ZRAAT FAKLTES TARIMSAL BYOTEKNOLOJ BLM BBB 202 1

ZİRAAT FAKÜLTESİ TARIMSAL BİYOTEKNOLOJİ BÖLÜMÜ BBB 202. 1 -Bahçe Bitkileri Dersi Dr. Öğr. Üyesi Dilek SOYSAL

Bahçe bitkilerinin çoğaltılması, generatif çoğaltma Bahçe bitkilerinin çoğaltılması, vegetatif çoğaltma(aşı) BBB 202. 1 -Bahçe Bitkileri Dersi Hafta-7

Bahçe Bitkilerinin Çoğaltılması • Tüm çiçekli bitkilerde olduğu gibi, bahçe bitkilerinde de tür ve çeşitlerin devam ettirilebilmeleri için çoğaltılmaları gerekir. Ayrıca bu türlerde ticari anlamda üretim yapabilmek için bağ ve bahçelerin kurulması gereklidir. Bu amaçla yetiştiriciliği yapılacak tür ve çeşitlerin üreme mekanizmasının bilinmesi ve buna göre de çoğaltım yöntemlerinin

• Bahçe bitkileri başlıca 2 yöntemle çoğaltılır. 1. Generatif (eşeyli = tohumla) çoğaltma 2. Vegetatif (eşeysiz) çoğaltma

Generatif (eşeyli) çoğaltma • Eşeyli çoğaltımda üretim materyali tohumdur. Tohum, iki ayrı bireyde veya aynı bireyin farklı organlarında oluşan (çiçek) erkek ve dişi gametlerin birleşerek döllenmiş yumurtayı (zigot) oluşturması ile meydana gelen ve ait olduğu bitkinin yeni bir bitki oluşturabilecek en küçük parçasıdır. Canlı bir tohumun meydana gelebilmesi için çiçek organlarının

• Buna göre döllenme olayında (n) kromozomlu çiçek tozunun dişicik tepesi üzerinde çimlenmesi, yumurtalığa girmesi ve yine (n) kromozomlu yumurta hücresini döllemesi ile, erkek ve dişi eşey hücrelerinden eşit sayıda kromozomu taşıyan 2 n kromozomlu embriyoya sahip tohum meydana gelir. Böylece oluşan tohum, ya anaya ya babaya ya

Genlerin dış görünüş üzerine etkisi • Bir bitkinin dış görünüşü ve karakterleri, kromozomlar üzerinde bulunan genlerle kontrol edilir. Belli bir karakter, ya bir gen ya da birçok genin etkileşmesi sonucu ortaya çıkar. Ayrıca çevre koşulları da gen etkilerinin ortaya çıkışında rol oynar. Buna göre herhangi bir karakter, diğeri üzerinde baskın (Dominant) veya çekinik (Ressesif) etkiye sahip olabilir.

o Çok yıllık bahçe bitkilerinin büyük bir çoğunluğunda tohumla çoğaltım yapıldığında, ana ve babadan bitki büyüklüğü, gelişme kuvveti, büyüme şekli, verim ve kalite ile çevre koşullarına ve hastalıklara dayanıklılık yönünden farklı bitkiler elde edilir.

Anaçların Üretiminde tohum • Tohumla çoğaltma; yumrular, soğanlar ve çelik gibi vegetatif organları ile üretilen patates, sarmısak, enginar gibi bazı sebze türlerinin dışında tüm sebze türlerinin üretimi ile bazı meyve türlerinde (vişne, kiraz, kaysı, şeftali, badem, Antep fıstığı, elma, armut) anaç üretiminde kullanılmaktadır. Tohumla çoğaltılan bu anaçlar üzerine kültür çeşitleri aşılanır.

Çok yıllık bahçe bitkilerinde aşağıdaki nedenlerle generatif yolla çoğaltım tercih edilmez: • 1. Üretimde kullanılan çeşitler heterozigot kalıtsal yapıları nedeniyle tohumla çoğaltıldıklarında genetik yapı olarak açılım gösterirler. Yani genellikle ana bitkilere benzer bitkiler meydana getirmezler. • 2. Bazı meyve tür ve çeşitlerinde çekirdeksizlik söz konusudur. Yani tohum oluşmaz. Bunlara muz, bazı portakal, mandarin ve altıntop çeşitleri

• 3. Bazı meyve türlerinde tohumlar oluşur. Ancak tohumların çimlenme gücü ya çok düşüktür ya da hiç çimlenme gücü yoktur. Bu durumda tohumla ticari anlamda üretim yapılamaz.

Tohumlarda aranan özellikler • Generatif çoğaltımda kullanılacak tohumların seçiminde dikkatli olmak gerekir. Özellikle sebze türlerinde üretime kaliteli tohumla başlamak, başarılı üretimin temelini oluşturduğundan daha da önemlidir. Bütün bahçe bitkilerinde çoğaltma amacıyla kullanılan tohumların taze, dolgun, ağır, parlak renkli, küfsüz, zedelenmemiş, böcekler tarafından

a) Dış özellikler • Tohumun rengi, şekli, iriliği, parlaklığı, kokusu, temizliği, saflığı gibi özellikler dikkate alınmalıdır. Renk, şekil, parlaklık, koku ve irilik türlere göre farklılık gösterir. Ancak bu özelliklerin o sebze türünün özelliklerine uyması gerekir. Üretimde kullanılacak tohumların fiziksel safiyeti yüksek olmalıdır. Fiziksel safiyet,

• Tohumlardaki temizlik ve saflık oranları sebze türlerine ve tohumluk sınıflarına göre farklılık gösterir. Bununla birlikte iyi bir tohumlukta çeşit safiyetinin en az % 95 -98, yabancı madde miktarının da en çok % 2 -5 arasında olması istenir.

b) İçsel özellikler • Tohumun sadece dış özelliklerine bakılarak canlı olup olmadığı hakkında karar verilemez. Bu nedenle tohumun iç özelliklerinin de kontrol edilmesi gerekir. İçsel özellik olarak tohumun canlılığı, tohum gücü ve genetik safiyeti dikkate almır. Tohumun canlılığı ve gücü çimlenme ve çıkış testleri ile anlaşılır. Çimlendirme testleri, laboratuvarda

• Çimlenme oranı, optimum koşullar altında belli bir zaman sonunda çimlenen tohumların % olarak oranım belirtir. Çimlenme hızı ise, belirli orandaki tohumun çimlenmesi için geçen zamanı ifade eder.

Tohum Gücü • Bir tohum örneğinin tarla koşullarında çimlenme yüzdesi yüksek olsa da, özellikle uygunsuz toprak koşullarında düzgün bir çimlenme göstermeyebilir. Ayrıca çimlendirme testleri optimum koşullarda yapıldığı için, zayıf, hafif zararlanmış tohumlar da testlerde çimlenmiş kabul edilir. Oysa bu tohumlar tarlada çimlenemez. Bu nedenle ayrıca çıkış gücü ve hızı

Tohumluk üretim şeması

Tohumun Muhafazası • Tohumlar 3 şekilde depolanabilir: 1. Tohumun haşatından gelecek ekim dönemine kadar 6 -8 ay süreile depolanması: Sebze tohumlarının ve çöğür anaç üretiminde kullanılacak meyve türlerinin tohumlarının çoğu bu şekilde depolanır. 2. Tohumların orta süreli ve

• 3. Tohumların uzun süreli depolanması: Tohumlar 5 -20 yıl süre ile depolanırlar. Gen stoklarının, ıslahçı tohumlarının ve tohum test laboratuvarlarında yasal olarak ayrılmış tohumların muhafazasında bu tip depolama söz konusudur.

Tohumların hasattan sonraki muhafaza ömürleri: • a) Bitki tür ve çeşidinin özelliklerine, b) Hasat öncesi ve sonrası muhafaza koşullarına bağlı olarak değişiklik gösterir.

Vegetatif (eşeysiz) çoğaltma q Bitkilerin değişik yaşlarda gövde ve dal parçaları, büyüme uçlarındaki meristematik dokuları, kökleri, yaprakları ya da özelleşmiş veya değişikliğe uğramış gövde ve kök parçaları kullanılarak yapılan çoğaltmaya eşeysiz çoğaltma denilmektedir. q Eşeysiz çoğaltma ile elde edilen yeni bitkinin genetik yapısında, eğer mutasyona uğramamışsa herhangi bir değişiklik söz konusu değildir.

q. Kökeni tek bir bitki olan ve bu bitkiden eşeysiz olarak çoğaltılmış, birörnek genetik yapıdaki bitkilere KLON denilir. q. Amasya elma çeşidi veya Sultani Çekirdeksiz üzüm çeşidi birer klondur ve özellikleri bozulmadan günümüze kadar eşeysiz çoğaltma ile korunmuştur.

Vegetatif Çoğaltmanın Önemi ve Amaçları q Muz, çekirdeksiz üzüm, bazı portakal, mandarin ve altıntop çeşitleri yaşama yeteneğinde tohum oluşturamazlar. Bunlar sadece eşeysiz yöntemlerle çoğaltılabilirler. q Bazı bitkilerin üstün özelliklerini tohumla çoğaltarak korumak mümkün değildir. Meyve türlerinin büyük çoğunluğu, yabancı döllenme ve heterozigotik genetik yapıları nedeniyle, tohumla çoğaltıldıklarında yüksek oranda açılım gösterirler. q Eşeysiz çoğaltma, tohumla çoğaltmadan daha hızlı bir gelişme sağlar. Özellikle nane, çilek ve patates gibi çok küçük tohumlara sahip bitkiler için bu durum geçerlidir. q Bazı koşullarda vegetatif çoğaltma, tohumla çoğaltmaya göre daha ucuz maliyetle yapılabilmektedir.

Vegetatif Çoğaltma A- Çelikle çoğaltma 1 - Gövde çelikleri ile çoğaltma a) Sert odun çelikleri (Adi, ökçeli, dipçikli) b) Yarı odun çelikleri c) Yumuşak odun çelikleri (yeşil odun çelikleri) d) Otsu çelikler (yeşil çelik) 2 - Yaprak çelikleri ile çoğaltma a) Gözlü yaprak çelikleri b) Gözsüz yaprak çelikleri - Yaprak damarları üzerinde yaralama yapılarak - Köklendirme ortamı içerisine daldırılır veya yatırılır. - Yaprak ana damarı boyunca parçalara ayırarak - Yaprakların enine parçaları kesilmesi 3 - Tepe çelikleri ile çoğaltma 4 - Kök çelikleri ile çoğaltma B- Stolon uçlarıyla çoğaltma C- Daldırma ile çoğaltma (Adi, tepe, uç, yılankavi, hava) D- Ayırma ile çoğaltma E- Aşı ile çoğaltma (Kalem aşısı, Göz aşısı) F- Toprakaltı organlarla çoğaltma (Soğan, Yumru kökler, Soğanımsı gövde, Yumru, Rizom G- Doku kültürü ile çoğaltma SÜS BİTKİLERİ I - Prof. Dr. Hüseyin ÇELİK, OMÜ Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü-SAMSUN

BAHÇE BİTKİLERİNİN ÇOĞALTILMASI GENERATİF VEGETATİF AŞI İLE ÇELİK İLE DALDIRMA İLE ÖZELLEŞMİŞ ORGANLAR İLE (SOĞAN, YUMRU VB. ) DOKU KÜLTÜRÜ İLE

AŞIYLA ÇOĞALTMA AŞI ÇEŞİTLERİ Göz Aşıları T göz Yonga Kalem Aşıları Yama Dilcikli Dilciksiz Kabuk Köprü Kakma Yarma

Aşıyla çoğaltmanın kullanım amaçları 1. Çelik, daldırma veya başka bir eşeysiz çoğaltma yöntemi ile ekonomik anlamda çoğaltılamayan türlerin çoğaltılmasını sağlamak 2. Anaçların üstün özelliklerinden yararlanmak 3. Ara anaçların olumlu etkilerinden yararlanmak 4. Çeşit değiştirme 5. Onarma aşılarıyla ağaçlarda zarar gören kısımların onarılması 6. Islah çalışmaları ile elde edilen bitkilerde büyümenin hızlandırılması 7. Virüs hastalıklarının incelenmesi.

Botanik akrabalık ile aşıda başarı arasındaki ilişkiler 1. 2. 3. 4. 5. Çeşit içinde aşılama Çeşitler arasında aşılama Türler arasında aşılama Cinsler arasında aşılama Familyalar arasında aşılama

1. Çeşit içinde aşılama Bir kalem veya göz alındığı bitkiye tekrar aşılanabildiği gibi, bu çeşidin diğer bütün bireylerine de başarı ile aşılanabilir. Örneğin, Ankara armut çeşidinden alınan göz veya kalem, hem alındığı ağaca ve hem de dünyadaki herhangi bir Ankara armut çeşidi ağacı üzerine başarılı olarak aşılanabilir. Bağcılıkta da aynı durum söz konusudur

2. Çeşitler arasında aşılama Bir tür içindeki değişik çeşitler de, birbirleriyle başarılı olarak aşılanabilirler. Örneğin, Ankara armut çeşidini, Williams, Akça, Şeker armut çeşitleri veya armut türü (Pirus communis) içindeki diğer bütün çeşitlerin ağaçları üzerine veya Vitis vinifera türüne ait Hafızali, Hamburg misketi, Razakı, Çavuş gibi üzüm çeşitlerini kendi aralarında başarıyla aşılamak mümkündür.

3. Türler arasında aşılama Aynı cinse giren farklı türlerin aşılanmaları, bazı türlerde başarı ile sonuçlanırken, bazılarında ise başarısız olmaktadır. Örneğin, Citrus cinsine ait birçok turunçgil türü (turunç, portakal, mandarin, limon) arasında aşılama başarılı olup pratikte yaygın olarak kullanılmaktadır. Badem, kayısı ve erik, Prunus cinsi içinde farklı türler olup, yine farklı bir tür olan şeftaliye anaç olarak kullanılabilmektedir.

Cinsler arasında aşılama Aşılanacak bitkiler, aynı familya içinde farklı cinsler olduğunda, aşıda başarı şansı çok azdır. Pratikte bu kombinasyonların başarılı olarak kullanıldığı durumlar bulunmasına karşın, çoğu kez bu tür aşılar başarısız olmaktadır. Örneğin, ayva (Cydonia cinsi) ile armut (Pyrus cinsi)' un birçok çeşitleri birbiriyle uyuşmakta ve uyuşan armut çeşitleri için ayva bodur anaç olarak kullanılmaktadır. Ancak, tersi kombinasyon, yani armut üzerine ayvanın aşılanması başarısızlıkla sonuçlanmaktadır. Yine Poncirus cinsine ait üç yapraklı, Citrus cinsine giren farklı türler (mandarin, limon gibi) için anaç olarak başarıyla kullanılmaktadır.

Familyalar arasında aşılama Bahçe bitkileri yetiştiriciliğinde bu tür başarılı olmuş kombinasyonlar bulunmamaktadır. Kambiyum dokusu olmayan bitkilerde aşının kaynaşması hemen olanaksızdır. Bu nedenle aşı, kapalı tohumluların çift çenekli bitkileri ile açık tohumluların kozalaklı bitkilerine uygulanmaktadır.

Aşıda başarıyı etkileyen faktörler 1. Uyuşmazlık 2. Bitki cinsi 3. Aşılama ile bunu izleyen dönemde ortamın sıcaklık ve nem koşullan 4. Anacın gelişme durumu 5. Aşılama tekniği 6. Hastalık ve zararlılar

Göz Aşıları Altında odun dokusu bulunan veya bulunmayan küçük bir kabuk parçası ile bunun üzerindeki tek bir göz ile yapılan aşılara denir. Sadece yongalı göz aşısı metodunda, kabuk parçasının altında odun dokusu bulunur. Aşılar, yapılma zamanlarına göre sürgün ve durgun aşılar olmak üzere 2’ye ayrılır. Durgun aşılar, yapıldığı dönemde tutan ancak bir sonraki dönemde süren aşılardır. Eylül aylarında yapılır ancak martnisan aylarında sürme meydana gelir. Durgun aşılar yaz sonu ve sonbahar içinde yapılmaktadır. Sürgün aşılar, yapıldığı dönem içerisinde tutan ve süren aşılardır. İlkbahar ve yaz başlangıcında yapılmaktadırlar. Yaygın kullanılan göz aşı yöntemleri :

T Göz

Yongalı Göz

YAMA GÖZ AŞISI

Kalem Aşıları Göz aşısı yapılamayacak kadar kalın olan anaçlara yapılmaktadır. Yapılma zamanı ise anaca su yürümeden önce (yarma aşı) veya su yürüdükten hemen sonra (çoban aşısı) ilkbaharda yapılır. Kalem aşılarında, düzgün kesilmiş anaçla aynı titizlikte hazırlanan kalemlerin kombiyum bölgelerinin üste gelecek şekilde sıkıca temas ettirilmeleri sağlanmaktadır.

Dilcikli ve Dilciksiz Aşı Kakma Aşı Çoban Aşı Yarma Aşı

YARMA AŞI

DİLCİKLİ DİLCİKSİZ AŞI