Din Sosyolojisi I Do Dr hsan APCIOLU 12

Din Sosyolojisi I Doç. Dr. İhsan ÇAPCIOĞLU 12. Hafta: Din mi? , kült mü?

Temel Kavramlar • Bu dersin konusu kült, sekt, denomination ve din kavramlarıyla kastedilenin ne olduğunu din sosyolojisi literatürü çerçevsinde açıklamaktır. • Bu çerçevede öncelikle şu soruların sorulması gerekir: • “Kült kavramıyla tam olarak ne kastedilmektedir? Bir grubu din, diğer bir grubu kült yapan şey nedir? ” “Kült”, “sekt” , “denomination”, “din” gibi yaygın olarak kullanılan kavramlar gerçekte ne anlama gelmektedir? ”

Temel Kavramlar • Ne yazık ki, bu terimler, ampirik açıdan statik fenomenlerden türetilmiş tanımlar değildir. Daha doğrusu bunlar, kolayca biçimlendirilebilen, tartışmalı ve mütemadiyen değişen sosyal oluşumlardır. Bununla birlikte din sosyolojisi literatürü, bu kavramların son derece bilimsel bir şekilde tanımlamasına ve ayrıntılı bir biçimde incelemesine ilişkin, kadim, zengin ve saygıdeğer bir geçmişe sahiptir (Troeltsch 1931; Johnson 1963, 1971; Swatos 1981; Bainbridge 1997; Stark ve Bainbridge 1985; Wilson 1993; Zablocki ve Robbins 2001).

Tanımsal Belirsizlik • Din sosyologlarının ortaya koyduğu tanımlar, anlaşılır, mantıklı ve teorik açıdan faydalı olmasına rağmen, pek çoğumuzun aşina olduğu tanımlar değildir (Richardson 1993 b; Richardson ve Van Driel 1997). Çoğu insana göre, “kült” terimi, aslında bir grubu haksız çıkarmak ya da protesto etmek için kullanılan aşağılayıcı bir etikettir.

Tanımsal Belirsizlik • Diğer taraftan “din” terimi, aslında, kabul görüşü ve saygıyı veya en azından yasallığı ifade eden bir kavramdır. Ayrıca, tanımlamayı yapan kişi, bir grubu yerin dibine batırmak ve aşağılamak ya da desteklemek ve yüceltmek için, belirli ideolojik, politik ya da teolojik amaçlarına hangi kelime uygunsa onu kullanacaktır. Bu nedenle, biz akademisyenlerin dergi makalelerinde ve konferans sunumlarında verdiği bilgilere aldırış etmeksizin, genel kanaatime göre, günümüzde Amerikalıların çoğu bu kavramları aşağıdaki gibi tanımlamaktadır:

Kült ve Sekt • Kült, en iyi anlamıyla tuhaf; en kötü anlamıyla öldürücü küçük bir dini gruptur. Kültlere bir şekilde şüpheyle yaklaşılması gerekir. Onlar tehlikelidir ve kesinlikle “yasal” dini organizasyonlar değildir. • Sekt, külte benzer. Bunlar, küçük, tuhaf, farklı ve muhtemelen problemlidir. Fakat, kült kadar da kötü, acayip ve tehlikeli değillerdir. Sektler, “yasal” dini gruplar olabilir ya da olmayabilirler; statüleri bir şekilde sınırlıdır.

Denomination ve Din • Denomination, büyük bir dinin alt grubudur ve genellikle yasal bir dini topluluk olarak kabul edilir. • Din, tartışmasız yasal olan büyük bir dini gruptur.

Kült Nedir? • Bu konuda çeşitli görüşler vardır: • Birinci görüşe göre, kültler, karizmatik bir lider tarafından yönetilen dini gruplardır. Özetle, hemen her büyük ve “meşru” din, bir zamanlar karizmatik bir lider tarafından yönetilmiştir ya da bugün yönetilmektedir. • İnsanların “kültler”le ilişkilendirdiği ikinci görüş, beyin yıkamadır. Birçok insan kültlerin, psikolojinin harika ve işe yarayan metodu “beyin kontrolü”nü kullanarak, masum ve saf mensuplarının beyinlerini yıkayan mistik güçlere sahip dini gruplar olduğuna inanır (Bromley ve Hadden 1993, 30)

Kült Nedir? • İnsanların “kültler”le ilişkilendirdiği üçüncü yaygın görüş, onların mensuplarını, yasa dışı, kriminal ya da vahşice eylemlerde bulunmaya zorlamalarıdır. • İnsanların “kültler”le ilişkilendirdiği dördüncü ve son yargı, onların saçma inanışlara sahip olduğudur. • Özetle, insanların “kült” olarak nitelendirebilmek için dini organizasyonlarla ilişkilendirdikleri karizmatik liderlik, beyin yıkama, yıkıcı davranış ve tuhaf inanışlar gibi sözde biricik ve ayırt edici özelliklere, şu ya da bu şekilde, hemen her dinde rastlanabilir. Bu durum, “kült” ve “din” arasındaki bütün farkları bilimsel açıdan geçersiz kılmaktadır.

Dini Meşruiyet Sorunu • Din sosyolojisi literatüründe kült ve din tartışmasının temelinde dini açıdan meşruiyet arayışı yatmaktadır. • Özetle belirtmek gerekirse, söz konusu tartışmada dini meşruiyetin sosyal yapılanmasının genellikle iki temel faktöre dayandığı görülmektedir: (1) Dini grubun var oluş süresi, (2) mensuplarının net sayısı.

Dini Meşruiyet Sorunu • Bir dini grup ne kadar uzun süre varlığını devam ettirirse, “kült” olarak adlandırılma ihtimali o kadar az, meşru bir din olarak kabul görme olasılığı ise, o oranda fazladır. Geçen zaman bir şekilde dini meşruiyeti sağlamaktadır. Grubun inançları ve ibadet şekilleri olduğu gibi muhafaza edilebilir, liderlik hiyerarşisi aynen kalabilir, dini grubun temel mantığının da değişmesine gerek yoktur. Grup sadece olabildiğince uzun süre hayatta kalmalıdır, sosyal kabulleniş sonunda gerçekleşecektir.

Dini Meşruiyet Sorunu • Dini meşruiyetin oluşumunda ikinci faktör, sayıdır. • Zuckerman (2009), sayının dini meşruiyetin oluşumuna etki eden temel faktörlerden biri olduğu yönündeki iddiasını şöyle açıklamaktadır: • Eğer tek bir insan sıkı bir şekilde başka hiç kimsenin inanmadığı (ve çok az ampirik kanıtı olan ya da hiçbir ampirik kanıtı olmayan) bir şeye inanırsa, insanlar genellikle böyle bireyi “deli” ya da “çılgın” olarak adlandırırlar.

Dini Meşruiyet Sorunu • Eğer, on ya da on beş kişi sıkı bir şekilde başka hiç kimsenin inanmadığı (ve çok az ampirik kanıtı olan ya da hiçbir ampirik kanıtı olmayan) bir şeye inanırsa, insanlar böyle bir grubu “kült” ile ilişkilendirebilirler. Fakat eğer beşyüz ya da beşbin kişi sıkı bir şekilde başka hiç kimsenin inanmadığı (ve çok az ampirik kanıtı olan ya da hiçbir ampirik kanıtı olmayan) bir şeye inanırsa, böyle bir grup “sekt” olarak tanımlanabilir. Ve eğer sayı onbeş bine ya da beşyüz bine ulaşırsa, o zaman “denomination”dan söz edebiliriz. Eğer sayı beş milyon ya da daha fazlaysa, bu durumda ortada gerçek bir “din” var demektir. Elbette, bu sayıları rastgele veriyorum. Basitçe anlatmaya çalıştığım nokta, dini meşruiyetin belirli bir organizasyona mensup bireylerin sayısına göre belirlendiğidir.

Sonuç • Bununla birlikte üzerinde durduğumuz iki faktörün, yani zaman ve sayının dışında belirli bir dini organizasyonun meşruiyetinin ya da meşruiyetsizliğinin toplumsal oluşumunda rol oynayan pek çok faktör vardır. Bu faktörlerin neler olduğuna ilişkin açıklamalar ise, daha sonraki derslerimizin konusudur.