Metodologia nauk ekonomicznych Marek Ratajczak Metodologia nauk ekonomicznych

Metodologia nauk ekonomicznych Marek Ratajczak

Metodologia nauk ekonomicznych Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 2

Metodologia nauk ekonomicznych Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 3

Metodologia nauk ekonomicznych Dyscypliny naukowe traktujące o racjonalności tworzenia wiedzy oraz o celach wytworzonej wiedzy to metodologie nauk. Nazwa “metodologia nauki” etymologicznie i dosłownie znaczy tyle, co nauka o metodach badań (wąska interpretacja). Szeroka interpretacja: wiedza dotycząca nie tylko samych metod badawczych (tj. doboru i tworzenia układów czynności badawczych), ale również warunków (psychicznych, społecznych czy technicznych) uzyskiwania i formułowania wiedzy, a zwłaszcza cech, jakie powinna mieć wiedza, by zasługiwała na nazwę naukowej. Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 4

Metodologia nauk ekonomicznych Nauka rozumiana funkcjonalnie jest badaniem naukowym, czyli rodzajem działalności społecznej, mającej za cel rzetelne poznanie pewnego fragmentu lub aspektu rzeczywistości oraz systematyczne i komunikatywne ujęcie jego wyników. Nauka rozumiana wynikowo – w szerokim sensie – to rodzaj wiedzy, nazwanej wiedzą naukową, uzyskanej przez badania organizowane racjonalnie. Z kolei nauką rozumianą wynikowo w węższym znaczeniu jest dyscyplina naukowa, czyli system wiedzy uzyskany przez racjonalne zbadanie fragmentu lub aspektu rzeczywistości. Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 5

Metodologia nauk ekonomicznych Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 6

Metodologia nauk ekonomicznych Najbardziej ogólną i ważną cechą badań naukowych jest racjonalność. Racjonalne jest takie badanie, którego cel ustalono, a metody realizacji oparto na aktualnej i adekwatnej do tego celu wiedzy metodycznej. Oznacza to, że badacz zachowujący postawę racjonalną: a) zna kryteria kwalifikowania wyników badań do wiedzy naukowej, czyli jest świadomy cech odróżniających wiedzę naukową od nienaukowej, b) dąży do uzyskiwania wiedzy spełniającej takie kryteria, c) realizuje tematy badawcze metodami uznanymi za właściwe przez specjalistów z dziedziny, w której podjął badanie, d) zna i stosuje zasady redagowania tekstów naukowych. Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 7

Metodologia nauk ekonomicznych Racjonalność badania jest też określana jako metodyczność, czyli trafność doboru metod i środków do założonych celów badawczych i do warunków ich realizacji, pozwalająca uzyskiwać wiedzę o wymaganych walorach naukowych przy możliwie małych nakładach sił i środków. Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 8

Metodologia nauk ekonomicznych Celem badań naukowych w naukach ekonomicznych jest lepsze zrozumienie reguł, praw kształtujących funkcjonowanie gospodarki zarówno w jej wymiarze mikroekonomicznym, jak i makroekonomicznym. Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 9

Metodologia nauk ekonomicznych Nauki ekonomiczne: Ekonomia Nauki o zarządzaniu (zaliczane też do nauk humanistycznych) Towaroznawstwo (zaliczane też do nauk przyrodniczych rolniczych) Finanse (najprawdopodobniej) Miejsce nauk ekonomicznych wśród innych nauk: Nauki empiryczne (empiryczno-indukcyjne), społeczne, idiograficzne Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 10

Miejsce nauk ekonomicznych w klasyfikacji nauk z. Nauki empiryczne (indukcyjne, aposterioryczne? ) versus formalne (aprioryczne, dedukcyjne) z. Nauki społeczne (idiograficzne, opisowe? ) versus nauki przyrodnicze (nomotetyczne? ) z. Nauki nieścisłe versus nauki ścisłe Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 11

Metodologia nauk ekonomicznych Nauki ekonomiczne a nauki przyrodnicze Paradygmat obowiązujący w naukach przyrodniczych można streścić w takich słowach kluczowych: odgraniczenie od wpływów zewnętrznych (izolacja), związki przyczynowo skutkowe, mierzalność (ścisłość). Istotę tego paradygmatu oddaje też nazwa często pojawiająca się w piśmiennictwie: paradygmat mechanistyczno-deterministyczny. Konsekwencją myślenia mechanistyczno-deterministycznego było nadanie prawom naukowym, obowiązującym w fizyce, chemii i innych naukach przyrodniczych, swoistych cech, spośród których do najważniejszych należą: · uniwersalność, · ścisłość i jednoznaczność, · niebanalność. Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 12

Metodologia nauk ekonomicznych Nauki ekonomiczne, tak samo jak inne nauki społeczne, różnią od nauk przyrodniczych zwłaszcza następujące cechy: 1. złożoność badanych zjawisk, 2. małe stosowanie metod ścisłych, 3. używanie potocznego języka, 4. niepełna obiektywność. Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 13

Metodologia nauk ekonomicznych Różnice między ekonomią a naukami ścisłymi: 1) odmienność źródeł obserwacji, 2) znaczenie uwarunkowań historycznych, 3) rola ludzkiej woli i celowości, 4) uwzględnianie możliwości uzyskania wiedzy poprzez introspekcję Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 14

Metodologia nauk ekonomicznych Metoda dedukcji i indukcji w naukach społecznych: Metoda dedukcji: 1. Hipoteza 2. Obserwacja 3. Przyjęcie lub odrzucenie hipotezy Metoda indukcji: 1. Obserwacja 2. Szukanie wzorca 3. Wstępny wniosek - hipoteza Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 15

Metodologia nauk ekonomicznych Hipotetyczno - dedukcyjny model nauki w badaniach ekonomicznych 1. Obserwowanie 2. Uogólnianie wyników obserwacji (indukcja) 3. Wnioskowanie (dedukcja) 4. Krytyka powstałej wiedzy Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 16

Metodologia nauk ekonomicznych Główne współczesne stanowiska metodologiczne: 1. Falsyfikacjonizm (K. Popper) • teorii nie można uznać za prawdziwą w wyniku wnioskowania indukcyjnego • możemy uczyć się na błędach • pierwszy etap to formułowanie teorii o charakterze hipotez tymczasowych • drugi etap to rygorystyczne testowanie ukierunkowane nie na potwierdzenie ale falsyfikację • odrzucenie hipotezy sfalsyfikowanej stanowi bodziec do dalszego rozwoju nauki • hipoteza nie sfalsyfikowana ulega umocnieniu, im więcej pozytywnych testów, tym wyższy poziom umocnienia • falsyfikacjonizm wyrafinowany w przeciwieństwie do tzw. naiwnego: kryterium oceny teorii stała się zdolność generowania tzw. nowych faktów, czyli przewidywania faktów, które nie były wykorzystywane przy jej konstruowaniu Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 17

Metodologia nauk ekonomicznych Główne współczesne stanowiska metodologiczne: 2. Koncepcja rewolucji naukowych (T. Kuhn) • ciągłe testowanie hipotez i stopniowe narastanie wiedzy w falsyfikacjonizmie • zgodnie z koncepcją rewolucji naukowych rozwój nauki można podzielić na okresy normalnego rozwoju i okresy rewolucyjnych zmian • w okresach normalnego rozwoju badania są prowadzone zgodnie z powszechnie obowiązującym paradygmatem • paradygmat obejmuje: podstawowy światopogląd, cechy dobrej teorii, teoretyczne ramy analizowania problemów, techniki i narzędzia empirycznego testowania prognoz i hipotez • narastanie wątpliwości co do podstawowych założeń dominującego paradygmatu prowadzi do sytuacji kryzysowych, konstruowania hipotez na bazie założeń nie wynikających z obowiązującego paradygmatu, czyli do zmian rewolucyjnych, których efektem jest odrzucenie starego paradygmatu i przyjęcie nowego • nie ma gwarancji, że nowy paradygmat jest lepszy od starego, decyduje wola większości Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 18

Metodologia nauk ekonomicznych Główne współczesne stanowiska metodologiczne: 3. Koncepcja naukowych programów badawczych (I. Lakatos) • próba wypełnienie luki między falsyfikacjonizmem a koncepcją rewolucji naukowych • badacze uprawiają naukę niezależnie ale w ramach pewnych programów badawczych • w każdym programie dwie grupy założeń i zaleceń • pierwsza grupa stanowi tzw. twarde jądro; hipotezy składające się na twarde jądro nie podlegają falsyfikacji tak długo, jak długo obowiązuje dany program • druga grupa to tzw. pas ochronny, który może podlega modyfikacji pod wpływem pojawiania się faktów, które nie są możliwe do wyjaśnienia w ramach starych hipotez • programy badawcze postępowe i podlegające degeneracji • program jest postępowy gdy: 1. każda nowa teoria jest w stanie wyjaśnić także „sukcesy” swej poprzedniczki (utrzymanie testowalnych i nie odrzuconych hipotez poprzedniczki), 2. każda nowa teoria ma więcej testowalnych hipotez czy prognoz niż poprzednia, 3. dodatkowe hipotezy sformułowane w ramach nowej teorii znajdują potwierdzenie w testach empirycznych Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 19

Metodologia nauk ekonomicznych Główne współczesne stanowiska metodologiczne: 4. Instrumentalizm Problem rozstrzygania o prawdziwości czy fałszywości hipotez nie jest w ogóle brany pod uwagę. Jedynym celem teorii jest konstruowanie prognoz. Jeśli prognozy okażą się trafne, czyli znajdą potwierdzenie w testach empirycznych, to oznaczać to będzie tylko tyle, że teoria okazała się użytecznym instrumentem przy ich formułowaniu (dość popularne w naukach ekonomicznych). 5. Retoryka Zdolność do przekonania większości do słuszności pewnych poglądów, koncepcji. Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 20

Metodologia nauk ekonomicznych Spór o metodologiczny charakter nauk ekonomicznych w historii myśli ekonomicznej: 1. Uniwersalizm versus historycyzm i ewolucjonizm 2. Abstrakcja versus faktografia 3. Matematyka i metody ilościowe versus analiza jakościowa 4. Ekonomia czysta versus holizm 5. Paradygmat versus paradygmaty Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 21

Metodologia nauk ekonomicznych Co świadczy o niedostatku warsztatowym w warstwie metodologicznej: 1. Brak świadomej refleksji metodologicznej 2. Wszystkoizm 3. Gawędziarstwo ekonomiczne 4. Utożsamianie problemu praktycznego - empirycznego z problemem naukowym 5. Błędy w formułowaniu hipotez: banalność czy też oczywistość (ludzie kupują jedzenie by zaspokoić głód), nieweryfikowalność (rozwój gospodarczy zależy od skrzatów), fałszywość związku przyczynowo - skutkowego (miesiąc urodzenia badacza decyduje o jego sukcesie na niwie nauk ekonomicznych) 6. Błędy w formułowaniu wypowiedzi: wieloznaczność, niedopowiedzenia, nieostrość, nieobalalność, ogólnikowość, banalność 7. Niepełność metodologiczna (opis bez próby sformułowania uogólnienia i wyciagnięcia wniosków dotyczących przyszłości) 8. Nadużywanie zasady pars pro toto 9. Przyczynkarstwo 10. Stosowanie metod badawczych jako celu samego w sobie 11. Błędy formalne w wykorzystaniu poszczególnych Marek Ratajczak Uniwersytet metod badawczych Ekonomiczny Poznań 22

Metodologia nauk ekonomicznych Opracowano na podstawie: • Babbie E. , Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. • Blaug M. , Metodologia ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995. • Czarny B, Pozytywizm i falsyfikacjonizm a sądy wartościujące w ekonomii, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2004. • Mayer T. , Prawda kontra precyzja w ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996. • Ratajczak M. , Ekonomia jako nauka, w: M. Sławińska, H. Witczak (red. ), Podstawy metodologiczne prac doktorskich w naukach ekonomicznych, PWE, Warszawa 2008 • Sławińska M. , Witczak H. (red. ), Podstawy metodologiczne prac doktorskich w naukach ekonomicznych, PWE, Warszawa 2008 • Stachak S. , Wstęp do metodologii nauk ekonomicznych, Ki. W, Warszawa 1997. • Wojtyna A. , Ewolucja keynesizmu a główny nurt w ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. • Zimniewicz K. , Kilka refleksji o naukach o zarządzaniu, Pomocnicze materiały dydaktyczne, Studia doktoranckie - Wydział Zarządzania, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Zeszyt I, Poznań 2005. Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 23

Metodologia nauk ekonomicznych Dziękuję za uwagę Marek Ratajczak Uniwersytet Ekonomiczny Poznań 24