ZVA Elbasan GJIMNAZI Vasil Kamami Fusha Shkenca natyrore
ZVA - Elbasan GJIMNAZI “Vasil Kamami “ Fusha : Shkenca natyrore Lenda : KIMI 11 Shkalla : V Pergatiti : Mesuesja Violeta Avllazagaj
Tema mesimore • 1 - Grupet funksionare te perberjeve organike. • 2 - Alkanet
Situata e te nxenit Tema : 1 - Kuptimi për grupin funksionor të përbërjeve organike. Klasifikimi i përbërjeve organike, bazuar në grupin funksionor. Tema : 2 - Karakteristika të përgjithshme të alkaneve, vetitë kimike, izomeria e vargut dhe e pozicionit
Rezultate te te nxenit Tema : 1 - Identifikon grupet funksionore dhe përfaqësuesit e serive homologe. - Dallon grupin funksionor në përbërjet organike si alkan, alken, alkool, acid karboksilik - Përshkruan konceptin e serisë homologe si një familje e përbërjeve të ngjashme me veti kimike, të ngjashme në sajë të përmbajtjes së të njëjtit grup funksionor. - Tregon se përbërjet në serinë homologe kanë të njëjtën formulë të përgjithshme. - përshkruan dhe identifikon izomerinë strukturore - - Emërton një përbërje organike bazuar në grupin funksionor dhe numrin e atomeve karbon që përmban. - - Jep kuptimin për formulën molekulare dhe serinë homologe.
Rezultatet e të nxënit • Tema: 2 - Liston veçori strukturore të alkaneve dhe radikaleve të tyre. - Shpjegon pse alkanet janë përbërje joaktive - - Karakteristika të përgjithshme për alkanet, vetitë kimike dhe fizike. - Shkruan reaksionet kimike karakteristike të alkaneve. – - Jep kuptimin e izomerisë. - Ndërton dhe emërton izomerët e vargut dhe të pozicionit tek alkanet.
• Lidhja me fusha te tjera : Gjuha dhe komunikimi • Burime dhe mjete mesimore : Teksti kimi 11 Pegi, fletore, stilolaps, tabela e emërtimeve dhe grupeve funksionore, smartphone, tel , androide, laptop, internet.
Fjale kyce • Fjalët kyçe: grup funksionor, alkan, alken, alkool, acid karboksilik, seri homologe, formulë molekulare, formulë strukturore. • Fjalët kyçe: alkan, hidrokarbur i ngopur, radikal, seri homologe, formulë molekulare, formulë strukturore, reaksion djegie, reaksion zëvendësimi, reaksion fotokimik, izomeri vargu, izomeri pozicioni.
Kujtoni keto koncepte. • • Grup funksionor Alkan Alken Alkool Acid karboksilik Seri homologe Formulë molekulare Formulë strukturore
Emertimi I perberjeve organike sipas grupit ku bejne pjese • • a) b) - Ekzistojne mijra perberje organike. Emertimi I nje perberje organike tregon Cilit grup I perket Sa atome karbon permban Keshtu alkanet mbarojne me –an Nr atome karbon + an => emer alkani 1 C + -an => metan 2 C + -an => etan e keshtu me radhe - Alkenet mbarojne me – en - Alkine me -in - Shikoni tabele e faqes 116
Grupe funksionore • Eshte ajo pjese e molekules e cila percakton sjelljen pra vetite e saj. Perbehet nga nje atom ose grupo atomesh
Seria homologe • • Alkanet formojne nje seri homologe. Kane formule te pergjithshme te njejte. Ndryshojne nga njeri tjetri me nje grup –CH 2 Kane veti te ngjashme qe ndryshojne me ndryshimin e mases molekulare.
Emertimi –nomenklatura Emërtimi bëhet në bazë të numrave greko-latin duke u shtuar prapashtesën AN për alkanet dhe IL për alkanët Radikal. Nr Emri grekolatin Alkanët n= Formula Cn. H 2 n +2 Radikalët e Alkanëve n= Formula Cn. H 2 n +1 1 Metan n=1 CH 4 Metil Radikal n=1 CH 3 2 Etan n=2 C 2 H 6 Etil - Radikal n=2 C 2 H 5 3 Propan n=3 C 3 H 8 Propil Radikal n=3 C 3 H 7 4 Butan n=4 C 4 H 10 Butil - Radikal n = 4 C 4 H 9 4 Pentan n=5 C 5 H 12 Pentil Radikal n=5 C 5 H 11 6 Heksan n=6 C 6 H 14 Heksil Radikal n=6 C 6 H 13 7 Heptan n=7 C 7 H 16 Heptil Radikal n=7 C 7 H 15 8 Oktan n=8 C 8 H 18 Oktil - Radikal n = 8 C 8 H 17 9 Nonan n=9 C 9 H 20 Nonil Radikal n=9 C 9 H 19 10 Dekan n = 10 C 10 H 22 Dekil Radikal n = 10 C 10 H 21
Hidrokarburet si perberje organi ndahen ne te ngopura e te pangopura. Ne te ngoporat futen alkane dhe cikloalkane. Te pangopurat futen alkene , alkine dhe aromatike. • Hidrokarburet e ngopura ndryshe quhen Alkanët dhe kanë karakteristikë lidhjen njëfishe ( C-C ) të cilat gjatë emërtimit marrin prapashtesën AN dhe kanë formulë të përgjithshme Cn. H₂n+₂. • Hidrokarburet e pangopura ndahen në Alkenët dhe Alkinët. Alkenët si karakteristikë e kanë lidhjen dyfishe ( C=C ) dhe gjatë emërtimit marrin papashtesën EN dhe kanë formulë të përgjithshme Cn. H₂n. Alkinët kanë karakteristikë lidhjen trefishe ( C≡C ) gjatë emërtimit marrin prapashtesën IN kanë formulë të përgjithshme Cn. H₂n-₂.
Hidrokarbure aciklike dhe ciklike Numrat e atomeve të karbonit Alkanët Alkenët Alkinët Cikloalkanët Alkadienët 1 Metani — — 2 Etani Eteni Etini — — 3 Propani Propeni Propini Ciklopropani Aleni 4 Butan Izobutani Buteni Butini Cyclobutani Metilciklopropani Butadieni 5 Pentani Izopentane Neopentani Penteni Pentini Ciklopentani Metilciklobutani Etilciklopentani Pentadieni Izopreni Heksadieni 6 Heksani Hekseni Heksini Cyclohexane Metilciklopentani Ethylcyclobutane Propilciklopropani 7 Heptani Hepteni Heptini Cikloheptani Metilcikloheksani Heptadieni 8 Octani Octeni Octini Ciklooctani Octadieni 9 Nonani Noneni Nonini Cyclononane Nonadieni 10 Decani Deceni Decini Ciklodecani Dekadieni
• Hidrokarburet Ciklike ndryshe quhen aromatike ndahen në dy grupe: Cikloalkan dhe Cikloalken ku te gjithe atomet karbon lidhen me njeri tjetrin te gjithe duke mbyllur vargun e duke formuar cikel te mbyllur. Pra karboni I pare kapet me te fundit. Emertimi eshte I njejte vetem duke shtuar parashtese ciklo-propan qe eshte cikloalkani me I vogel.
Alkanet • Alkanët të njohura gjithashtu si vajra, janë komponimet kimike që përbëhen vetëm prej elementeve të karbonit C dhe hidrogjenit H ( p. sh. , hidrokarburet) , ku këto atome janë të lidhur së bashku ekskluzivisht me vetem një lidhje kovalente (do të thotë, ato janë komponime të ngopura) aciklike çdo strukturë Çdo atom i karbonit duhet të ketë 4 lidhje qoftë CH ( do të thotë, të lidhet me atome të hidrogjenit ) apo lidhje C-C do të thotë, lidhje me atome tjera siç është karboni, pra te jete i lidhur me kater atome te tjera) , dhe çdo -atom i hidrogjenit duhet të jetë i lidhur ( bashkuar) për të një atom të karbonit. • Një varg i atomeve të karbonit është i njohur si strukturë karbonike. Në përgjithësi, numri i atomeve të karbonit përdoren shpesh për të përcaktuar përmasat e alkanëve ( p. sh. , C 2 - alkane ).
Hidrokarbure te ngopura • Hidrokarburet qe jane te ngopura kanë formulë të përgjithshme Cn. H₂n+₂ kurse për radikalët Cn. H₂n+₁ ku atomet të karbonit janë bashkuar në një strukturë. • Hidrokarburet e ngopura janë të ndarë në alkane dhe cikloalkane, ata nuk kanë struktura të ngjajshme dhe në kuptim të gjerë cikloalkanet nuk janë alkane. Megjithatë , ndonjëherë cikloalkanet janë quajtur alkane ciklike , i cili mund të jetë konfuze sepse në të vërtetë alkanet quhen alkane aciklike. • Alkani më kryesor është metani , CH 4. Nuk ka asnjë kufizim për numrin e atomeve të karbonit që mund të jenë të lidhura së bashku , i vetmi kufizim është që molekulë është aciklike , e ngopur dhe është një hidrokarbur. • Hidrokarburet e ngopur dhe vajrat më të rrënde janë shembuj të alkaneve ku numri i atomeve të karbonit mund të jetë më i madh se 10. Alkanët nuk janë shumë reaktive dhe kanë pak aktivitet biologji
Izomeria • Izomeria e Alkaneve dhe hidrokarburëve në përgjithësi ka të bëjë me strukturë dhe veti (kimike, fizike) të ndryshme në krahasim me alkanin përkatës. Alkanet me një numur karbonesh më të madh se tre mund të organizohen dhe renditen ne mënyra të ndryshme duke dënë kështu izomere strukturorë. Izomeri më i thjeshtë për Alkanet është ai në të cilin te gjitha atomet e karbonit vendosen në një varg të vetëm pa degëzime. Keta izomerë quhen 'normal'(n-pentan, neptan) sipas sistemit IUPAC. Numri i izomerëve rritet ne mënyrë të shpejte me rritjen e numrit te atomeve te karbonit •
Veti fizike • • Alkanet gjenden ne perberje te naftes dhe bte gazit natyror. Nafta permban alkane te cilat kane deri ne 70 atome karbon. Perberesi kryesor I gazit natyror eshte metani por pjese e gazit jane edhe etani, propani dhe butani etj Ne kushte standarte kater alkanet e para jane ne gjendje te gazte, 12 te tjeret nga C 5 –C 16 jane te lenget, ndersa nga C 17 e siper jane te ngurta. Alkanet dhe cikloalkanet janë gaze dhe lëngje, me rritjen e masës molekulare të tyre ( rritja e gjatesise se vargut)temperatura e vlimit rriten sepse rriten forcat terheqese midis molekulave dhe nevojitet me shume energji per te prishur lidhjet mes tyre. Te gjitha lidhjet e tyre C-C jane kovalente njefishe alkanet quhen te ngopura. Hidrokarburet e ngopura (Alkanet)nuk kanë grup funksionor, pra skanë ato apo grupime atomike të cilat do ti përcaktojnë vetit fizike e kimike të tyre. Ato janë substanca pak aktive ose te plogeta sepse jane te ngopura, dhe për këtë arsye janë quajtur në fillim parafina, e cila është marrë nga fjala latinisht parum affinis që do të thotë pak të afta.
Vini re ndryshimin mes tyre te pikes se shkrirjes dhe temperatures se vlimit MRI Formula B. P. /o. C M. P. /o C Dendësia/g cm − 3(20 o. C) Metan CH 4 -162 -183 gas Etan C 2 H 6 -89 -172 gas Propan C 3 H 8 -42 -188 gas Butan C 4 H 10 -0. 5 -135 gas Pentan C 5 H 12 36 -130 0. 626 Heksan C 6 H 14 69 -95 0. 659 Heptan C 7 H 16 98 -91 0. 684 Octan C 8 H 18 126 -57 0. 703 Nonan C 9 H 20 151 -54 0. 718 Decan C 10 H 22 174 -30 0. 730 Undecane C 11 H 24 196 -26 0. 740 Dodecane C 12 H 26 216 -10 0. 749 Triacontane C 30 H 62 343 37 solid
VETITË KIMIKE • Alkanet japin disa lloje reaksione si : 1 - Reaksionë zëvendësimi - Nga bashkëveprimi i halogjenëve aktiv sic janë bromi apo klori me alkanet në prani të dritës sjell zëvendësimin e hidrogjenit me halogjen - psh: CH 3 -CH 2 -CH 3 + Br 2 → CH 3 -CH 2 -Br + HBr 2 -Reaksionë oksidimi, i kontrolluar i alkaneve con në formimin e një sërë komponimesh si psh: • CH 4 → CH 3 OH (metanol) CH 4 → CH 2 O (metanal) 3 - alkanet digjen ne prani te oksigjenit duke dhen CO 2 dhe H 2 O. Reaksioni eshte ekzotermik prandaj perdoren si lende gjegeshme. CH 4 (g) + O 2(g) -> CO 2(g) + H 2 O(l)
Detyre e pavarur • Shkruani reaksionet e veprimit te 5 alkaneve te para me klorin duke patur parasysh reaksionin e zevendesimit te tyre me bromin.
Detyrat dhe puna e pavarur 1. Shkruani formulën molekulare dhe strukturore të: propanit, propenit, propanolit, acidit propanoik. Tregoni ngjashmëritë dhe ndryshimet në strukturën e tyre. 2. Ndërtoni skelete karbonike me pesë atome karbon si alkane dhe alkene. 3. Me formulën Cn H 2 n +1 -COOH, ku n = 5: a) ndërtoni formulën strukturore, b) përcaktoni grupin funksionor, c) emërtoni përbërjen. 4. Ushtrimet 1, 2, 3, 4 ne fund te mesimit te pare faqe 117 5. Ushtrime ne fund te temes alkanet.
Detyrat dhe puna e pavarur 1. Shkruani formulën molekulare dhe strukturore të pentanit. 2. 2. Ndërtoni të gjithë izomerët e vargut të pentanit dhe emërtojini ato. 3. 3. Etani vepron me klorin. a) Shkruani formulat strukturore për të gjithë rrjedhësit e halogjenuar që formohen nga zëvendësimi i njëpasnjëshëm i atomeve të hidrogjenit me klor tek etani. b) Përcaktoni izomerët e pozicionit që mund të përftohen nga ky bashkëveprim. 4. 4. Shkruani barazimet e reaksioneve të djegies së butanit dhe pentanit. a) Emërtoni përbërjen.
Vlerësimi: - Vlerësimi bëhet bazuar në aftësitë argumentuese dhe saktësinë në emërtimin, shkrimin e formulave molekulare dhe strukturore. Pershkrimin e vetive fiziko kimike.
• Faleminderit per vemendjen!!! Mesuese : Violeta Avllazagaj
- Slides: 27