AMEA QTSADYYAT NSTTUTU Nazim Mzffrli DVLTN QTSADYYATI TNZMLMS

AMEA İQTİSADİYYAT İNSTİTUTU Nazim Müzəffərli DÖVLƏTİN İQTİSADİYYATI TƏNZİMLƏMƏSİ SƏVİYYƏSİ ÖLÇMƏ METODOLOGİYASI VƏ NƏTİCƏLƏR VERGİ FORUMU, Bakı, 10 fevral 2016 -cı il

AMEA İQTİSADİYYAT İNSTİTUTU İDEYANIN MƏĞZİ İqtisadi siyasətlə bağlı iki məfkurə Dövlət iqtisadiyyata mümkün qədər az müdaxilə etməli, azad bazarın özünütənzimləmə mexamizmlərinə üstünlük verməlidir Bazar fəsadlarının qarşısını almaq üçün dövlət iqtisadiyyata fəal müdaxilə edərək onu tənzimləməlidir Nəzəri əsasları neoklassisizm neokeynsçilik Daşıyıcıları sağçı siyasi təşkilatlar (partiyalar) sağçı ictimai qurumlar sağçı mütəxəssislər solçu siyasi təşkilatlar (partiyalar) solçu ictimai qurumlar solçu mütəxəssislər Rəngləri göy economics. com. az qırmızı Vergi Forumu, Bakı - 2016

AMEA İQTİSADİYYAT İNSTİTUTU İDEYANIN MƏĞZİ İqtisadiyyatın özünün solluğu-sağlığı Dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin sistemyaradıcı formalaları: ü iqtisadi modellər, ilk növbədə, bunların səviyyəsinə görə fərqlənir, ü ikiqütblüdür – cəmi vahidə bərabər olan toplananlardır, ü siyasi rəqabət predmetinə çevrilir. Hər konkret zaman kəsiyində hər bir ölkənin iqtisadiyyatı dövlətin ona müdaxiləsinin sistemyaradıcı formalarının səviyyəsindən asılı olaraq solluq-sağlıq əlamətləri alır. Belə formalarda dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi nə qədər yuksəkdirsə, iqtisadiyyat bir o qədər daha soldadır və əksinə, nə qədər aşağıdırsa, bir o qədər daha sağdadır. economics. com. az Vergi Forumu, Bakı - 2016

AMEA İQTİSADİYYAT İNSTİTUTU İDEYANIN MƏĞZİ İqtisadiyyatın özünün solluğu-sağlığı 1, 0 İqtisadiyyatın solluğu Daxili bazarın qorunması (100%) Xarici ticarətin liberallığı (0%) 40 : 60 0, 5 Daxili bazarın qorunması ilə xarici ticarətin liberallığı arasında real nisbət 60 : 40 İqtisadiyyatın sağlığı 0, 0 Xarici ticarətin liberallığı (100%) Daxili bazarın qorunması (0%) Dünyanın bütün aparıcı analitik mərkəzlərinin apardıqları sıralamaların (reytinq və rənkinqlərin) əksinə olaraq, bizim sıralamalarda “yaxşı” – “pis”, “öndə gedən” – “geridə qalan” ölkələr yoxdur, sağçı və solçu iqtisadiyyata malik olan ölkələr var. economics. com. az Vergi Forumu, Bakı - 2016

AMEA İQTİSADİYYAT İNSTİTUTU ÖLÇMƏ METODOLOGİYASI İqtisadiyyatın Solluğu (Sağlığı) İndeksi hər biri müxtəlif göstəricilər əsasında hesablanan yeddi sub indeks əsasında iki variantda hesablanır: Dövlət maliyyəsi sub-indeksi (DM) gəlirlərin vergilər vasitəsi ilə yenidən bölünməsinin səviyyəsini ifadə edir. İki alt indeksin – Büdcə xərcləri alt indeksinin və Müəssisələrin vergi yükü alt indeksinin cəbri or Sosial sub-indeksi (SX) iqtisadiyyatın solluğunu sağlığını dövlət büdcəsinin xərc maddələri ara tası kimixərclər hesablanır. sındakı nisbət əsasında ölçür və sosial xərclərin dövlət büdcəsi xərclərində xüsusi çəkisi əsasında he Qiymətlərin tənzimlənməsi sub-indeksi (QT) qiymətlərin nə dərəcədə sərbəst əmələ gəlməsini və sablanır. eyni zamanda, dövlətin qiymətlərin formalaşmasına nə dərəcədə müdaxilə etməsini ifadə edir. İki alt Xarici ticarət sub-indeksi xarici ticarətin (sağ qütb)hesabi və dövlətin sahədəki (XT) indeksin – Qiymət azadlığı alt indeksinin və liberallıq Monetar səviyyəsini azadlıq alt indeksinin ortasıbu kimi tənzimləmə hesablanır. tədbirlərinin sərtliyini (sol qütb) ölçür. Üç alt indeksin – Xarici ticarət azadlığı alt indeksi Lisenziyalaşdırma sub-indeksi modelləşdirilmiş müəssisənin hipotetik birsadə tikinti üçün ortası aldığı kimi lisen (L) nin, İdxalın iqtisadi qiyməti alt indeksinin və Ticarətin azadlığı alt indeksinin hesabi ziyalara sərf etdiyi vaxt və xərc göstəricilərinin indeksləşdirilməsi əsasında hesablanır. Məşğulluğun tənzimlənməsi sub-indeksi (MT) iş sahibi ilə muzdlu işçi arasında əmək prosesinin təş kili ilə bağlı münasibətlərə dövlətin nə dərəcədə müdaxilə etməsini ölçür. İki alt indeks – Məşğulluğun tənzimlənməsinin və İşdənçıxarma xərcləri alt indeksi əsasında hesablanır. Minimum əmək sərtliyi haqqı alt indeksi sub-indeksi dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilən illik minimum əmək (MƏH) haqqının (AQP ilə) adambaşına ÜDM ə (AQP ilə) nisbətinin indeksləşdirilmiş variantıdır. MƏH yalnız Birinci variant: tənzimləndikdə ölkənin iqtisadiyyatı şərti olaraq 0, 080 nöqtəsinə, dövlət tərə kollektiv müqavilələrlə İS(S)İ 0, 15*DM 0, 14*MTqoyulur. findən, məhdud sayda işçilər üçün müəyyənləşdirildikdə isə 0, 100 İllik i =amma i + 0, 15*SX i + 0, 14*QT i + 0, 14*XTi + 0, 14*L i +nöqtəsinə i + 0, 14*MƏH i minimum haqqının adambaşına ÜDM dəki xüsusi çəkisi ən yüksək olan ölkənin sub indeksi İkinciəmək variant: 0, 800 lə sərhədləndirilir. İS(S)İi = 0, 30*DMi + 0, 14*QTi + 0, 14*XTi + 0, 14*Li + 0, 14*MTi + 0, 14*MƏHi economics. com. az Vergi Forumu, Bakı - 2016

AMEA İQTİSADİYYAT İNSTİTUTU NƏTİCƏLƏR (sub-indekslər) Dövlət maliyyəsi sub-indeksi üzrə İqtisadiyyatın sağlığı ü 0, 200 ü 0, 100 ü 0, 000 Sinqapur ü 0, 300 Qazaxıstan Gürcüstan Albaniya ü 0, 400 Bolqarıstan ü 0, 500 Azərbaycan ABŞ ü 0, 600 Yaponiya ü 0, 700 Almaniya Niderland Macarıstan ü 0, 800 İsveç ü 0, 900 İtaliya Fransa ü 1, 000 Nisbi mərkəz (0, 553) Latviya İrlandiya İqtisadiyyatın solluğu Dövlət maliyyəsi sub indeksinə görə ən sağçı iqtisadiyyat Sinqapurun, ən solçu iqtisadiyyat Fran sanın iqtisadiyyatıdır. Azərbaycan nisbi mərkəz nöqtəsinin yaxınlığındadır və median’a yaxındır. Nisbi mərkəzlə median arasındakı fərqin kiçikliyi ölkələrin nisbi mərkəz ətrafında sayca bərabər paylandığını göstərir. economics. com. az Vergi Forumu, Bakı - 2016

AMEA İQTİSADİYYAT İNSTİTUTU ÖLKƏVİ NƏTİCƏLƏR ŞAMA dövlətlərində və bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə İqtisadiyyatın solluğu (sağlığı) indeksi 2014 cü il üçün İS(S)İ Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiya dövlətləri və bir sıra inki şaf etmiş ölkələr üçün (cəmi 37 ölkə) hesablanmışdır. Ölkələr stoxastik ( «qarışıq» ) sıralanır və istənilən ölkələrin biri ilə müqayisəsi nəzəri xəta törətmir. Cədvəl yuxarıdan aşağıya “oxunduq da” ölkələr sağdan sola (dövlət tən zimləməsinin az olduğu ölkələrdən da ha sərt olduğu ölkələrə doğru), aşağı dan yuxarıya “oxunduqda” isə soldan sağa düzülmüş olur. economics. com. az Ölkə İS(S)İ Sinqapur 0, 145 Azərbaycan 0, 415 Gürcüstan Makedoniya 0, 174 0, 288 Albaniya 0, 416 Danimarka Yeni Zelandiya Norveç ABŞ 0, 295 0, 305 0, 333 Yaponiya İspaniya İsveç 0, 417 0, 456 0, 462 Monteneqro 0, 462 Ermənistan Qazaxıstan 0, 346 0, 353 Almaniya Nederland 0, 469 0, 474 Avstraliya 0, 359 Bolqarıstan Kipr Latviya Qırğızıstan 0, 359 0, 365 0, 374 Macarıstan Moldova Bosniya Hers. Xorvatiya 0, 475 0, 482 0, 485 0, 496 İtaliya 0, 498 Böyük Britaniya 0, 376 Litva Rumıniya 0, 389 0, 403 Türkiyə Rusiya Ukrayna Serbiya 0, 513 0, 569 0, 584 0, 616 Kanada İrlandiya 0, 409 0, 415 Fransa 0, 656 Vergi Forumu, Bakı - 2016

AMEA İQTİSADİYYAT İNSTİTUTU ÖLKƏVİ NƏTİCƏLƏR İqtisadiyyatın sağlığı ü 0, 200 ü 0, 100 ü 0, 000 Gürcüstan Sinqapur Makedoniya ü 0, 300 Norveç ü 0, 400 Qırğızıstan ü 0, 500 Moldova ü 0, 600 Türkiyə ü 0, 700 Ukrayna Rusiya ü 0, 800 Serbiya ü 0, 900 Fransa ü 1, 000 Nisbi mərkəz (0, 414) Azərbaycan İqtisadiyyatın solluğu Ən sağçı iqtisadiyyat Sinqapurun, ən solçu iqtisadiyyat isə Fransanın iqtisadiyyatıdır. Azərbaycan İrlandiya ilə 19 20 ci yerləri bölüşür və şkalanın nisbi mərkəz nöqtəsində dir. Median da məhz bu ölkələrin göstəricisidir. Ayrı ayrı sub indekslər üzrə olduğuna nisbətən, inteqral indeks üzrə iqtisadiyyatlar nis bi mərkəz ətrafında daha sıx cəmləşmişdir. Səbəb ondadır ki, iqtisadiyyatların müxtəlif meyarlar üzrə aparılmış sağçı solçu təsnifatları birini bir növ balanslaşdırır. economics. com. az Vergi Forumu, Bakı - 2016

AMEA İQTİSADİYYAT İNSTİTUTU ARALIQ TAPINTILAR Son 20 ildə dünya iqtisadiyyatında baş vermiş ən fundamental dəyişikliklərdən biri odur ki, “sosializmdən çıxmış” yeni dövlətlər, bu müddət ərzində, bazar iqti sadiyyatının çox danoturuşduğu zəngin ölkələrə nisbətən daha sağçı iqtisadiyyat qurmuşlar. Cəmi 25 il bundan əvvəl ifrat solçu iqtisadiyyata malik olan Azərbaycan indi Fransaya, İtaliyaya, Hollandiyaya və bir çox başqa “köhnə” bazar iqtisadiyyatı ölkələrinə nisbətən daha liberal iqtisadiyyata sahibdir. 1990 cı illərin əvvəllərinə qədər ifrat solçu iqtisadiyyata malik olan ölkələrdə o vaxtdan bəri aparılmış iqtisadi islahatlar həm mahiyyətcə, həm də intensivliyə görə fərqlənir. Hər üçü liberal iqtisadi islahatları dövlət siyasətinin əsas prioritetləri sırasına aid etsə də, Azərbaycan Serbiyaya nisbətən daha sağçı iqtisadiyyat qurmağa nail olmuş, amma dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsini Gürcüstana nisbətən daha yüksək səviyyədə saxlamışdır. economics. com. az Vergi Forumu, Bakı - 2016

AMEA İQTİSADİYYAT İNSTİTUTU TƏTBİQ İMKANLARI Prioritet islahatların müəyyənləşdirilməsi Hazırda Azərbaycanda xarici ticarət prosedurlarının və lisenziyalaşdırmanın Dünya(icazələr trendləri ilə müqayisəsisteminin) sadələşdirilməsi digər islahatlara və razılaşdırmalar nisbətən daha aktualdır. İS(S)İ ayrı ölkələrdə iqtisadiyyata dövlət müdaxiləsi dəyişmələrinin Sahəvi tətbiq imkanları dünya trendləri uzərində olub olmadığını və əgər trend uzərində deyilsə, kənarlaşmanın dərəcəsini muəyyənləşdir məyə imkan verir. İS(S)İ nin sahəvi tətbiq imkanları da var. İqtisadiyyatın hansısa sahəsində İndeksin optimal qiyməti idarəetmə liberallaşdıqda (və ya sərt tənzimləmə tədbirləri həyata keçirdik də) onun inkişaf tempi digər sahələrlə müqayisədə yüksəlirsə, deməli, bu Hər hansıdavam bir ölkə üçün bu və ya digər zaman kəsiyində İS(S)İ nin opti islahatlar etdirilməlidir. mallığa yaxınlıq dərəcəsini indikativ metod adlandırdığımız üsulla müəy yənləşdiririk. Əgər son bir neçə ilin kumulyativ iqtisadi artım tempi yük səkdirsə, İndeks optimallığa yaxındır, aşağıdırsa – uzaqdır. İndeks optimal lığa yaxınlaşdıqca, iqtisadi inkişaf sürətlənir, uzaqlaşdıqca – zəifləyir. economics. com. az Vergi Forumu, Bakı - 2016

AMEA İQTİSADİYYAT İNSTİTUTU OPTİMALLIĞIN ÖLKƏVİ FƏRQLƏRİ VƏ OPTİMALLIĞA YAXINLIQ üŞAMA dövlətlərində və bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə İS(S)İ və 2010 -2013 cü illərdə real ÜDM-in kumulyativ dinamikası (AQP ilə, 2009 = 100, %) Türkiyə Qazaxıstan Gürcüstan ü 130 Moldova ü 120 Azərbaycan ü 110 Bosniya ü 100 Xorvatiya ü 90 Kipr ü 80 ü 0, 700 ü 0, 600 ü 0, 500 ü 0, 400 ü 0, 300 ü 0, 200 ü 0, 100 üÜDM-in kumulyativ dinamikası ü 140 üİqtisadiyyatın solluğu (sağlığı) indeksi üŞAMA dövlətləri economics. com. az üİnkişaf etmiş ölkələr Vergi Forumu, Bakı - 2016

AMEA İQTİSADİYYAT İNSTİTUTU Perspektiv Yaxın 10 ildə İqtisadiyyat İnstitutu: dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi səviyyəsinin müqayisəli qiymətləndirmələri ilə bağlı tədqiqatları davam etdirəcək və İS(S)İ üzrə dövlətlərarası müqayisəli qiymətləndirmələri beynəlxalq ekspert icmasına təqdim etmək üçün xüsusi layihələr həyata keçirəcəkdir economics. com. az Vergi Forumu, Bakı - 2016

Alimə onun verdiyi cavablardan ziyadə, sorduğu suallara görə qiymət verin. . . Volter