Bezpieczestwo finansowe POJCIE BEZPIECZESTWA FINANSOWEGO Bezpieczestwo finansowe najoglniej
Bezpieczeństwo finansowe
POJĘCIE BEZPIECZEŃSTWA FINANSOWEGO � Bezpieczeństwo finansowe – najogólniej rzecz ujmując to zdolność do pozyskania środków pieniężnych w sytuacji, gdy zachodzi taka potrzeba. Jest to stan (niezagrożenia), który daje poczucie pewności funkcjonowania podmiotu oraz szansę na jego rozwój. Bezpieczeństwo finansowe rozumiane jest również jako stan pośredni w budowaniu niezależności finansowej. Przeciwieństwem tego pojęcia jest zagrożenie finansowe. Pojęcie bezpieczeństwa finansowego nie jest jednoznaczne. Może być rozpatrywane z perspektywy: państwa, osoby fizycznej, przedsiębiorstwa czy sektora finansowego.
BEZPIECZEŃSTWO FINANSOWE PAŃSTWA I RYNKU FINANSOWEGO � Odnosząc to pojęcie do państwa, można je definiować jako ogół regulacji prawnych oraz samoregulacji mających na celu zapewnienie stabilności finansowej oraz ochronę interesów uczestników rynku korzystających z usług pośredników finansowych, a także ogół instytucji odpowiadających za kontrolę przestrzegania tych regulacji i samoregulacji. W jeszcze innym ujęciu jest to zespół rozwiązań instytucjonalnych i regulacji prawnych, mających na celu ochronę systemu finansowego przed destabilizacją.
BEZPIECZEŃSTWO FINANSOWE PAŃSTWA I RYNKU FINANSOWEGO � � � Bezpieczeństwo finansowe według tego ujęcia związane jest z koniecznością prowadzenia działań o charakterze stabilizacji finansowej. Związane z nim są dwa rodzaje czynników: wewnętrzne i zewnętrzne. Czynniki wewnętrzne bezpieczeństwa finansowego: bezpieczeństwo instytucji finansowych (kondycja ekonomiczno-finansowa, system zarządzania ryzykiem); bezpieczeństwo transakcji finansowych (wiarygodność finansowa kontrahenta, przedmiot transakcji, system rozliczeń); bezpieczeństwo segmentów rynku finansowego (mechanizm funkcjonowania danego rynku, zachowania uczestników); bezpieczeństwo klienta rynku finansowego (asymetria informacji, system ochrony).
CZYNNIKI ZEWNĘTRZNE BEZPIECZEŃSTWA FINANSOWEGO � Czynniki zewnętrzne bezpieczeństwa finansowego to przede wszystkim sieć bezpieczeństwa finansowego państwa, którą tworzą następujące podmioty: rządy (reprezentowane przez ministra finansów), banki centralne, instytucje nadzoru finansowego, systemy gwarantowania depozytów.
BEZPIECZEŃSTWO FINANSOWE KONSUMENTÓW � � � (finanse osobiste) Nieco inne znaczenie ma to pojęcie w finansach osobistych – nie dotyczy systemu finansowego ani stanu równowagi finansowej pomiędzy wydatkami i przychodami w danym momencie, ale w ogóle bezpieczeństwa zgromadzonego majątku i jego pomnażania (ma zatem istotny związek z budżetem domowym i powinno być rozpatrywane w długiej perspektywie). Odnosi się zatem do ogółu decyzji finansowych, które podejmujemy w związku z gospodarowaniem majątkiem, a w szczególności do systematycznego tworzenia kapitału (funduszu awaryjnego, rezerwowego), dzięki któremu można sfinansować nagłe, niespodziewane wydatki. W teorii finansów osobistych, bezpieczeństwo finansowe rozumie się jako sytuację, w której dana osoba/rodzina dysponuje takimi zasobami finansowymi, które pozwalają przeżyć „w normalny” sposób 6 -12 miesięcy bez bieżących dochodów[
BEZPIECZEŃSTWO SYSTEMU FINANSOWEGO-INSTYTUCJE � � 1 Działania wewnętrzne firm - Kontrola wewnętrzna 2 Nadzór nad instytucjami finansowymi w Polsce: Instytucje Sieci Bezpieczeństwa Komisja Nadzoru Finansowego � Narodowy Bank Polski � Bankowy Fundusz Gwarancyjny. � Banki - bezpieczeństwo [Nowa Umowa Kapitałowa (Basel II)] � � � 3. Bezpieczeństwo a Konflikt interesu Agencje ratingowe Instytucje samorządu zawodowego Etyka uczestnika rynku Bezpieczeństwo rynków finansowych - regulacje europejskie rynków finansowych, kierunki zmian
� Podjęcie działanie na nowym rynku finansowym mocno zależy od oceny ryzyka tego rynku. Takie działanie podejmowane jest tylko wtedy, gdy rynki te wzbudzają zaufanie uczestników co do bezpieczeństwa lokowania w nim kapitału. Pojawienie się nowych inwestorów na rynku zwiększą ilość kapitału, a kapitał ten zwiększa z reguły płynność rynku ale i jest źródłem inwestycji, co wpływa pozytywnie na rozwój gospodarczy. Dbałość o gospodarkę , jej stan i rozwój powinno być osią działań i zainteresowania Państwa. Procesy globalizacji, liberalizacji i deregulacji zachodzące na światowych rynkach finansowych, wraz z towarzyszącym im postępem technologicznym, uczyniły ze stabilności finansowej dobro publiczne, podlegające ochronie prawnej. Stabilność finansowa stanowi bowiem, w powszechnym obecnie przekonaniu , warunek konieczny dla wzrostu gospodarczego, stabilności cen i wysokiej pozycji kraju na arenie międzynarodowej. Zapewnienie stabilności finansowej jest procesem złożonym i wymagającym ustawicznej kontroli i ulepszania.
� Banki, firmy ubezpieczeniowe i inne instytucje rynku finansowego stanowią pierwszą linię obrony przed kryzysem finansowym. Są zobowiązane dbać o swoją rentowność i wypłacalność, a także sprawdzać wiarygodność pożyczkobiorców tak, aby odpowiednio zarządzać ryzykiem.
� � � Drugą linię obrony stanowią działania podejmowane przez Państwo w celu zapobieżenia kryzysowi lub zminimalizowania jego skutków. Działania te obejmują: . działania prawne w zakresie tworzenia regulacji ostrożnościowych, nakładających na instytucje finansowe obowiązek skutecznego zarządzania ryzykiem i dbania o bezpieczeństwo depozytów, a także ujawniania informacji finansowych w celu utrzymania dyscypliny rynkowej; . nadzór ostrożnościowy, polegający na pilnowaniu, by instytucje finansowe przestrzegały regulacji ostrożnościowych; . monitorowanie i ocenę stabilności finansowej w celu identyfikacji słabych punktów systemu finansowego jako całości oraz istniejących zagrożeń. Jeśli mimo tych działań instytucje finansowe znajdą się w trudnej sytuacji, konieczna może się okazać interwencja Państwa celem przywrócenia bezpieczeństwa systemu.
� � Państwo jest odpowiedzialne i zainteresowane w tworzeniu Sieci bezpieczeństwa finansowego - w skład , której wchodzą instytucje nadzorcze, systemy bezpieczeństwa, ochrona klienta rynku finansowego, dyscyplina rynkowa, systemy kontroli, audyt zewnętrzny. Jednym z ważnych elementów sieci bezpieczeństwa finansowego, obok systemu gwarantowania depozytów, pożyczkodawcy ostatniej instancji ( Bank Centralny) oraz rządu, będącego dysponentem publicznych zasobów finansowych, jest system nadzoru nad rynkiem finansowym w tym nadzór bankowy. Od jakości funkcjonowania tego nadzoru zależy zapobieganie sytuacjom kryzysowym w systemach bankowych, zarówno w skali poszczególnych krajów jak i w skali całej Unii Europejskiej.
� � Sieć bezpieczeństwa finansowego służy również ograniczaniu ryzyka systemowego, mogącego powstać wówczas, gdy kryzys jednej instytucji finansowej przeniesie się na innych uczestników rynku i zakłóci prawidłowe funkcjonowanie całego systemu finansowego. Rozwiązanie sytuacji kryzysowej, a zwłaszcza przywrócenie zaufania do systemu finansowego jest wtedy bardzo kosztowne. W rezultacie pojawienie się sytuacji kryzysowej może powodować długotrwałe negatywne konsekwencje dla rozwoju gospodarczego. Przeciwdziałanie ryzyku systemowemu (a zatem i kryzysowi systemowemu) uznawane jest za najważniejszy cel tworzenia instytucjonalnej sieci bezpieczeństwa finansowego. W szczególności, zagrożeniem dla stabilności finansowej jest niemożliwość pełnienia przez bank centralny funkcji pożyczkodawcy ostatniej instancji, ze względu na jego zaangażowanie w prowadzenie polityki pieniężnej i kursowej, a także nieposiadanie przez instytucje nadzoru nad rynkiem finansowym statusu niezależnego od władzy wykonawczej.
� � Sektor bankowy pełni kluczową rolę dla funkcjonowania i stabilności finansowej całego systemu finansowego, jak i całej gospodarki. Wynika to przede wszystkim z faktu, że kryzysy finansowe występujące w skali świata były związane przede wszystkim z funkcjonowaniem banków a w mniejszym zaś stopniu wiązały się z działalnością firm inwestycyjnych czy firm ubezpieczeniowych. W odróżnieniu bowiem od innych sektorów gospodarki bankowość jest dziedziną najbardziej uregulowaną przez państwo i sferą jego interwencji w mechanizm rynkowy. Państwo w trosce o bezpieczeństwo rynków finansowych reguluje i instytucjonalnie przeciwdziała zjawisku Prania brudnych pieniędzy (tworzy mechanizmy rozpoznawania prania pieniędzy, system zwalczania prania pieniędzy, definiuje rolę i ustanawia urząd Generalnego Inspektora Informacji Finansowej etc. ). W sytuacjach nadzwyczajnych i prewencyjnych Państwo powinno być przygotowane do Zarządzania w sytuacjach kryzysowych – poprzez zdefiniowanie roli władzy publicznej, działania instytucji nadzorczych, stymulowanie odpowiednich działań instytucji finansowych na rzecz bezpieczeństwa ( przygotowanie do działania w warunkach ryzyka operacyjnego, programy restrukturyzacji, dochodzenie roszczeń, upadłość, itd. ).
� � Bezpieczeństwo systemu finansowego to nie tylko działania podejmowane przez Państwo ale jak już to było wspomniane, w pierwszej linii, działania podejmowane przez instytucje finansowe. W ich skład wchodzi zapewnienie Bezpieczeństwa wewnętrznego czyli Działania wewnętrzne instytucji rynku finansowego na rzecz bezpieczeństwa ; kontrola wewnętrzna, audyt wewnętrzny, ochrona danych osobowych, bezpieczeństwo sieci informacyjnych i informatycznych, zabezpieczenia wierzytelności (prawne i ekonomiczne) oraz ochrona informacji gospodarczych (polityka bezpieczeństwa informacji, system zarządzania bezpieczeństwem informacji - organizacja, procedury, instytucje)
DZIAŁANIA WEWNĘTRZNE INSTYTUCJI FINANS � Każda aktywność, podejmowana przez instytucję finansową, zawiera w sobie ryzyko. Podejmowanie ryzyka zmusza Instytucję finansową do koncentrowania uwagi na powstających zagrożeniach, poszukiwania form obrony przed zagrożeniami i dostosowywania działalności do zmieniających się warunków zewnętrznych. Racjonalne zarządzanie operacjami firmy oznacza utrzymywanie równowagi pomiędzy prowadzeniem działalności przychodowej a kontrolowaniem wielkości wiążącego się nią ryzyka. Szczególnie banki i firmy ubezpieczeniowe muszą właściwie i starannie zarządzać ryzykiem. W ich bilansie pieniądze klientów stanowią często ponad 90% aktywów. W banku są deponowane oszczędności i gotówka na potrzeby bieżące. Kłopoty finansowe banku (banków) to nie tylko straty w tych środkach, ale skutkiem braku środków, ograniczenie akcji kredytowej na działalność bieżącą i rozwój firm, czyli kłopot dla całej gospodarki. Fundusze inwestycyjne działają na rzecz i ryzyko swych klientów, którzy są tego świadomi w odróżnieniu od klientów banków, którzy w swej nieświadomości uważają, że lokowanie pieniędzy w banku zwiększa ich bezpieczeństwo. Dlatego też bezpieczeństwo Banków i instytucji ubezpieczeniowych jest szczególnie regulowane prawnie. W firmach ubezpieczeniowych podobnie jak w bankach obowiązują regulacje prawne, które mówią; (w tym miejscu przykład regulacji dla banku, która jest tak samo brzmiąca jak w przypadku regulacji firm ubezpieczeniowych): . . „ Zarząd banku odpowiada za skuteczność systemu zarządzania ryzykiem …”
ZARZĄDZANIE RYZYKIEM � � � � Zarządzanie ryzykiem jest prawnie wpisane w działanie banków. Prawo bankowe stwierdza, że „zadaniem systemu zarządzania ryzykiem jest identyfikacja, pomiar lub szacowanie oraz monitorowanie ryzyka występującego w działalności banku służące zapewnieniu prawidłowości procesu wyznaczania i realizacji szczegółowych celów prowadzonej przez bank działalności”(art. 9 b). Kompleksowe zarządzanie ryzykiem obejmuje powiązania i zapewnienie spójności pomiędzy czterema głównymi obszarami: strategią, operacjami, organizacją oraz rozwiązaniami IT. Komponenty systemu zarządzanie ryzykiem to: efektywny system kontroli ryzyka, świadoma podejmowanego ryzyka kadra, wyraźnie zdefiniowane zasady zarządzania ryzykiem, plany awaryjne, jasny podział kompetencji i odpowiedzialności, uwzględnienie korelacji w ocenie całkowitego ryzyka.
KONTROLA WEWNĘTRZNA � � � System kontroli wewnętrznej i audytu odgrywa strategiczną rolę dla bezpieczeństwa finansowego i jest istotnym elementem zarządzania ryzykiem. Zasady kontroli ryzyka są zgodne z Regulaminem kontroli wewnętrznej i audytu i powinny znaleźć odniesienie w planie kontroli banków, Spółki. Każdy pracownik powinien mieć obowiązek dokonywania bieżącej kontroli ryzyka na zajmowanym stanowisku pracy. Kierownicy komórek organizacyjnych mają obowiązek przeprowadzania kontroli przestrzegania wewnętrznych regulacji w zakresie poszczególnych rodzajów ryzyka przez podległych im pracowników. System kontroli wewnętrznej w w zakresie ryzyka powinien obejmować / obejmuje zasady polityki/strategii, procedury, instrukcje, metodologie. Kontrola wewnętrzna to nie czynność to proces ciągły regularnego przeglądu i oceny zgodności działania z zasadami polityki/strategii oraz procedurami. Celem kontroli jest ujawnienie niedoskonałości systemu, błędów procesu zarządzania ryzykiem, niedoskonałości procedur w obszarach ryzyka oraz proponowanie możliwych do zastosowania rozwiązań poprawiających, jakość działania systemów i procesów zarządzania ryzykiem. Na podstawie sprawozdania z przeprowadzonych kontroli Zarządy podmiotów podejmują decyzje odnośnie doskonalenia jakości procedur, środków technicznych i organizacyjnych.
PRANIE PIENIĘDZY � � Pranie pieniędzy (ang. Money laundering)– działania zmierzające do wprowadzenia do legalnego obrotu pieniędzy (zazwyczaj fałszywych) lub innych wartości majątkowych uzyskanych z nielegalnych źródeł bądź służących do finansowania nielegalnej działalności. W większości przypadków dotyczy to przestępczości narkotykowej, terroryzmu lub innych ciężkich działań karalnych. Najbardziej znaną metodą tego procederu jest zawyżanie przychodów z legalnej działalności, której dokładne rozmiary są trudne do skontrolowania, w szczególności drobnej działalności usługowej. Pralnie odzieży są klasycznym przykładem tego typu działalności. Stąd też wzięła się nazwa tego procederu.
PRANIE PIENIĘDZY � � W międzynarodowym praniu pieniędzy na większą skalę włącza się skomplikowane operacje finansowe, co od kilku lat jest znacznie ułatwione przez postęp techniczny w sektorze finansowym. Pojęcie prania pieniędzy użyto po raz pierwszy w latach 20. XX wieku w Stanach Zjednoczonych. Mafia chicagowska kierowana przez Ala Capone czerpała zyski z nielegalnej produkcji, sprzedaży i przemytu alkoholu. Aby ukryć proceder, członkowie mafii prowadzili legalną działalność handlowo-usługową, tj. sklepy, a przede wszystkim pralnie. Dochody nielegalne dopisywano do codziennych utargów, aby ukryć ich pochodzenie.
PRANIE PIENIĘDZY � Ośrodek Szkolenia Departamentu Skarbu USA określił pranie pieniędzy w następujący sposób: Pranie pieniędzy to proces, przy pomocy którego dochody przypuszczalnie uzyskane z działalności przestępczej są przekazywane, przekształcane, wymieniane albo też łączone i mieszane z legalnymi funduszami w celu ukrycia lub zatajenia prawdziwego charakteru, źródła, ukierunkowania, przepływu lub własności tych dochodów. Celem procesu prania pieniędzy jest nadanie pozorów legalności funduszom uzyskanym z działalności pozaprawnej lub działań z nią powiązanych.
PRANIE PIENIĘDZY � � W 1989 r. podczas szczytu G 7, została powołana Grupa Specjalna ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy FATF (The Financial Action Task Force on Money Laundering), która w kwietniu 1990 wydała rekomendacje dotyczące walki z praniem pieniędzy. Stały się one podstawą wydania w 1991 r. przez Radę Wspólnot Europejskich dyrektywy w sprawie ochrony systemu finansowego przed wykorzystaniem go do celów prania pieniędzy, która została zastąpiona Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 października 2005 r. w sprawie przeciwdziałania korzystaniu z systemu finansowego w celu prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu. Rekomendacje FATF zostały zaktualizowane w lutym 2012 r. i stały się podstawą do uchwalenia w maju 2015 r. Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2015/849 w sprawie zapobiegania wykorzystywania systemu finansowego do prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu
PRANIE PIENIĘDZY � � � za „pranie pieniędzy” uznaje się następujące czyny popełnione umyślne: konwersję lub przekazywanie mienia, ze świadomością, że pochodzi ono z działalności przestępczej lub z udziału w takiej działalności, w celu ukrywania lub zatajania nielegalnego pochodzenia tego mienia albo udzielenia pomocy osobie, która bierze udział w takiej działalności, dla umożliwienia jej uniknięcia konsekwencji prawnych takiego działania; ukrycie lub zatajenie prawdziwego charakteru mienia, jego źródła, miejsca położenia, rozporządzania nim, przemieszczania, własności lub praw do mienia, ze świadomością, że mienie to pochodzi z działalności przestępczej lub z udziału w takiej działalności; nabycie, posiadanie lub korzystanie z mienia, ze świadomością w momencie jego otrzymania, że mienie to pochodzi z działalności o charakterze przestępczym lub z udziału w takiej działalności; udział lub współdziałanie w popełnieniu, usiłowanie popełnienia, jak też pomocnictwo, podżeganie, ułatwianie oraz doradzanie przy popełnieniu czynów określonych w powyższych punktach.
PRANIE PIENIĘDZY � � � Rada Europy w Konwencji z 2005 r. określa pranie jako świadome działanie mające na celu: zamianę lub przekazanie mienia pochodzącego z przestępstwa w celu zatajenia lub ukrycia jego pochodzenia lub udzielenia pomocy osobie, która uczestniczy w popełnieniu przestępstwa bazowego, dla umożliwienia uniknięcia konsekwencji prawnych; zatajenie lub ukrycie prawdziwej natury takiego mienia, źródła jego pochodzenia, miejsca położenia, rozporządzania nim, przemieszczania, własności lub praw do takiego mienia; nabycie, posiadanie lub korzystanie z takiego mienia, współudział w popełnieniu któregokolwiek z wymienionych poprzednio czynów, związek lub zmowa w celu jego popełnienia, pomocnictwo, podżeganie, ułatwianie oraz doradzanie przy jego popełnieniu.
INSTYTUCJE PRZECIWDZIAŁAJĄCE PRANIU PIENIĘDZY � Do instytucji obowiązanych należą: oddziały instytucji kredytowych w rozumieniu ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665, z późn. zm. ), instytucje finansowe mające siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, oddziały instytucji finansowych niemających siedziby na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w rozumieniu ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe, banki krajowe, oddziały banków zagranicznych, w rozumieniu ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe, Narodowy Bank Polski - w zakresie, w jakim prowadzi rachunki bankowe dla osób prawnych, sprzedaż monet, banknotów i numizmatów przeznaczonych na cele kolekcjonerskie oraz na inne cele, skup złota i wymianę zniszczonych środków płatniczych na podstawie ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz. U. z 2005 r. Nr 1, poz. 2, z późn. zm. ), instytucje pieniądza elektronicznego, oddziały zagranicznych instytucji pieniądza elektronicznego oraz agentów rozliczeniowych, prowadzących działalność na podstawie ustawy z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz. U. Nr 169, poz. 1385, z późn. zm. ), firmy inwestycyjne, banki powiernicze, w rozumieniu ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz. U. Nr 183, poz. 1538, z późn. zm. ),
INSTYTUCJE PRZECIWDZIAŁAJĄCE PRANIU PIENIĘDZY � zagraniczne osoby prawne prowadzące na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej działalność maklerską oraz towarowe domy maklerskie w rozumieniu ustawy z dnia 26 października 2000 r. o giełdach towarowych (Dz. U. z 2005 r. Nr 121, poz. 1019, z późn. zm. ), oraz spółki handlowe, o których mowa w art. 50 a tej ustawy, Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S. A. w zakresie, w jakim prowadzi rachunki papierów wartościowych, podmioty prowadzące działalność - w zakresie gier losowych, zakładów wzajemnych i gier na automatach oraz gier na automatach o niskich wygranych, zakłady ubezpieczeń w zakresie ubezpieczeń na życie, w tym ubezpieczycieli krajowych, główne oddziały ubezpieczycieli z państwa niebędącego członkiem Unii Europejskiej, oddziały ubezpieczycieli z państwa członkowskiego Unii Europejskiej, pośredników ubezpieczeniowych w zakresie ubezpieczeń na życie, chyba że za ich działania odpowiedzialność ponosi ubezpieczyciel, fundusze inwestycyjne, towarzystwa funduszy inwestycyjnych,
� � Przepisy dotyczące przeciwdziałania praniu pieniędzy określa się mianem AML (Anti-Money Laundering). Pierwsza regulacja AML została przyjęta w roku 2010. Od tego czasu wprowadzono cztery jej nowelizacje. Ostatnią Parlament Europejski uchwalił w roku 2016 i zaczęła obowiązywać od 12 maja 2018 roku. [9] Konwencja ONZ przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 2000 r. [10]
BIBLIOGRAFIA � � � � Małgorzata Iwanicz-Drozdowska: Bezpieczeństwo rynku usług finansowych. Perspektywa Unii Europejskiej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH, 2008. ISBN 978 -83 -7378 -364 -5. Eseje o stabilności finansowej. Księga jubileuszowa 45 lat pracy naukowej prof. zw. dr. hab. Bogusława Pietrzaka. Agnieszka Alińska (red. ). Warszawa: Ce. De. Wu Sp. z o. o. , 2012. ISBN 978 -83 -7556 -510 -2 J. W. Wójcik, Przeciwdziałanie praniu pieniędzy, Kraków 2004, s. 29. J. Grzywacz, Pranie pieniędzy: metody, raje podatkowe, zwalczanie, Warszawa 2010, s. 13. J. W. Wójcik , Kryminologiczna ocena transakcji w procesie prania pieniędzy, Warszawa 2001, s. 25. K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Pranie pieniędzy, Warszawa 2001, s. 11. E. Pływaczewski, Pranie pieniędzy. Możliwości przeciwdziałania z uwzględnieniem roli systemu bankowego, Toruń 1993, s. 35. M. Prengel, Środki zwalczania przestępczości prania pieniędzy w ujęciu prawnoporównawczym, Toruń 2003, s. 98 -99.
- Slides: 28