Psikolojik Salamlk Alanyazna Dayal Kavramsal nceleme Melike Doan

Psikolojik Sağlamlık Alanyazına Dayalı Kavramsal İnceleme Melike Doğan Tepebaşı Rehberlik ve Araştırma Merkezi RPD Bölümü ALLPPT. com _ Free Power. Point Templates, Diagrams and Charts

Psikolojik sağlamlık kavramı; Latince “resiliens” (yılmaz/sağlam) kökünden türemiştir ve bir maddenin esnek olmasını ve kolayca kendine geri dönebilmesini ifade etmektedir. Yaşadığı stresi, travmayı kolay atlatıp hayata kaldığı yerden devam eden insanlar için İngilizce alanyazında “resilient” kavramı kullanılmaktadır. “Resilient” çabucak toparlanabilen, zorlukları yenme becerisi olan, dirençli, esnek kişi manasına gelmektedir Ayrıca bir kişilik özelliği olarak İngilizce alanyazında “resilience” “resiliency” kavramları çabuk toparlanma gücü, zorluklarla baş etme gücü, dirençlilik, esneklik, yılmazlık, dayanıklılık, sağlamlık manalarında kullanılmaktadır.

Psikolojik Sağlamlık Ülkemizde “resilience” kelimesinin karşılığının kullanımında araştırmacılar arasında farklılıklar görülmektedir. Resilience kelimesini, bazı araştırmacılar “yılmazlık” (Gürgan, 2006; Öğülmüş, 2001); bazıları “psikolojik sağlamlık” (Gizir, 2007; Karaırmak, 2007), bazıları ise “kendini toparlama gücü” (Terzi, 2006) olarak kullanmıştır. Bu sunumda Milli Eğitim Bakanlığı Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri genel hedefi olarak belirlenen psikolojik sağlamlık ifadesi kullanılacaktır.

Alanyazında psikolojik sağlamlık tanımları Alanyazında psikolojik sağlamlık ile ilgili pek çok tanım yer almaktadır. � Ramirez psikolojik sağlamlığı; hastalıktan, depresyondan, değişimlerden ya da kötü durumlardan çabucak iyileşme yeteneği; kendini toparlayabilme; incindikten, gerildikten sonra eski haline kolayca dönebilme; elastikiyet olarak tanımlar. � Murphy’e (1987) göre psikolojik sağlamlık, “bir çocuğun stresle nasıl baş ettiği ve travmadan nasıl kurtulduğu/iyileştiği ile ilgilenen genel bir kavramdır. Psikolojik sağlamlık, olumlu baş etmenin sonuçları olan uyum ve yeterlik gibi olumlu gelişme, geleceğe yönelme ve umut ile ilgilidir. ”

Alanyazında psikolojik sağlamlık tanımları � � Benzer şekilde, psikolojik sağlamlık kavramı, yüksek risk gruplarındaki insanların, olumsuz yönde olması beklenen sonuçlardan (akademik başarısızlık, sosyal beceri eksikliği, düşük özgüven gibi) daha iyi sonuçlara ulaşmalarını, stresli olaylarla başa çıkabilmelerini ve uyum göstermelerini ve travmatik deneyimler karşısında çabuk toparlanmalarını da kapsamaktadır (Masten, 1994). Ayrıca Masten (2001), gençlerin karşıya kaldıkları ciddi uyum ve gelişme tehditlerine ve zor yaşam koşullarına rağmen başarılı bir şekilde normal işlevselliğe dönebilme olarak tanımlamıştır. Gelişimsel açıdan tanımlandığında, travmatik deneyim ya da olumsuz yaşantılar gibi zor koşullar altında dahi normal gelişimi tamamlamak olarak görülmektedir.

Alanyazında psikolojik sağlamlık tanımları � � Psikolojik sağlamlıkla ilgili çalışmalarda öncü bir araştırmacı olan Garmezy’e (1993) göre, psikolojik sağlamlık toparlanma gücünde gizlidir ve bireyin yaşadığı stresli olaydan önce zaten kendisinde var olan yeteneklere ve davranış şekillerine tekrar dönebilme yetisidir. Ayrıca Rutter da (1985, 1999), psikolojik sağlamlığı risk ve koruyucu faktörlerin arasındaki etkileşim sonucu ortaya çıkan dinamik bir kavram olarak tanımlamıştır ve bu dinamik yapının olumsuz yaşam olaylarının etkisini değiştirdiğini ifade etmiştir.

Alanyazında psikolojik sağlamlık tanımları � � Bir başka tanımda, Fraser, Richman ve Galinsky (1999) psikolojik sağlamlığı “zor koşullar altında olumlu ve beklenmedik başarılar kazanma ve sıra dışı koşul ve durumlara uyum sağlama becerisi” olarak tanımlamaktadırlar. Psikolojik sağlamlık, “mutlaka sağlıklı bir uyum gösterme ilişkili olan ve uyum sürecine katkı sağlayan koruyucu faktörlerin var olan risk faktörleri ile belirgin etkileşimi sonucunda ortaya çıkan bir olgu” (Windle, 1999) olarak tanımlanmaktadır.

Alanyazında psikolojik sağlamlık tanımları � Tanımlardan da anlaşılacağı üzere sağlamlık tek başına bir beceri olmaktan çok çeşitli faktörlerin etkileşimiyle ortaya çıkan bir süreç olarak değerlendirilmektedir. Gürgan’a (2006) göre şimdiye kadar yapılan çalışmalar; psikolojik sağlamlığın cinsiyet, zaman, mekân, yaş ve kültür kadar bireyin yaşadığı farklı koşullara bağlı olarak da değişen çok boyutlu bir özellik olduğunu göstermiştir.

Tanımlarda ortak noktalar; Bununla birlikte tanımların hepsinde bazı ortak noktaların olduğu da görülmektedir. Bu ortak noktalar, � psikolojik sağlamlık olgusunun dinamik bir süreç olması; � geliştirilebilir özellikler içermesi; � travma ve zorlu yaşam olaylarıyla etkili baş edebilmeyi; � sağlıklı uyum gösterme ya da yeterlik geliştirebilme süreçlerini içermesidir. Diğer bir deyişle psikolojik sağlamlığın gelişebilmesi için; bireyin risk ya da zorluğa maruz kalması ve duruma uyum sağlayarak yaşamın farklı alanlarında başarı elde etmesi, aynı zamanda psikolojik sağlamlık için bireylerin koruyucu faktörler olarak nitelenen birtakım kişilik özelliklerine sahip olmasıdır.

Psikolojik sağlamlıkta risk ve koruyucu faktörler � Psikolojik sağlamlığın ortaya çıkabilmesi için risk; anahtar bir faktör, önkoşul olarak belirtilmektedir. Herhangi bir örseleyici yaşam olayına maruz kalmayan, belirgin bir risk durumunun olmadığı koşullarda yaşayan çocuklara “yeterli ya da yetkin”, “uyumlu” ya da sadece “normal” denilebilir, fakat bu çocuk ya da ergenler için “psikolojik sağlamlık” olgusundan bahsedilemez (Masten ve Reed, 2002).

Psikolojik sağlamlıkta risk ve koruyucu faktörler � � � Psikolojik sağlamlığın gelişiminde, maruz kalınan riskler ve bu risk faktörlerinin olumsuz etkilerinin azaltılmasında ya da ortadan kaldırılmasında koruyucu faktörlerin bulunması önemlidir. Risk; negatif bir sonuç görülme olasılığını artıran bir ya da daha fazla faktörün ya da etkinin varlığı; bir başka deyişle, bir problemin oluşma, devam etme ya da daha kötüye gitme olasılığını artıran herhangi bir olay, durum ya da deneyim olarak tanımlanmaktadır. Koruyucu faktörler ise risklerin ve kötü koşulların olumsuz etkilerini azaltan ya da ortadan kaldıran faktörlerdir.

Psikolojik sağlamlıkta risk ve koruyucu faktörler � Alanyazında farklı risk durumları ya da olumsuz yaşantılar ile ilgili yapılmış çalışmalara rastlanmaktadır. Çocukların stres ve olumsuzluklar karşısındaki gösterdikleri psikolojik sağlamlık, doğuştan gelen (kişilik özellikleri gibi) ve çevreden kaynaklanan faktörlere (aile, okul ve sosyal çevre gibi) bağlı olarak değişmektedir. Bazı araştırmacılar psikolojik sağlamlığın doğuştan gelen bir özellik olmaktan çok öğrenme ile kazanılan bir süreç olduğunu vurgulamaktadır. Bazı kişilerin psikolojik sağlamlığa katkıda bulunan sosyal eğilimlere ya da genetik özelliklere sahip oldukları öne sürülmüş olsa da, psikolojik olarak sağlam bireylerin özelliklerinin birçoğu öğrenmeyle de kazanılabilmektedir (Öğülmüş, 2001). Bunun yanı sıra psikolojik sağlamlıkla ilgili özelliklerin hem doğuştan getirilmiş hem de çevre tarafından şekillendirilebilen ve desteklenmesi gereken özellikler olduğu da vurgulanmaktadır. Bu anlamda hem bireysel hem de dışsal faktörler önem arz etmektedir (Gürgan, 2006).

Psikolojik sağlamlıkta risk ve koruyucu faktörler � � Son zamanlarda araştırmacılar, olumsuz sonuçlara yol açan tek bir risk faktörüne odaklanmak yerine çoklu risk faktörlerinin etkileşimini ve bireyin psikolojik sağlamlık özelliğini artıran koruyucu faktörleri incelemeye başlamışlardır. Psikolojik sağlamlık kavramının kavramsallaştırılması ile ilgili olarak, yukarıda sözü edilen risk, olumlu sonuçlar ve koruyucu faktörler araştırma bulgularıyla desteklenerek aşağıda açıklanmıştır.

A- Psikolojik Sağlamlık Araştırmalarında Ele Alınan Risk Faktörleri 1 - Bireysel Risk Faktörleri � Gebelikte alkol/ilaç kullanımı � Erken doğum � Olumsuz yaşam olayları � Kronik ya da ruhsal hastalık � Ergenlikte anne baba olma � Zor bir mizaca ve utangaç bir kişiliğe sahip olma � Düşük zeka � Madde kullanımı � Akademik başarısızlık

Risk faktörleri 2 - Ailesel Risk Faktörleri � Ebeveynlerin hastalığı ya da psikopatolojisi � Madde kullanan ya da suç işlemiş ebeveyne sahip olma � Ebeveynlerin boşanması, ölümü ya da tek ebeveyn ile yaşamak � Ergenlik döneminde anne olma � Kalabalık aile yapısı � Aile içi şiddet

Risk Faktörleri 3 - Çevresel Risk Faktörleri � Ekonomik zorluklar ve yoksulluk � Çocuk ihmali ve istismarı � Terör, savaş, nükleer ve doğal felaketler gibi toplumsal travmalar � Toplumsal şiddet � Evsizlik � Olumsuz akran ilişkileri

B- Psikolojik Sağlamlık Araştırmalarında Ele Alınan Yeterlik Faktörleri � � Psikolojik sağlamlık araştırmalarında, yalnızca riskin tanımı yeterli olmamakta bunun yanı sıra ele alınan akademik ve sosyal alanlardaki yeterlik/yetkinlik gibi olumlu sonuçların belirlenmesi de gerekmektedir. Çeşitli tanımları olmakla birlikte, yeterlik kavramı, var olan çevresel koşullar altında, bireysel gelişim sürecini sağlıklı bir biçimde devam ettirebilmek için etkili ve sağlıklı bir uyum örüntüsü gösterme anlamında kullanılmaktadır.

Yeterlik Faktörleri � � � Akademik başarı Olumlu sosyal ilişkiler/sosyal yeterlik Üzerinde çalışılan yaş grubuna yönelik kültürel olarak istendik davranışların varlığı (gelişimsel görevler/sorumluluklar) Psikososyal uyum bileşenlerinin varlığı, mutluluk ve yaşamdan doyum gibi olumlu duygu, düşünce ve davranışların olması Bireyin yaşamında uyumsuzluk, psikopatoloji, duygusal stres gibi riskli ve suça yönelik davranışların mevcut olmaması

C- Psikolojik Sağlamlık Araştırmalarında Ele Alınan Koruyucu Faktörler � � � Psikolojik sağlamlık, bireyi çevrenin olumsuz etkilerinden koruyan bir karakter özelliği değildir. Bireyi başarıya götüren gerçek nedenler, onun çevresel risk faktörlerinin etkisini azaltmayı sağlayan tutum ve becerilerinin bulunması ve yeterlik ile ilişkili olan psikososyal kaynaklar gibi koruyucu faktörlerdir. Koruyucu faktörler ifadesi, risk ya da zorluğun etkisini yumuşatan, azaltan ya da ortadan kaldıran, sağlıklı uyumu ve bireyin yeterliklerini geliştiren durumları tanımlamaktadır. Koruyucu faktörler, bireysel özellikler, ailesel ve çevresel faktörler ya da bu boyutların etkileşiminden kaynaklanan durumları içerebilir.

1 - Bireysel Koruyucu Faktörler � � � � Zeka Akademik başarı Olumlu kişilik özellikleri veya kolay mizaca sahip olma İç kontrol odağı Benlik saygısı ve özyeterlik Kişisel farkındalık ve kendini kabul Özerklik Yaşam hedeflerinin olması ve gelecek için olumlu beklentiler Etkili problem çözme becerileri Sosyal becerilere sahip olma İyimserlik ve umut Sosyal yetkinlik Mizah duygusuna sahip olma Sağlık Cinsiyet Yaş

Cinsiyet faktörü � � Genetik bireysel faktör olarak cinsiyet psikolojik sağlamlıkla ilişkili görülmekte ve risk altındaki çocuklarda, kızların psikolojik sağlamlıklarının daha yüksek olduğu ifade edilmektedir. Diğer yandan erkeklerin, ebeveynlerin psikopatolojisi ve yoksulluk gibi bir dizi risk faktörüne karşı daha savunmasız oldukları belirtilmektedir. Ayrıca, erkekler aile parçalanmalarına ve toplumsal etkilere davranışsal anlamda kızlara oranla daha olumsuz şekilde tepki göstermekte, dışsal davranış problemleri ve düşük akademik başarı anlamında yüksek risk taşımaktadırlar. Cinsiyet gözetmeksizin küçük yaştaki çocukların ergen ve gençlere oranla tüm risk faktörlerine karşı bir çok yönden daha savunmasız ve kolay incinebilir oldukları vurgulanmıştır.

2 - Ailesel Koruyucu Faktörler � � � Aile ilgili olumlu algılar (İyi ebeveyn nitelikleri) Aile üyeleri arasındaki olumlu ilişkiler Aile içi etkili iletişim Çekirdek aile dışında destekleyici ve sıcak aile bağlarına sahip olma Çocuğa yönelik yüksek ve gerçekçi beklentiler Sosyo-ekonomik açıdan avantajlı olma

3 - Çevresel Koruyucu Faktörler � � Sosyal çevredeki destekleyici bir yetişkinle olumlu ve sıcak ilişki, olumlu bir rol modelinin olması Sosyal çevrenin içinde olma Akran desteği, iyi arkadaşlık ilişkileri kurabilme ve sürdürebilme Etkili toplumsal kaynaklar ve olanakların çeşitliliği ve çokluğu da önemlidir (kaliteli okullar, gençlik merkezleri, gençlik organizasyonları, dini organizasyonlar, destek hizmeti sağlayan kurumlar ve önleyici programlar, sağlık kuruluşları, çocuk bakım merkezleri, mesleki eğitim olanakları, spor, kültür, sanat ve eğlence olanakları vb. ).

Sonuç � Çocuğun ya da ergenin ailede en az bir ebeveyn ya da aile üyesi ile olumlu yakın ilişki içinde bulunması, ebeveynlerin çocuklarına yönelik gerçekçi ve yüksek beklentilerinin olması ile çocukların düzenli ve etkili bir biçimde izlenmesi gibi faktörlerin risk altındaki çocukların hem uyumlarında hem de akademik ve sosyal alanlarda başarılı olmalarında temel belirleyiciler olduğu konusu üzerinde geniş bir uzlaşma sağlanmıştır.

Sonuç � Söz edilen faktörlere bakıldığında, bireysel, ailesel veya çevresel bir özellik olumluysa, çocuğun sağlıklı gelişimine katkıda bulunduğu ve psikolojik sağlamlık düzeyini artırdığı görülmektedir. Buna karşın söz edilen faktörler çocuğu olumsuz etkilediğinde, ruhsal sağlığı bozulmakta ve psikolojik sağlamlığı azalmakta ya da yok olmaktadır. Bu nedenle benzer riskler ya da benzer olumsuz koşullarda yetişen çocuk ve ergenlerin de yaşamda başarılı olabilmeleri, gelişimlerini sağlayabilmeleri ve psikolojik yönden sağlam olabilmeleri için, bu risk faktörlerinin ve koruyucu

Kaynakça � � � Gizir, C. A. (2007). Psikolojik sağlamlık, risk faktörleri ve koruyucu faktörler üzerine bir derleme çalışması. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, (3), 113 -128. Gürgan, U. (2006). Grupla psikolojik danışmanın üniversite öğrencilerinin yılmazlık düzeyine etkisi. Yayınlanmamıs doktora tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, Türkiye. Karaırmak, Ö. (2006). Psikolojik sağlamlık risk faktörleri ve koruyucu faktörler. Türk Psikolojik Danışma Ve Rehberlik Dergisi, 3(26), 129 -139. Karaırmak, Ö. ve Siviş-Çetinkaya, R. (2011). Benlik saygısının ve denetim odağının psikolojik sağlamlık üzerine etkisi: Duyguların aracı rolü. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 4(35), 30 -43. Öğülmüş, S. (2001). Bir kişilik özelliği olarak yılmazlık. I. Ulusal Çocuk ve Suç Sempozyumu: Nedenler ve Önlemler. Ankara, 29 -30 Mart. Önder, A. ve Gülay, H. (2010). İlköğretim 8. sınıf öğrencilerinin psikolojik sağlamlığının çeşitli değişkenler

Kaynakça � � � Terzi, Ş. (2006). Kendini toparlama gücü ölçeğinin uyarlanması: Geçerlik ve güvenirlik çalışmaları. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 3(26), 77 -86. Terzi, Ş. (2007). Okullarda Yaşanan Şiddeti Önleyici Bir Yaklaşım: Kendini Toparlama Gücü. Aile ve Toplum Dergisi, 3 (12). Terzi, S. (2008). Üniversite öğrencilerinde kendini toparlama gücünün içsel koruyucu faktörlerle ilişkisi. H. Ü. Eğitim Fakültesi Dergisi, 35(35), 297 -306. Işık, Ş. (2016). Türkiye’de Kendini Toparlama Gücü Konusunda Yapılmış Araştırmaların İncelenmesi. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 6(45), 65 -76. Öz, F. ve Yılmaz, E. B. (2009). Ruh sağlığının korunmasında önemli bir kavram: Psikolojik sağlamlık. H. Ü. Hemşirelik Fakültesi Dergisi, 16(3), 82 -89. Atalay N. Ü. ve Ulucan T. K. (2018). Kendini Toparlama Gücü Gelişim Süreci: Ebeveynleri Boşanmış Ergenler Üzerinde Nitel Bir Araştırma. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 16 (2), 176 -196.