ENGELLLKTEN KORUNMA YOLLARI R GR CEM SAMUT Engellilikten

ENGELLİLİKTEN KORUNMA YOLLARI ÖĞR. GÖR. CEM SAMUT

Engellilikten korunmak için öncelikle engelliliğin sıklığı, türleri ve nedenlerinin belirlenmesi gerekmektedir. Engellilikten korunma üç başlık altında incelenebilir.

1. Primer korunma: Sağlam bir kişinin, bir hastalığın etiyolojisinde rol oynayan etmen (risk faktörü) ile henüz karşılaşmamış iken, o etmenle hiç karşılaşmamasını ya da karşılaşsa bile ondan etkilenmemesini sağlamak üzere yapılan işlerdir. Kişisel yada toplumsal düzeyde sağlığı geliştirmek amacıyla, aşılanma, dengeli beslenme, çevrenin güvenli hale getirilmesi, fiziksel ve duygusal yönden iyi durumda olmak için gereken önlemlerin alınması sayılabilir.

Primer korumada yapılabilecekler; • Temiz su ve çevre sağlığı yatırımlarının sağlanması, • Bulaşıcı hastalıklara karşı aşılama, • Toplum sağlık eğitimi, • Gebe-çocuk izlem eğitimi, uygun koşullarda doğum ve uygun çocuk yetiştirme pratiklerinin araştırılması, • Toplumun fiziksel sağlığı, • Hijyen ve beslenmenin geliştirilmesi,

• Alkol, psikotrop ilaç ve sigara kullanımının kısıtlanması, • Konjenital hastalıkları önlemek için gebeliğe son verilmesi, • Kaza sayısını azaltma ve mesleki sağlık problemlerini yok etmek için yasalar, • Terapötik ilaç yan etkilerinin kontrolü, • Eğitim düzeyinin geliştirilmesi, • Çocuklara yapılan kötü davranışların engellenmesine yönelik çalışmalar.

2. Sekonder korunma: Erken tanı hizmetleri olarak da bilinir. Kişi hastalık belirtilerinin farkına varmadan ya da bir hastalığın klasik tablosu yerleşmeden önce, kişiyi çalışmaktan alıkoymayan, ona acı ve sıkıntı vermeyen silik belirtilerin bulunduğu pre-semptomatik dönemde hastalığın tanılanmasıdır. Sekonder korunma, hastalık ve yetersizliklerin engellilik şekline dönüşmemesi için alınan önlemleri içerir. Gelişmekte olan ülkelerde sekonder korumanın engellilik şiddet ve insidansını şimdiki düzeyden % 10 -20 oranında azaltacağı tahmin edilmektedir.

Bu korumada yapılabilecekler: • Uygun ilaçlarla erken dönemde tedavi (lepra, tüberküloz, kulak enfeksiyonları, epilepsi, psikoz, hipertansiyon, diabet gibi), • Kronik hastalıkların uygun tanı ve tedavisi, • Gerekli cerrahi tedavinin erken dönemde yapılması (yara, kırıkların tedavisi, katarakt operasyonu gibi) ve özürlülük potansiyeline sahip durumlarda mümkün olduğunca erken rehabilitasyon başlatılması, • Yenidoğan döneminde rastlanılan metabolik sorunların (hipokalsemi, hipoglisemi, hipotermi vb) erken tanı ve tedavisi. • Gebelik öncesi anne ve babanın kan gruplarının belirlenmesi, yenidoğan sarılığı yönünden bebeklerin izlenmesi, • Cinsel yolla bulaşan hastalıkların erken tanı ve tedavisi, • Psikolojik destek, • Taramalar (fenilketonüri, talasemi, hipotridi vb)

3. Tersiyer korunma: Primer ve Sekonder koruma olanaklarından yararlanamamış, teşhiste geç kalınmış hastalarda, en iyi tedavi ve rehabilitasyon olanaklarının kullanımıdır. Bu korunma özellikle rehabilitasyon hizmetlerini kapsamaktadır. Fizyoterapist, iş-uğraşı terapisti, konuşma terapisti, psikologlarla yapılan tedaviler, engellilerin eğitilmesi, ortez-protez gibi yardımcı cihazların sağlanması, sosyal, mesleki rehberlik ve danışmanlık, belli grupların (örn: kör ve sağırların) eğitimi, toplum ve ailenin eğitimi, engellilere uygun konut ve transport sistemlerinin sağlanması tersiyer koruma içinde yer almaktadır.

Rehabilitasyon üç aşamada gerçekleştirilmektedir; • Tıbbi rehabilitasyon: Amaç engelli kişinin fiziksel kapasitesini arttırarak günlük yaşamda olanaklı olan en fazla işlevsel bağımsızlığa ulaşmasını sağlamaktır. • Sosyal rehabilitasyon: Amaç engelli kişinin sosyal ve kültürel etkinliklere katılmasını sağlamaktır. • Mesleki rehabilitasyon: Amaç engelli kişinin mesleğini sürdürebilmesini sağlamak ya da yeni bir işe yönlendirmektir.

Engelliliğin Önlenmesinde I. Basamak Sağlık Kurumlarının Rolü Birincil ve ikincil koruma bilinçlendirici, koruyucu ve tedavi hizmetlerini kapsar. Sağlık personelinin sorumluluğu rehabilitasyon hizmetleri ile sınırlı değildir, erken teşhis, bilinçlendirme ve toplumda engellilere eşit koşullar sunmaya yönelik çabalara katılım da bu sorumluluk kapsamındadır

Birincil ve İkincil Koruma: • Evlilik başvurusu yapan gençlerin sağlıklı bir evlilik birliği kurmak ve sağlıklı çocuklar yetiştirmek üzere bilgilendirilmesi, • Anne adaylarına temel sağlık hizmetleri kapsamında ana-çocuk sağlığı ve aile planlaması hizmeti verilmesi, • Doğum öncesi, doğum sonrası, doğum esnasında meydana gelebilecek engellilenme konusunda anne adaylarının bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi, • Doğumun, doğum öncesinden itibaren kontrollü olarak takibinin yapılarak, uygun ortamda sağlık personeli tarafından gerçekleştirilmesi, • Bebeklik ve çocukluk çağı aşılamaların tam ve zamanında uygulanması, • Ev kazası ile ilgili yaralanmalarda çocuk ve yaşlıların çoğunluğu oluşturması nedeni ile ailelerin bu tür kazalar konusunda bilgilendirilmesi

• İş kazalarının azaltılması için çalışanların ve iş yeri sahiplerinin eğitilmesi, • Sağlık ocakları vasıtasıyla halka sunulan temel sağlık hizmetlerinin engellilerin de ulaşabileceği şekilde düzenlenmesi, Sağlık personeli, gerek sağlık ocağındaki çalışmaları gerekse ev ziyaretleri sırasında doğrudan bu hizmetleri sunabilirler. Özel sağlık sorunları ile ilgilenebilir ve daha sağlıklı bir hayat standardı geliştirmeye teşvik edici tavsiyelerde bulunabilirler. Toplumdaki grup ve organizasyonlarla bir araya gelerek toplum sağlığına ilişkin konularda bilgi sağlayabilirler. Dolayısıyla birinci basamak sağlık kurumlarında çalışan sağlık personeli, engelliliğin önlenmesine katkıda bulunmada önemli imkanlara sahiptirler.

Üçüncül Koruma: Üçüncül koruma birinci basamakta sunulması gereken çeşitli faaliyetleri kapsar. Bu faaliyetler engellilikle sonuçlanabilecek bir bozukluk veya yeti kaybının tanısından engelli insanların topluma entegrasyonu konusunda sosyal davranışları yönlendirmeye kadar geniş bir yelpazede çeşitlenir. Birinci basamakta çalışan sağlık personelinin sunduğu hizmetler arasında bu faaliyetler maalesef en az gelişmiş olanlardır.

1 -) Bozukluk veya Yeti Kaybının Erken Tanısı Birinci basamakta çalışan sağlık personeli insanların davranışlarını gözlemlemeli, bozukluk veya yeti kaybına ilişkin bir saptamada bulunursa bunun derecesini ölçmek için hastayı ilgili yere sevk etmelidir. Üçüncül korumanın önemli bir unsuru çocukta gelişme geriliğinin erken saptanmasıdır. Birinci basamakta çalışan ebe, aşı, sağlık kontrolü, kilo ve boy ölçümü için yeni doğmuş bebekleri ve küçük çocukları izleme imkanına sahiptir. Çocuğun muayenesi sırasında yaşına uygun davranışsal tepkiler verip vermediğini gözleyebilir. Çocuğun hayatının ilk aylarında bile ebe çocuğun başını hareket ettirebilmesi, göz kontağı, çıkarttığı seslerin yapısını ve çevresindeki obje ve hareketlere tepkisini izleyerek davranışlarını takip etmelidir. İlk yıl boyunca gelişimsel sürece ilişkin tüm göstergeler takip edilmelidir.

2 -) Engelli İnsanları ve Ailelerini Eğitmek ve Bilgilendirmek Çocukta gelişimsel geriliğe ilişkin herhangi bir gösterge saptanması halinde derhal ailesi iletişime geçerek, çocuğun gerilik gösterdiği davranışlarını dikkatle takip etmeleri konusunda uyarmak gerekir. Söz konusu geriliğin devamı tespit edildiğinde çocuk bir uzmana sevk edilmelidir. Sevk edilecek bir uzman yoksa, ebe anneyi çocukta mümkün olan en normal gelişimi sağlama konusunda yönlendirme sorumluluğunu üstlenmelidir. Çocukta hareketsel bir gerilik söz konusu ise ebe anneyi çocuğun oturuş/hareket pozisyonunu düzeltme ve kol ve bacak eklemlerini deformasyonları önlemek için düzenli hareket ettirme konularında eğitmelidir.

Engelli çocuk ve yetişkinler de ebelerin tavsiyelerinden yararlanabilirler. Bunlar, iletişim yöntemleri, deformasyonu önlemeye yönelik hareketleri ve doğru pozisyonları, giyinme, beslenme gibi ihtiyaçların karşılanması bakımından kendine yetebilmeye yönelik düzenlemelerin yapılması ve evde mobilyaların yerleşim düzeninin değiştirilmesi, yatağın, masa ve sandalyelerin yükseltilmesi/alçaltılması gibi konularda tavsiyeleri içerir.

3 -) Davranışsal Değişiklikleri Kolaylaştırmak Yukarıda belirtildiği gibi ebeler sağlık konularında topluma bilgi sağlar, ebeler aynı zamanda engelli insanlar ve engelli insanların potansiyeli konusunda da bilgi sağlayabilir. Bazen bir ebenin engelli bir insana sağlayabileceği en büyük fayda onu engelli olmasına rağmen aslında pek çok şeyi yapabileceğine ikna etmek ve mümkün olduğunca çok şey yapmaya teşvik etmektir. Engelli olan kişi bir çocuk olduğunda ailesinin bu konuda ikna ve teşvik edilmesi gerekir. Ebe engelli olup aktif bir hayatı olan insanlarla pasif bir hayat süren engelli insanları bir araya getirerek birbirlerinden bir şeyler öğrenmeleri için ortam oluşturabilir, Aynı şey engelli çocukların ailelerini bir araya getirmek için yapılabilir.

4 -) Sosyal Entegrasyonu Kolaylaştırmak Engelli insanlar toplumda karşılaştıkları bazı sosyal engeller nedeniyle sosyal izolasyon yaşarlar. Engelli insanların rehabilitasyonu ve toplum hayatına entegrasyonu yalnızca sağlık sektörünün değil toplumun pek çok sektörünün işbirliğini gerektiren bir konudur. Birinci basamakta çalışan sağlık personeli toplumsal gelişme konusunda diğer sektörlerle işbirliği halinde çalışmalıdır.

5 -) Danışmanlık (Sosyal ve Psikolojik Uyum Düzenlemeleri) “Engelli olma” kişisel hayatı ve aile hayatını büyük ölçüde etkiler. Bazı engelliler ailelerinden gördükleri sevgi ve destek, toplumda gördükleri saygı sayesinde başarılı bir şekilde topluma adapte olabilmektedir. Diğer engellilerse sosyal hayata uyum sağlayabilmek için aileleri dışında toplumun desteğine ihtiyaç duyarlar. Engelleriyle yaşamayı öğrenmekte zorluk çekenler bu konuda gerekli bilgi ve yeteneklere sahip birinci basamakta çalışan sağlık personelinden destek alabilirler.