ZRAAT FAKLTES TARIMSAL BYOTEKNOLOJ BLM ZMT 402 HAYVAN

ZİRAAT FAKÜLTESİ TARIMSAL BİYOTEKNOLOJİ BÖLÜMÜ ZMT 402 -HAYVAN ISLAHI DOÇ. DR. LEVENT MERCAN

Yetiştirme Sistemleri ZMT 402 -HAYVAN ISLAHI Hafta-10

HAYVANCILIKTA UYGULANAN YETİŞTİRME SİSTEMLERİ

Hayvanların verimlerinin artırılmasında yetiştiricinin başvuracağı iki yol vardır. • Birincisi bakım, besleme , hastalıklarla mücadele gibi çevre şartlarının ıslahıdır. • İkinci yol , genetikle ilgili olup , çiftlik hayvanları populasyonunun genotipinde değişiklik yaparak hayvanların ıslah edilmesi , yani verimlerinin artırılmasıdır. Bu yol ‘seleksiyon ve yetiştirme sistemlerini’ içine alır.

• Seleksiyon ve yetiştirme sistemleri, • Yeni genler meydana getirmez. • Mevcut genlerle daha elverişli yeni kombinasyonlar oluşturarak populasyonun genotipinde değişiklik yaparlar. • Yeni kombinasyon oluşturmak, çeşitli yetiştirme sistemlerinin (saf-melezleme) uygulanması ile mümkündür.

• Ayrıca uygulanan sistem, • Yetiştiricinin takip edeceği gayeye • ve bu gayeye uygun hayvancılık işletmesine göre de değişir. • Genellikle hayvancılık işletmeleri , takip ettikleri gayeye ve çalışma tarzlarına göre iki kategoriye ayrılırlar.

1. Ticari İşletmeler: Pazarın ihtiyacı olan ticari hayvanlarla, hayvan ürünlerini üretirler. • Melezleme ve hibritasyon metotları tatbik ederek heterozigotluğu artırmak suretiyle heterosisden (melez azmanlığından) faydalanmaya çalışırlar. • Bu işletmeler dişi damızlıkları kendi ürünlerinden erkek damızlıkları damızlık işletmelerden temin ederler.

2. Damızlık İşletmeler: Ticari işletmelerin ihtiyacı olan üstün değerli damızlıkları temin ederler. Bu maksatla: • Dikkatle verim kayıtları tutulur ve bu kayıtlara göre sıkı bir seleksiyon tatbik edilir • Veri kayıtları sayesinde üstün şahıslar tespit edilir bunlarla hatlar, familyalar kurulur ve yine hatlar arasından iyi olmayanlar elenir. •

İşletmelerin şekli ne olursa olsun daha yüksek verimli hayvanların elde edilmesinde • Saf yetiştirme • ve melezlemeden faydalanılır.

SAF YETİŞTİRME: • Teorik olarak saf yetiştirme deyince aynı genotipe sahip hayvanların kendi aralarında yetiştirilmeleri anlaşılır, pratikte aynı ırk veya alt ırk hayvanları kendi aralarında yetiştirmeye denir.

1. AKRABALI YETİŞTİRME: • Pedigrilerinde geriye doğru ancak ilk 4 -6 generasyonda bir veya birden fazla müşterek ataları bulunan hayvanlar birbirleri ile akrabadır. • İşte bu anlayış çerçevesinde birbirleriyle akraba olan erkek ve dişi çiftlerin birleştirilmesine veya mensup oldukları populasyonun ortalamasından daha yakın akraba olan hayvanlar arasındaki yetiştirmeye akrabalı yetiştirme denir.

Akrabalı yetiştirmenin başarılı olabilmesi için • Hayvanların kalıtsal değerlerinin • Yetiştirmede uygulanan seleksiyonun • Ve Hayvanlar arasındaki akrabalık derecesinin gözden uzak tutulmaması gerekir.

Akrabalı yetiştirme; • yetiştirmenin entansitesine, • yetiştirmeye alınan hayvanlar arasındaki yakınlık ve uzaklığa • ve nihayet güdülen gayeye göre 2‘ ye ayrılır. 1. Yakın Akrabalı Yetiştirme: Geriye doğru ikinci kuşakta müşterek ataya sahip olan , öz kardeşler arasındaki veya yavrularla ebeveynler arasındaki yetiştirmedir. 2. Uzak Akrabalı Yetiştirme: Üvey kardeşler arasında, kardeş çocukları arasında, büyük ebeveyn-torun arasında, amca veya dayı ile yeğenler arasında ve daha uzak akrabalar arasında yapılan yetiştirmedir.

Akrabalı Yetiştirmenin Genetik Tesirleri • Akrabalı yetiştirme ile genetik saflık artmaktadır. Genetik saflığın derecesini akrabalı yetiştirme derecesi ile akrabalı yetiştirme süresi tayin eder. Bu derece ve süre arttıkça genlerin homozigot hale geliş nispeti de o derece artar. • Heterozigotluk da homozigotluğun artış nispetinde azalır. • Homozigotluğun artışı arzu edilen genler bakımından olabileceği gibi, istenmeyen resesif genler bakımından da olabilir. Bu nedenle heterozigot iken fark edilmeyen gizli , istenmeyen genler bu sistemde homozigot hale gelerek ortaya çıkmaktadır. • Akrabalı yetiştirme neticesi homozigotluğun artmasıyla yetiştirmeye alınan hayvanlarda uniformite ve prepotensi yani karakterini yavrularına intikal ettirme gücü artar.

Akrabalı Yetiştirme ile Ortaya Çıkan Aksaklıklar: • Vücudun incelmesi • İklim , yemleme ve bakım değişikliklerine hastalık gibi çevre şartlarına karşı dayanıksızlık veya aşırı duyarlılık • Dölsüzlük veya döl veriminde ve üreme hızında gerileme • Aşırı yağlanma veya zayıflama • Letal faktörlerden ileri gelen çeşitli kusur ve anormalliklerle • Albinoluk • Merkezi sinir sisteminde hastalıklar , ruhi noksanlık ve kusurlar • Verim düşüklüğü, yavaş büyüme

Akrabalı Yetiştirme ile Ortaya Çıkan Kusurların Nedenleri: • Tek taraflı yüksek verim • Ele alınan hayvanlarda iyi olmayan kabiliyetlerin bulunması • İyi olmayan mutasyonların ve öldürücü genlerin meydana gelmesi • Bakım besleme hataları

Akrabalı yetiştirmenin yetiştirme ve ıslah bakımından seleksiyon üzerinde bilhassa şu iki mahzuru görülür: • Bu metodun sürüde uniformiteyi artırması nedeni ile farklı verim kabiliyetindeki hayvanların sayılarını da azaltmış olacağından , bundan sonra ilerleme çok yavaşlar. • Bir hayvanda arzu edilen genler yanında epistatik tesirli resesif genlerde olabilir. Bu epistatik tesirli genler akrabalı yetiştirme ile homozigot hale gelerek hayvanda mevcut olan ekonomik öneme sahip homozigot resesif genleri kapatırlar. Yetiştiricide hayvanların bu genlere sahip olmadıklarını zannederek onları damızlıktan atar ve yanlış bir seleksiyon yapılmış olur.

Akrabalı yetiştirmenin uygulanmasına karar verilen işletmelerde bu metot daha ziyade şu üç maksatla yapılır: • Genetik saflığı , homozigotluğu , dolayısıyla prepotensiyi artırmak. • Arzu edilmeyen resesif genleri homozigot hale getirmek suretiyle ortaya çıkarılacak sürüyü bunlardan temizlemek • Çok heterojen olan genetik materyali çeşitli gen komplekslerine ayırmak , böylece seleksiyon işini kolaylaştırmak ve yeni hatlar, familyalar elde etmek.

Seleksiyon yapılmaksızın akrabalı yetiştirme uygulaması halinde sürünün performansı azalır ve sürüde kan tazeleme işlemi gerekir. Böyle bir durumda dikkat edilecekler: • Kan verecek damızlığın iyi bir akrabalı yetiştirmenin ve seleksiyonun tatbik edildiği başka bir sürüden geliyor olması. • Kan katımında kullanılacak boğanın bulunduğu sürünün verim kabiliyeti , kan katılacak sürününkinden iyi olmalı • Kan verecek sürüde kusurlu doğum oranı olmamalı. • Kan verecek sürüde bakım besleme , damızlık seçimi , yetiştirme usullerinin iyi olması.

AKRABALIK DERECESİNİN VE AKRABALI YETİŞTİRME DERECESİNİN (AKRABALIK YETİŞTİRME KATSAYISI) ÖLÇÜLMESİ

AKRABALIK DERECESİNİN ÖLÇÜLMESİ Akrabalık derecesinin yani ortak ataya sahip olan fertler arasındaki genotipik benzerliğin derecesinin ölçülmesinde esas , iki hayvan arasındaki generasyon sayısı ve ortak atadır. Rxy=(1/2)n 1+n 2

C B D • X A C Z B • Y K

• Akrabalık derecesini şekildeki pedigride izah edersek: “X”ve “Y” nin ortak atası “C” ve ‘D’ dir. Bunlardan C ye kadar 2 şer generasyon vardır. Bunu: Rxy=(1/2)n 1+n 2 (1/2)=her generasyonda müşterek genlerin yarıya indiğini gösterir. n 1=bir hayvandan cedde kadar gelen generasyon sayısı n 2= diğer hayvandan gelen generasyon sayısı Rxy= (1/2)2+2 • Rxy=1/16=0. 0625 veya %6. 25

C B D • X A C Z B • Y K

Ortak ata n 1 n 2 Hesaplam a C 2 2 (1/2)=0, 06 25 D 2 2 (1/2)=0, 06 25

A C • X B A D B A C • Y B A D B

Akrabalı Yetiştirme Derecesi (akrabalı yetiştirme katsayısı) • Akrabalı yetiştirme derecesi; akrabalı yetiştirme ile azalan heterozigotluğun derecesini verir. • Bir şahsın akrabalı yetiştirme derecesi o şahsın ebeveyninin akrabalık derecesinin yarısına eşittir. • Eğer ebeveynin müşterek ceddide akrabalı yetiştirilmiş ise çıkan netice ebeveynin 1 ilave edilmiş akrabalı yetiştirilme derecesi ile çarpılır. • Fx=(1/2)n 1+n 2+1 • Ortak ced akrabalı yetiştirilmiş ise • Fx=(1/2)n 1+n 2+1(1+Fa)

2. UZAK YETİŞTİRME Pedigrilerinin ; • ilk 4 -6 generasyonunda müşterek ceddi bulunmayan • veya birbiriyle sürü ortalamasından daha az akraba olan • yetiştiricilik yönünden birbiri ile akraba olmayan aynı ırk veya alt ırka mensup hayvanlar arasındaki yetiştirmedir. Bu tip yetiştirme ile sürüdeki üniformite azalır, heterozigotluk artar. Bunun neticesi olarak da hayvanlarda prepotensi azalır. Diğer metotlara nazaran daha uzun zamanda netice alınır. Uygulamasında fazla hassasiyete lüzum yoktur ve ortaya çıkabilecek muhtelif zararlar daha azdır.

• Değişik kan hatları arasında yetiştirme: Aynı ırka sahip değişik hatlar arası yetiştirme ile melezleme ve hibritasyonda olduğu gibi yeni kombinasyonlar elde edilerek bunun sonucunda hibrit azmanlığından faydalanılmaktadır. Daha çok bitki yetiştiriciliğinde kullanılır. • Kan tazeleme: Belirli bir bölgede yetiştirilen bir ırkın hayvanlarında herhangi bir sebeple hasıl olan veya olacak olan gerilemeyi önlemek amacıyla aynı ırka mensup başka bir sürüden iyi vasıflı damızlık erkek getirilerek kullanılmasıdır.

Kan tazelemeyi Gerektiren Sebepler • Herhangi bir sürüde uygulanan akrabalı yetiştirme veya hat yetiştirme metotları neticesinde sürülerde istenmeyen özelliklerin gelişmesi gibi mahzurları önlemek ekonomik önemi olmayan karakterleri yok etmek amacıyla yapılır. • Akrabalı yetiştirmede , homozigotluğun ileri düzeylerde artması ilerlemenin azalması • Bir bölgeye getirilen hayvanların zamanla o bölgeye adapte olup ırk vasıflarını kaybetmemeleri için • Kötü şartlar altındaki kültür ırklarının esas özelliklerini muhafaza etmek.

MELEZLEME Farklı iki ırka veya alt ırka mensup hayvanlar arasında yapılan çiftleştirmedir. Akraba olmayan , ayrı ırk ve türlere mensup şahıslar arasında yapılan birleşmelerin ürünlerinde, yani melezlemeler de dinçlik , yaşam gücünün artması, daha süratli ve iktisadi ağırlık artışı , daha iyi analık kabiliyeti gibi ebeveynlerde görülmeyen yeni ve daha üstün vasıfların oluşumuna heterozis yada melez azmanlığı denir. İşletmenin damızlık veya ticari oluşuna gayesine göre melezleme 4 kısma ayrılır.

ISLAH MELEZLEMESİ Bir sürüdeki herhangi bozuk bir vasfı düzeltmek ıslah etmek amacıyla yapılan melezlemedir. Çok sıkı bir seleksiyonun yapılması ve ıslah edilecek ırkın özelliklerinin çok iyi bilinmesi gerekir

ÇEVİRME MELEZLEMESİ Yerli veya ıslah edilmemiş herhangi iptidai bir ırka , ıslah edilmiş saf ırktan bir erkek damızlığın verilmesi ve bu kültür ırka mensup erkek damızlıklara generasyonlar boyunca melezlemeye devam edilmesidir. Bu şekilde kültür ırkından saf kan erkeklerle 5 -6 generasyona kadar yapılan melezlemeden sonra yerli ırk hayvanlar %96 -98 nispetinde kültür ırkının özelliklerini alırlar ve çevirme gayesine ulaşılmış olur.

KOMBİNASYON MELEZLEMESİ • Ayrı ırklardaki çeşitli özellikleri bir araya toplayarak yeni bir ırk elde etmek için bu tip melezleme yapılır. • Orta tipler veya yeni ırklar elde etmek maksadıyla yapılan melezlemenin gerek geniş (türler arası) gerekse dar (ırklar arası) şekillerinden hayvancılıkta geniş ölçüde faydalanılır.

KULLANMA MELEZLEMESİ Tamamen heterozigotluktan ileri gelen heterozis den faydalanarak fazla kazanç sağlamak amacıyla yapılan melezlemedir. Üremelerinin hızlı olması , her an bol miktarda gerekli saf kanın temin edilebilmesine imkan vermesi açısından daha ziyade domuz ve tavuklarda tatbik edilir.

Hibrit Yetiştiriciliği