ZRAAT FAKLTES TARIMSAL BYOTEKNOLOJ BLM BBB 202 1
ZİRAAT FAKÜLTESİ TARIMSAL BİYOTEKNOLOJİ BÖLÜMÜ BBB 202. 1 -Bahçe Bitkileri Dersi Dr. Öğr. Üyesi Dilek SOYSAL
Bahçe Bitkilerinin Ülke Ekonomisindeki Yeri Ve Önemi BBB 202. 1 -Bahçe Bitkileri Dersi Hafta-2
Bitkilerin ilk olarak ortaya çıktığı ve evrimlerini tamamladıkları yerlere “Gen Merkezi” veya “Anavatan” adı verilmektedir. Vavilov adlı araştırıcıya göre dünyada 8 gen merkezi bulunmakta olup bunlar; 1. Çin 2. Hindistan (Himalaya etekleri), Malezya, Siyam 3. Orta Asya 4. Yakın Doğu 5. Akdeniz Havzası 6. Etiopya (Habeşistan) 7. Güney Meksika ve Orta Amerika 8. Güney Amerika Yukarıda sıralanan gen merkezleri incelendiğinde, Türkiye’nin, hem Yakın Doğu hem de Akdeniz havzası içinde yer alması nedeniyle gen merkezi olarak ayrı bir yere sahip olduğu görülmektedir.
Türkiye’nin dünyada yetişen birçok meyve ve sebze türünün gen merkezi veya gen merkezi sınırları içinde bulunmasının ve çok sayıda tür ve çeşit zenginliğine sahip olmasının nedenleri şu şekilde sıralanabilir: 1. Ülkemizin ekolojik koşullarının bahçe bitkileri yetiştiriciliğine uygun olması ve ülkemizde çok farklı ekolojilerin bulunması, 2. Türkiye’nin göç yollarının üzerinde bulunması, 3. Anadolu’nun tarihin ilk çağlarından beri pek çok medeniyetin yaşadığı bir alan olması. Yukarıda sıralanan nedenlerle dünyada kültüre alınıp yetiştirilen 138 meyve türünden 75 tür (bunların 16 tanesi subtropik meyve türü) ülkemizde yetiştirilmektedir. Aynı şekilde dünyada 200’ ün üzerinde sebze türü bulunmakta bunlardan yaygın bilinen 80 türden 60 tanesi Türkiye’de yetiştirilebilmektedir.
Kökeni Anadolu olan bazı meyve ve sebze türleri ; Ahududu, Bektaşi üzümü, böğürtlen, elma, ayva, armut, alıç, ahlat, badem, buttum, çilek, ceviz, çam fıstığı, karadut, erik, fındık, antepfıstığı, kestane, keçiboynuzu, karayemiş, kocayemiş, kiraz, kızılcık, kuşburnu, üvez, muşmula, melengiç, nar, sakız, sumak, hünnap, vişne, üzüm, zeytin, lahana, pazı, pırasa, nane, karnabahar, kavun, kuşkonmaz vb.
Bir ülkede bulunan tür ve çeşit zenginliğinin ülkeye sağladığı birçok yarar vardır. Bunlar aşağıdaki şekilde sıralanabilir; 1. Farklı iklim koşullarına uyabilecek tür ve çeşitleri seçmek mümkün olur. Örneğin, karadeniz bölgesinin elma çeşitleri fazla neme, güneydoğudakiler ise kurak koşullara uymuşlardır. 2. İç ve dış pazar istekleriyle farklı değerlendirme (sofralık, kurutmalık vb) şekillerine uygun tür ve çeşitleri seçme şansını verir. 3. Hastalıklara karşı dayanıklı çeşitler seçilebilir (doğal seleksiyonlarla).
BAHÇE BİTKİLERİNİN ÜLKE EKONOMİSİNDEKİ YERİ Türkiye tarımında bitkisel üretim, çok yıllık ve tek yıllık bitkilerle nadas alanları dahil 24. 5 milyon hektarlık bir alanda yapılmaktadır. Çizelge 1. Türkiye Tarım Alanlarının Kullanımı (2018) Kullanım Şekli Alanı (da) Tahıllar ve Diğer Bitkiler 164 598 614 42 490 255 29 980 385 7 294 478 244 363 732 Nadas Meyve Yetiştiriciliği Sebze Yetiştiriciliği Toplam
Bunlar arasında bahçe ürünleri meyve, zeytin, bağ ve sebze alanlarının toplamının, toplam bitkisel üretim alanları içindeki payı %15, Türkiye toprakları içindeki payı ise %3 dolaylarındadır. Genel olarak yurt toprağının %2’sini bahçe bitkilerine ayıran ülkeler bahçe bitkileri ülkesi olarak kabul edildiğinden Türkiye’de bir bahçe bitkileri ülkesi olarak adlandırılabilir.
Denize yakınlık, ulaşımdaki kolaylık ve herşeyden önce iklimin daha elverişli olması nedenleri ile başlangıçta bahçe bitkileri yetiştiriciliği genellikle kıyı bölgelerimizde yoğunlaşmıştır. Ancak son yıllarda ülkemizde modern yetiştirme yöntemlerinin uygulanması, tarım tekniğinin ilerlemesi, ulaşım imkanlarının çoğalması, büyük şehirlerde yaşayan ve tarımla uğraşmayan yoğun nüfusun beslenmesi yetiştiriciliği kıyı açısından bölgeler dışında bahçe da bitkileri artmıştır.
Toplam ekilebilir alan içerisinde tarla bitkilerine ayrılan alan her zaman daha önemli bir yer tutmaktadır. Bunun en önemli nedenleri bahçe bitkileri üretim dalının yetiştirme özellikleri ve kuruluşlarındaki güçlüklerdir. Bahçe bitkilerinin özel yetiştirme şartları isteyen bir dal olmasının yanında, bu tesislerin uzun zamana ve yüksek sermayeye ihtiyaç göstermesi üretim alanlarının fazla genişlemesini engellemektedir. Tüm bunlara rağmen Türkiye bugünkü durumu ile bahçe bitkileri bakımından dünyada zengin ülkeler arasında yer almaktadır.
1. Bahçe Bitkilerinin Kapladığı Alan ve Üretim Değerleri Türkiye’de bahçe bitkileri üretimi toplam 37 857 717 da alan üzerinde gerçekleştirilmektedir. Üretim değeri 42 milyon ton dolayında olup bunun yaklaşık 25 milyon tonu sebze, 13 milyon tonu meyve, 4 milyon tonunu ise üzüm oluşturmaktadır. Diğer yandan 767 000 da alanda çay üretimi yapılmakta olup 1 100 207 ton yaş çay yaprağı üretilmekte ve bu çaylardan da yaklaşık 200 000 ton kuru çay üretimi gerçekleştirilmektedir. Ülkemizde toplam 542 158 da alanda örtü altı tarımı yapılmakta olup, bu alanın % 40' ı plastik sera, %33' ü alçak tünel, %15' i cam sera ve %12' si yüksek tünellerden oluşmaktadır.
Çizelge 2. Türkiye Meyve ve Sebze Üretimi (TUİK, 2018) Grup Alt Grup Sebzeler Meyvesi Yenenler Yaprağı Yenenler Soğan-Yumru-Kökü Yenenler Meyveler Baklagiller Kültür mantarı Üzüm Turunçgiller Yumuşak Çekirdekliler Sert Çekirdekliler Zeytin Sert Kabuklular Çay Üzümsü Meyveler Toplam Üretim (ton) 24 197 410 1 876 668 3 079 710 832 895 46 144 3 933 000 4 902 052 4 326 585 2 674 736 1 500 467 1 113 580 1 480 534 588 568 Toplam 30 032 827 20 519 522 50 552 349
2. Bahçe Bitkilerinin Milli Gelir İçindeki Payı Milli gelir, bir ülkenin bir yıl içerisinde çalışarak ürettiği eşya ve kıymetler değerinin tutarıdır. Bu açıdan bir üretim dalının milli gelir içindeki payı ne kadar büyük olursa, onun ülke ekonomisi yönünden önemi o derece artar. Ülkemiz milli gelirinde sektörlerin payları Çizelge 3' de verilmiştir. Çizelgeden de görülebileceği gibi tarımın payı %15. 2' dir. Çizelge 3. Milli Gelirimizde Sektörlerin Payları Sektörler Milli Gelir İçindeki Payı (%) Tarım 15. 2 Sanayi 25. 6 Ticaret 18. 9 Ulaştırma-Haberleşme 12. 4 İnşaat Sanayi 6. 4 Diğer Sektörler Toplamı 21. 5 Tarım sektörü içerisinde bahçe bitkilerinin payı %25 dolayında olup, bu durum bahçe bitkilerinin milli gelir içerisinde önemli pay sahibi olduğunu göstermektedir.
3. Bahçe Bitkileri İle Geçinen Nüfus Türkiye faal uğraşmaktadır. nüfusunun % 40’dan fazlası tarımla Tarım nüfusu içerisinde bahçe bitkileriyle geçinenlerin sayısı hakkında kesin rakamlar bulunmamaktadır. Diğer yandan bir çiftçi birden fazla tarım kolunda faaliyet gösterebildiğinden faaliyet kollarına göre sayıyı bulmak da oldukça zorlaşmaktadır. Ancak bahçe bitkileriyle geçinen nüfusun gelir seviyesinin daha yüksek olduğu da bir gerçektir.
4. Bahçe Bitkilerinin Dış Ticaret İçindeki Yeri Türkiye dış ticaret gelirleri içinde en büyük pay sanayinin olup (%93. 7) bunu tarım ürünleri (%3. 8) ve maden ürünleri (%1. 9) izlemektedir (Çizelge 4). Tarım ürünleri içinde bahçe ürünlerinin payı ise %9. 08’dir. Çizelge 4. Türkiye Dış Ticaretinde Sektörlerin Payları (TUİK, 2016) Sektörler İhracat Değeri ($) % Payı İmalat Sanayi 133. 6 milyar 93. 7 Maden Ürünleri 2. 7 milyar 1. 9 Tarım Ürünleri 5. 4 milyar 3. 8 Balıkçılık 400 milyon 0. 3 Diğer (Elektrik, Gaz, Su, Toptan ve Parekende Ticaret) 400 milyon 0. 3 Toplam 142. 5 milyar 100
BAHÇE BİTKİLERİNİN İNSAN BESLENMESİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ Bahçe bitkileri insanların beslenmesinde çok eskiden beri önemli bir yer tutmakta olup bu önemi giderek artmaktadır. Bu önemin nedenleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir; 1. Sağladıkları kalori bakımından, 2. İçerdikleri tuz bakımından, 3. İçerdikleri vitaminler ve mineraller bakımından, 4. Görünüşleriyle iştah açma ve insanları rahatlatma üzerine yaptıkları etkiler bakımından.
Her insanın günlük belli bir kalori toplamına ihtiyacı vardır. Bu miktar cinsiyet, yaş ve faaliyetlere göre değişiklik göstermektedir. İnsan vücudunun başlıca kalori kaynakları olan karbonhidratlar, protein ve yağlar bahçe ürünlerinde yeteri kadar bulunmaktadır. Diğer yandan tür ve çeşitlerin kalori değerleri farklılık gösterdiğinden her türlü besin (diyet) listelerine uygun bahçe ürünleri bulunmaktadır. Örneğin sert kabuklu meyve türleri kalori yönünden çok zengin iken yumuşak çekirdekli meyve türleri düşük miktarda kalori içermektedir. Meyve tuzları, meyvelerdeki asitlerin kalsiyum, magnezyum, potasyum, sodyum, demir vb metallerle birleşmesiyle meydana gelmektedirler. Bu asit ve tuzlar vücutta okside olduğu zaman CO 2 meydana gelir ve geriye tuzlar kalır. Bahçe ürünlerinde bu tuzlar sayesinde baz oranı daha fazladır.
Bahçe bitkileri insan sağlığı açısından çok önemli olan vitamin ve mineralleri içermektedir. Bahçe bitkilerinde değişen oranlarda olmakla birlikte A, B, C, D, E, H, K, PP vitaminleri bulunmaktadır. Aynı zamanda mineral maddelerden demir, fosfor, kalsiyum, magnezyum, potasyum, silisyum, iyot, sodyum gibi mineraller de tür ve çeşitlere göre değişen oranlarda bahçe bitkilerinde bulunmaktadır.
Meyve ve sebzeler, güzel görünüşleriyle insan iştahının açılmasına, sindirim salgılarının teşvik edilerek sindirimin daha kolay olmasına yardımcı olurlar. Diğer yandan süs bitkileri de insanların madden ve manen rahatlamalarını sağlayabilmektedir. Sağlıklı olan, dengeli beslenen, beden ve ruh sağlığı yerinde olan insanların kendi toplumlarına ve tüm insanlığa daha yararlı olabileceği ve bunda bahçe bitkilerinin önemli katkılarının olduğu rahatlıkla ifade edilebilir.
- Slides: 19