Czterej muszkieterowie MONTESKIUSZ 1689 1755 WOLTER 1694 1778

Czterej muszkieterowie MONTESKIUSZ (1689 -1755) WOLTER (1694 -1778) ROUSSEAU (1712 -1778) DIDEROT (1713 -1784)

Poniższy obraz pojawia się w miejsce innego, dawnego - czyli? W 1770 r. Louis-Sébastien Mercier wydaje uchronię L’An 2440. Rêve s’il en fut jamais (Rok 2440. Sen bardziej niż inne) opatrzony „Listem dedykacyjnym do Roku 2440”: Myśl przeżyje człowieka, to jej najwznioślejszy przymiot! Myśl powstaje z grobu, obleka się w ciało trwałe, nieśmiertelne; i, podczas gdy grzmoty despotyzmu padają i gasną, pióro pisarza pokonuje interwał czasu, rozgrzesza i karze panów tego świata.

Filozof wg Encyklopedii (1765, t. 12) Umysł filozoficzny zatem posiada zmysł obserwacji i właściwej oceny, który sprowadza wszystko do istotnych zasad. Ale filozof nie zajmuje się jedynie swoim umysłem, jego uwaga i troska sięgają dalej. […] Nasz filozof nie czuje się wygnańcem wśród ludzi; nie uważa się za ich wroga; chce cieszyć się jak roztropny rządca dobrami, które podsuwa mu natura; pragnie kosztować z innymi przyjemności. Aby znaleźć je, trzeba się o nie starać: stara się więc dogodzić tym, z którymi przypadek lub jego wola kazały mu żyć. Znajduje zarazem coś dla siebie, jak zacny człowiek (honnête homme), który chce się podobać i być użytecznym. […] Ale pragnie w życiu udogodnień; potrzeba mu, prócz rzeczy ściśle niezbędnych, nieco zbytków koniecznych zacnemu człowiekowi, które są jedynym warunkiem szczęścia; na nich zasadzają się przystojne obyczaje (bienséances) i przyjemności życia (agréments).

Charles Louis de Secondat, baron de Montesquieu (1689 -1755) Dzieciństwo w Gaskonii (zamek w La Brède), 1696 chrzest 1700 -1707 Studia w kolegium oratorianów w Juilly, 1708 -13 prawo w Bordeaux i Paryżu 1714 Radca parlamentu w B. 1723 -25 Paryż: Klub na Antresoli i salon pani de Lambert: Świątynia Wenery w Knidos (powieść mitologiczna) 1725 pierwszy wybór do Akademiii Fr. , unieważniony (Listy perskie!), w 1728 dopiero: pierwszy Filozof ale, źle przyjęty, rusza w podróż…

Podróż filozoficzna Wyzwanie dla wolności – potrójne doświadczenie : 1/ estetyczne = epistolografia i wschodnie klimaty (Listy perskie 1721, Historia prawdziwa 173138? , Arsace et Ismenie przed 1742 2/ historyczne = powrót do źródeł cywilizacji (Rozważania o wielkości i upadku Rzymian) 1734 3/ polityczne = pozytywna zasada organizująca życie społeczne (O Duchu praw) 1748 1754 Esej o smaku dla Encyclopedii

Monteskiusz o samobójstwie (list 76) Kiedy się czuję przygnieciony boleścią, nędzą, wzgardą, czemu przeszkadzają mi, gdy chcę położyć kres niedolom, i pozbawiają bezlitośnie lekarstwa będącego w moich rękach? Otrzymałem życie jako łaskę, mogę tedy zwrócić je, kiedy nią już nie jest; gdy ustaje przyczyna, skutek winien ustać również. Ale, powie ktoś, mącisz porządek Opatrzności. Bóg złączył duszę twoją z ciałem, a ty je rozdzielasz; sprzeciwiasz się tedy jego zamiarom i buntujesz się przeciw niemu. Cóż za niedorzeczność! Zali mącę porządek Opatrzności, kiedy zmieniam układ materii, kiedy daję graniasty kształt kuli, którą pierwsze prawa ruchu, tzn. prawa stworzenia i zachowania, uczyniły okrągłą?

O Duchu praw, Księga XV, rozdz. 5 czyli ironia przeciw niewolnictwu Gdyby mi trzeba było bronić prawa, mocą którego uczyniliśmy Murzynów niewolnikami, oto co bym rzekł: Skoro ludy Europy wytępiły mieszkańców Ameryki, trzeba im było obrócić w niewolę mieszkańców Afryki, aby posłużyć się nimi dla karczowania tak rozległego kraju. Cukier byłby za drogi, gdyby rośliny, która go wydaje, nie uprawiano przez niewolników. Owi ludzie są czarni od stóp do głów i mają nos tak spłaszczony, że prawie niepodobna jest ich żałować. Nie można sobie wyobrazić, aby Bóg, w swojej nieskończonej mądrości, umieścił duszę, a zwłaszcza duszę dobrą, w czarnym ciele. Tak wrodzone jest mniemać, że to barwa stanowi istotę ludzkości, iż ludy Azji, które czynią rzezańców, w jeszcze wyraźniejszy sposób pozbawiają Murzynów podobieństwa do nas. Można sądzić o kolorze skóry z koloru włosów, które u Egipcjan, najtęższych filozofów świata, miały tak wielkie znaczenie, iż uśmiercali wszystkich rudych, jacy im popadli w ręce. Dowodem, iż Murzyni nie mają rozumu, jest to, że wyżej sobie cenią szklane paciorki niż złoto, które u cywilizowanych narodów posiada tak ogromną doniosłość. Niepodobna jest, abyśmy przypuszczali, że to są ludzie; gdybyśmy bowiem przypuścili, że to są ludzie, zaczęto by mniemać, że my sami nie jesteśmy chrześcijanie. Ciasne umysły o wiele przesadzają krzywdę, jaką się wyrządza Afrykanom. Gdyby bowiem w istocie była ona taka, jak mówią, czyżby nie przyszło do głowy władcom Europy, którzy czynią między sobą tyle bezużytecznych układów, uczynić jeden powszechny na rzecz miłosierdzia i litości? • Niektórzy wzięli te zdania dosłownie, zarzucając Monteskiuszowi obronę niewolnictwa.

Encyklopedia Diderota i d’Alemberta 1750 -1772 „[…] nietrudno dowieść, że niewola nie może być nigdy upiększona żadnym rozsądnym motywem, ani prawem wojny, jak sądzili rzymscy juryści, ani prawem nabywcy, ani prawem urodzenia, jak to kilku nowszych autorów próbowało nas przekonać; słowem, nic na świecie nie może uczynić niewoli uprawnioną. ” Hasło „Esclavage” Kawaler de Jaucourt

Kryzys teodycei Raj utracony(Wersal, Cirey, Poczdam, Délices) i raj odzyskany (Fernay). Powołanie do przyjemności? Walka z „Niegodną”, z „fanatyzmem” , jak nazywa wszelki ucisk „swobody myślenia” ( « la liberté par l‘esprit » ), życie między przerażeniem, nadzieją i sceptycyzmem. Optymista? Ufny w naturę i wychowanie, poprawione przez społeczeństwo i rozum.

Poema o zapadnieniu Lizbony (1756) Tłum. Jan Kanty Chodani (1795) oraz Stanisław Staszic (przed i po 1815: dwie wersje). • Dans une épaisse nuit cherchant à m’éclairer, Je ne sais que souffrir, et non pas murmurer. Un calife autrefois, à son heure dernière, Au Dieu qu’il adorait dit pour toute prière : « Je t’apporte, ô seul roi, seul être illimité, Tout ce que tu n’as pas dans ton immensité, Les défauts, les regrets, les maux, et l’ignorance. Mais il pouvait encore ajouter l’espérance. • Variante : „Mais pouvait- il encore ajouter l’espérance ? ”, ms de Sankt-Petersburg.

Ja kontra reszta świata Retoryka i uczucie (bajki, opera) Człowiek naturalny kontra człowiek społeczny (moda na prymitiwizm od 1755, Rozprawa o pochodzeniu nierówności) Miłość kontra cnota (Julia, albo Nowa Heloiza, 1761) Potrzeby kontra namiętności (1762, Emil, albo o wychowaniu) Jednostka w harmonii ze społeczeństwem (O umowie społecznej, Uwagi o rządzie polskim) Bilans życia, urwany na spacerze (Marzenia samotnego wędrowca)

„Reforma osobista” Rousseau po 1750 r. Raz na zawsze zrezygnowałem ze wzbogacenia się i kariery. Zdecydowałem się, by spędzić w niezależności i biedzie tę odrobine życia, jaka mi została […] Nawet żyjąc w niezależności, potrzebowałem jednak jakichś środków utrzymania. Pomyślałem o czymś bardzo prostym, kopiowaniu nut po tyle to a tyle za stronę. Jeśli jakieś inne zacniejsze zajęcie mogłoby było spełnić ów cel, chętnie bym je podjął; ale ów talent był mi do smaku, do tego jedyny, jaki, bez uzależnienia mnie od kogokolwiek, mógł zapewnić mi chleb na co dzień, i na tym poprzestałem. […] Sukces pierwszej Rozprawy uczynił łatwiejszym wykonanie tego postanowienia. Gdy otrzymała nagrodę, Diderot postarał się, by ją wydać. […] Osądziłem, że kopista sławny w literaturze nie będzie skarżył się zapewne na brak pracy [=zamówień]. Confessions, livre

Dwa etapy w rozwoju człowieka wg Rozprawy o pochodzeniu nierówności 1755 Człowiek naturalny Równość wszędzie, nawet fizycznie (selekcja naturalna) Moralnie ani dobry ani zły (obce pojęcia) Samotny, przygodne spotkania Szczęście=zaspokojenie głównych potrzeb: jeść, pić, spać, spółkować Miłość samego siebie (instynkt samozachowawczy)+litość=jedyne znane mu uczucia Wolność i dążenie do doskonalenia się=dwie cechy wrodzone, czynniki jego upadku: podział pracy i własność Człowiek społeczny Powszechna nierówność Zepsuty, choć świadomy wyboru między dobrem a złem Wyobcowany, bo moralnie pobłądził Nieszczęśliwy, jeśli słaby; szczęście w ucisku innych, bo to pochlebia Żyje miłością własną (tzw. amourpropre) = egoistyczną pychą, która instru-mentalnie traktuje drugiego Naprawa: w O Umowie społecznej, 7 lat później (1762). Czym? Wolą powszechną.

Religia wg Emila (1762: skazany na stos) Naturalizacja Ewangelii: miłosierdzie i równość w wersji zsekularyzowanej. Religia immanentna (w uczuciu, pragnieniu, skłonności) antyintelektualna i pragmatyczna (moralność > metafizyka): bez objawienia i dogmatów, wystarczy w pokorze wyznać: „Jestem , bo Ty jesteś”, w sercu spotkanie. Świadomość = sumienie jednostki = jedyne kryterium: „Wystarczy, że spytam siebie, czego pragnę: to, co czuję, że jest dobre, to, co czuję, że jest złe, jest złe. Sumienie jest najlepszym z kazuistów. ” Chrześcijaństwo poza Kościołem, obywające się bez łaski. Arcybiskup Paryża wystąpił z 24 zastrzeżeniami w swoim Upomnieniu, na które (bezpieczny, bo już w Szwajcarii) Rousseau odpowiedział listem otwartym.

Wszystko w naturze tworzy jedność Jest tylko jedna cnota, sprawiedliwość; tylko jeden obowiązek, zadbać o swoje szczęście; jedna tego konsekwencja: nie przeceniać życia, nie lękać się śmierci. Por. list do Sophie Volland z 15. 10. 1759 r. , od 1755 r. jego przyjaciółki.

Denis Diderot (1713 -31. 07. 1784) do Sophie Volland (1716 -22. 02. 1784) Och, Zofio moja ! Pozostałaby mi więc nadzieja, by Cię dotykać, by Cię czuć, by Cię kochać, by Cię szukać, by połączyć się i zmieszać z Tobą, gdy nas już nie będzie, gdyby dla naszych początków istniało prawo połączeń, gdyby nam było sądzone złączyć się we wspólnym bycie, gdybym w ciągu wieków mógł z Tobą odtworzyć wspólną całość, gdyby rozpuszczone cząsteczki Twojego kochanka mogły się ożywić, poruszyć i poszukać Twoich, rozproszonych w przyrodzie! Pozostaw mi tę chimerę, miła mi jest, daje mi wieczność w Tobie i z Tobą.

Cele Encyklopedii, czyli Słownika rozumowego sztuk i nauk • ENCYCLOPÉDIE, s. f. (Philosoph. ) Słowo to oznacza łańcuch wiedzy; składa się z greckiego przyimka ἐν, w, & z rzeczowników ϰύϰλος, okrąg, & παιδεία, wiedza. W rzeczy samej, celem każdej Encyklopedii jest zebranie wiedzy rozproszonej po powierzchni ziemi ; wyłożenie jej powszechnego systemu ludziom, z którymi żyjemy, & przekazanie jej ludziom, którzy przyjdą po nas ; aby trudy minionych wieków nie stały się trudami nieużytecznymi dla wieków, które po nich przyjdą ; by nasi potomni, stając się bardziej wykształconymi, stali się także cnotliwszymi i szczęśliwszymi, & byśmy nie umarli bez szczególnej zasługi dla ludzkiego rodu. [* = hasło redagowane przez Diderota, t. V]

Jean Le Rond D’Alembert, Dyskurs wstępny do Encyklopedii (Dictionnaire raisonné des sciences, arts et métiers), 1751 (tom 1, s. XXVIII) • Ogólny podział bytów na duchowe i materialne ma postać trzech gałęzi. • Na czele bytów duchowych jest Bóg, który musi zajmować pierwsze miejsce ze względu na swą naturę, oraz na potrzebę, jaka mamy, by Go poznać. Poniżej Najwyższego Bytu są duchy stworzone, których istnienie zostało nam objawione. Następnie przychodzi człowiek, zbudowany z dwóch zasad: dusza należy do duchów a ciałem do świata materii. A w końcu ów rozległy wszechświat, nazywany Światem cielesnym lub Naturą. Nie wiemy, czemu sławny Autor służący nam za przewodnika [czyli F. Bacon, cytowany na s. XXVII] w swoim systemie umieścił naturę przed człowiekiem; wszystko wskazuje na to, by wręcz przeciwnie umieścić człowieka w przestrzeni która oddziela Boga i duchy stworzone od ciała. • Trzy zdolności (pamięć, rozum, wyobraźnia) tworzą trzy główne podziały nauk: Historia żywi się pamięcią, Filozofia podąża za rozumem a Sztuki Piękne rodzą się z wyobraźni (s. XXVII) Por. św. Tomasz z Akwinu.

Podróże odkrywcze czy edukacyjne? 1746 -1761 – ks. Prévost, Histoire générale des voyages: najpierw przekład z ang. (A new general collection of voyages and travels de John Green). W 13 lat, 1746 -1759, Prévost wydał 15 tomów in 4° (7 tłum. Z ang. , 8 własnego pomysłu), czyli 60 tomów in-12° (28 tłum. Z ang. , 32 własne). Jego publikacja odniosła wiekszy sukces niż ang. , w roku 1753 zawieszona. W roku 1761 dołacza się Table Alphabétique des Matières, która ma charakter analityczny, autorstwa Chompré. 3 lata po śmierci ks. Prévost, w 1766, zaczyna się publikacja Suite, potem Continuation. Do 1802 zmienia się kolejno 4 wydawców, aż ukazuje się ostatni, 20 tom in-4° (4 razy tyle wydano tomów in-12°, 4 ostatnie w roku 1789). La Harpe rozpocznie redakcję Abrégé (z rozbudowanym komentarzem filozoficznym), u wydawcy Panckoucke’a, ostatniego z wydawców, dzieło kontynuował V. de Comeiras. 24 tomy in-8° ukażą się u Ledentu w 1825 r.

Kolonizacja=cywilizacja? 3 wersje poszerzone i częściowo zmienione: 1770, 1782, pod firmą ks. Thomas Guillaume de Raynal (+ Diderot, Mercier, Pichméya), Histoire philosophique et politique des établissements et du commerce des Européens dans les deux Indes [skrót : Historia obojga Indii] : za i przeciw kolonializmowi, przeciw niewolnictwu, dobrodziejstwa handlu i cywilizacyjne dzieło Zachodu za morzami.

Dwie epopeje o przyrodzie: hetero- i ortodoksyjna 1784, 1786, 1788 - Bernardin de Saint-Pierre (17371814) wydaje Études de la nature poszerzone o Harmonies de la nature (wyd. pośmiertne : 1815) ; to « naturalna teodycea » , antropocentryczna, « poetycka kosmologia » ukazująca przyrodę (mikro- i makrokosmos) jako łącznik między człowiekiem a Bogiem, który nie jest bytem osobowym, pozostaje niepoznawalny i niedostępny, ale dla stworzenia okazuje się opatrznościową obecnością. 1732 – ks. Pluches Noël-Antoine (1688 -1761), Le Spectacle de la nature : ponad 60 wydań w ciągu wieku (więcej niż Lettres persanes czy La Nouvelle Héloïse)

https: //archive. org/stream/lespectacledela 01 unkngoog#page/n 9/mode/2 up

Wpływ nowej filozofii na a/ fikcję narracyjną b/ teatr Ad a/: Ja (psyché, świadomość) tworzy się w czasie, może zostać „uhistorycznione” - wpisane w historię i objaśnione przez historię, a jego ewolucja w historii zaznaczy się środkami dobranymi tak, by pokazać/opowiedzieć jego przemiany wewnętrzne ; rzadko mamy do czynienia z głównymi bohaterami, którzy się pojawiają już gotowi i trwają niezmienni– co innego w rolach drugoplanowych– wręcz przeciwnie, każdy charakter podlega procesowi przemian (u najlepszych pisarzy, w każdym razie), a bohater od wewnątrz śledzi własną ewolucję i zdaje z niej sprawę czytelnikowi/odbiorcy dzięki modzie na powieść w 1. osobie.

b/ Wpływ empiryzmu i sensualizmu na teatr XVIII-wieczny. Metafizyka przemieszcza się ze sfery zewnętrznej (zaświaty, niebo) ku wnętrzu człowieka: tu drzemią nieznane siły, które wykraczają poza – transcendują – jednostkową świadomość. Fatalizm w nowym stylu: irracjonalność, szaleństwo, przesąd, błędy jednostek czy zbiorowości, wyobrażone czy materialne.

Serce – świadkiem i sędzią