ZMR ZHNSEL ENGELLLERN ETM KURSU DAVRANI DETRME DAVRANI

İZMİR ZİHİNSEL ENGELLİLERİN EĞİTİMİ KURSU DAVRANIŞ DEĞİŞTİRME DAVRANIŞ ANALİZİ YAPMA HEDEF DAVRANIŞ BELİRLEME SAĞALTIM YÖNTEMLERİ Eğitim Görevlisi: Pınar DİRİM İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ II. Ders

UYGUN OLMAYAN DAVRANIŞLARI AZALTMAK İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Olumsuz Davranışı Ortadan Kaldırma ya da Azaltma Yöntemleri İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Davranışları azaltma yöntemleri, organizma (birey ya da herhangi bir canlı) üzerindeki etki ya da kontrol gücüne göre en ılımlıdan , en az ılımlıya doğru sıralanabilmektedir. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Uygun olmayan davranış, ılımlı bir yöntemle azaltılabilecek ya da ortadan kaldırılabilecekse, azaltma için öncelikle o yöntem seçilmelidir. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

En ılımlıdan en az ılımlıya doğru davranış azaltma yöntemleri 1. Uygun olmayan davranışın ortaya çıkmasını önleme 2. Görmezden gelme/Etkin aldırmazlık 3. Sönme 4. Tepkinin bedeli 5. Mola 6. Aşırı düzeltme 7. Bedensel ceza İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

1. Uygun Olmayan Davranışın Ortaya Çıkmasını Önleme Ön uyaranları değiştirmek yoluyla uygun olmayan davranışın oluşmasını önlemek ya da uygun davranışı ayrımlı pekiştirmek, uygun olmayan davranışı azaltmak için çabalamaktan çok daha etkilidir. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Uygun olmayan davranışla ilgili çevresel koşulları belirlemek ve değiştirmek davranışları azaltır. Ön uyaranlar davranışın hemen öncesinde oluşan ve davranışın oluşmasına zemin hazırlayan çevresel özelliklerdir. Örneğin; çocuk saldırgan davranış gösteriyorsa uygulayıcının bu davranış öncesinde oluşan olay ya da etkinlikleri belirlemesi gerekebilir. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Anne- baba ve öğretmenler, bu uyaranları değiştirerek uygun olmayan davranışın oluşumunu azaltabilir ya da önleyebilir! İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

1. UYGUN OLMAYAN DAVRANIŞLARI ÖNLEME Davranış zincirini kırma (DZK) Uygun olmayan davranışlar , davranış zincirini kırmak yoluyla azaltılabilir. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

a) ÖNLEME/DZK/Yakınlık kontrolü Bir olay ya da durumda, çocuğun potansiyel tepkisini tahmin edip duruşunu değiştirerek, sakin kalarak, iletişim fırsatı yaratarak davranışın alışılagelmiş sırası durdurulabilir. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Örneğin; kütüphanede yüksek sesle konuşan öğrenciye, ses daha da yükselmeden önce sessiz olmasını sakin, ılımlı ve sempatik bir ses tonuyla söylemek. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

b) ÖNLEME/DZK/Şakayla karışık kontrol Şaka, genellikle, patlamak üzere olan gerginliği azaltır. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

• Örneğin; ortaya çıkabilecek olumsuz durumu önlemek için benzer durumda geçmişte yaşanmış bir öykü anlatılabilir. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

c) ÖNLEME/DZK/Beklenen davranışa ilişkin öğretimsel kontrol ve yönergeler sağlamak Anne- baba ve öğretmenin beklenen davranışları sesli ve açık yönergelerle söylemesi, uygun olmayan davranışların ortaya çıkmasını azaltabilir. “Beklenen davranışları sesli ve açık yönergelerle söylemek” yöntemine örnek neler olabilir ? İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

d) ÖNLEME/DZK/Problem çözme fırsatı yaratma Uygun olmayan davranış için olumlu seçenekler önerme biçiminde olabilir. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Örneğin ; çocuğun uygun olmayan bir davranışı yapmaya hazır olduğunu gözledikten hemen sonra “Bu konu hakkında ne yapabileceğimizi hep birlikte konuşalım” demesi. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

e) ÖNLEME/DZK/Uyaran değişikliği Nesnelerin kaldırılması, bireylerin yerlerinin değiştirilmesi, gereksiz istek ve taleplerin kaldırılması, olayların zamanının ve yerinin değiştirilmesi, diğer çevresel uyaranların düzenlenmesidir. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Öğrenci sınıfa geldiğinde sürekli dolabın üzerindeki oyuncağı istiyorsa, bu oyuncak kapaklı bir dolaba yerleştirilebilir. Örnekler…. ? İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

2. GÖRMEZDEN GELME/ETKİN ALDIRMAZLIK Olumsuz davranış göstermekte olan çocuk ile ilgilenmeye kısa bir süre ara verme demektir. Özellikle dikkat çekmeye yönelik davranışlarda çok etkili olabilir. Çocukla fiziksel olarak ilgilenmek zorunda kalınsa bile onunla konuşulmamalı. Yani küs rolü yapılır. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

İzlenecek Yolun Ana Çizgileri ► Kısa bir süre için çocuğa herhangi bir biçimde ilgi göstermeyi bırakın. ► Onunla tartışmaya girmeyin, konuşmayın veya onu azarlamayın. ► Başınızı çevirin ve onunla göze gelmekten kaçının. ► Tutum ve davranışlarınızda ve yüz ifadelerinizde kızgınlık belirtisi göstermeyin. ► Başka bir şeyle uğraşıyormuş gibi yapın ya da odadan çıkın. ► Çocuğun olumsuz davranışı karşılığında bir ödül elde etmemesine dikkat edin. ► Olumsuz davranış son bulunca çocuğa bol ilgi gösterin. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Etkin Aldırmazlık/Görmezden Gelme Yönteminin Kullanılabileceği Davranışlar • Vızıldamak ve huysuzlanmak. • Yüksek sesle ağlamak. • Israrla istekler ileri sürmek, tutturmak. • Öfke nöbeti geçirmek. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

3. SÖNME • Sönme ; daha önceden pekiştirilen bir davranışın pekiştirilmemeye başlanmasıyla, davranışın sıklığının, süresinin ya da yoğunluğunun dereceli olarak azaltılması sürecidir. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Örneğin; Öğrencilerden biri matematik dersinde ayaklarını sırasının üzerinde uzatarak başını duvara yaslamış şekilde yayılarak oturmaktadır. “Serseri gibi değil adam gibi otur” diyerek öğretmen uyarmıştır. Ancak öğrenci başlangıçta şöyle bir toparlanmış ama sonra yayılarak oturmasını arttırmıştır. Öğretmenin uyarıları davranışın sürmesini sağlaması nedeniyle pekiştireç işlevi görmektedir. Öğretmen sönme işlem sürecini uygulamaya başlayınca sırada yayılarak oturan öğrenciyi uyarmaya son vermiştir. Başlangıçta öğrenci bir süre için daha fazla yayılarak oturmuştur. Neden? Ama öğretmen öğrencinin yayılarak oturmasına dikkat etmemiş ve uyarmamıştır. Dik oturduğunda dikkat ederek ödüllendirmiş, öğrenci dik oturmaya başlamış ve yayılarak oturması azalmıştır. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Sönmeyi Etkili Şekilde Kullanmak İçin İzlenecek Basamaklar • Hedef davranışı izleyen bütün pekiştireçleri belirle. • Hedef davranışı izleyen bütün pekiştireçleri geri çek. • Hedef davranış her yapıldığında görmezden gel, tutarlı ol. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Sönmenin Avantajları • Sönme, sözel ya da bedensel zorlama kullanmaksızın , uygun olmayan davranışların azaltılmasında etkili olabilir. • Sönme, çocukla uygulayıcı arasında mücadeleye yol açmaz ve çocuğun benlik saygısını azaltmaz. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

• Sönme, bir ceza uygulaması değildir. • Sönmenin etkisi dereceli olabilirken, etkililik süresi genellikle uzundur. • Uygun olmayan davranış görmezden gelinirken , uygun olan davranışların pekiştirilmesi, sönme sürecinin en önemli öğesidir. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

4. TEPKİNİN BEDELİ • Tepkinin bedeli, uygun olmayan davranışın hemen ardından, çocuğun sahip olduğu pekiştireçlerin ya da yıldız, gülen yüz, para gibi sembol pekiştireçlerin sistematik olarak geri alınmasıdır. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Öğretmen bir gün boyunca derslerde parmak kaldırarak söz isteyen öğrencilerin her uygun söz alma davranışı için tahtada oluşturduğu tabloya bir “+” işareti koyar ve biriktirdikleri işaretlerle istedikleri etkinlik ya da nesnelerin değiş tokuşuna izin verir. Uygun şekilde söz almadan konuşan öğrenciden ise “+” işaretini siler. Böylece öğretmen hem uygun davranışı pekiştirmiş hem de uygun olmayan davranışlar için tepkinin bedeli uygulamasına yer vermiş olur. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Tepkinin bedelini kullanırken dikkat edilmesi gerekenler 1. Tepkinin bedeli, hedef davranışın hemen ardından uygulanmalıdır. 2. Tepkinin bedeli tutarlı şekilde uygulanmalıdır. 3. Tepkinin bedeli uygulamasında eksi puanların birikmesine ya da çocuğun borçlanmasına izin verilmemelidir. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

4. Çocuk uygun davranışları için, sıkça pekiştireç kazanıyor olmalıdır. 5. Pekiştireçlerin geri alınması cezalandırıcı olmamalı. Örneğin, öğrencinin pekiştireci bağırıp kızarak değil, uygun davrandığında tekrar kazanabileceği söylenerek geri alınmalıdır. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Tepkinin Bedelinin Avantajları 1. Sembol pekiştirme ve diğer olumlu pekiştirme uygulamaları ile birlikte kullanılabilir. 2. Evde ve okulda kolayca uygulanabilir. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

3. Tepkinin bedeli uygulaması, davranışları azaltmada hızla etki gösterir; ayrıca, etkisi uzun sürelidir. 4. Tepkinin bedeli sürecinde uygulamacı, değişmesi gereken davranışlara odaklanır. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

5. MOLA Mola, çocuk bakımından her türlü etkinliğin kısa bir süre durdurulmasıdır. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Mola Tekniğinde İzlenecek Uygulama Basamakları § Mola uygulanacak hedef davranışı seçin. § Bu hedef davranışın belli bir süre içinde kaç kez yapıldığını sayın. § Mola için sıkıcı bir yer seçin. Hedef davranış Ortaya Çıkınca § Çocuğu en çok 10 saniye içinde ve on sözcükten daha çok sözcük kullanmadan mola yerine götürün. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Devam… • Bir saat alıp. . . Dakika sonra çalmak üzere ayarlayın ve çocuğun işitebileceği bir yere koyun. Mola Süresi Çocuğun Yaşının Her Yılı İçin Bir Dakikadır ! İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Devam… § Saatin çalmasını bekleyin. Çocuğun saatin çalmasını beklediği süre boyunca onunla her türlü ilişkiyi kesin. § Saat çaldıktan sonra moladan çıkan çocuğa neden molaya gönderildiğini açıklayın. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Etkili Mola Yerlerinin Özellikleri • Çocuk bakımından sıkıcı ve bıktırıcı bir yer olmalıdır. • İçinde hiçbir oyuncak, oyun aracı veya çocuğun ilgisini çekebilecek bir nesne olmamalıdır. • İyi aydınlatılmış ve güvenli olmalı; ürkütücü bir yer olmamalıdır. • Çocuğun 10 saniye içinde kolayca ulaşabileceği bir yer olmalıdır. • İki ile dört yaş arası çocuklar için mola yeri olarak dik arkalı, büyükçe bir iskemle kullanılmalıdır. • Beş ile on yaş arası çocuklar için ayrı bir mola odası belirlenmelidir. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Mola Yöntemine Uygun Olumsuz Davranışlara Örnekler § Vurmak. § Öfke nöbeti. § Oyuncakları fırlatmak, kırıp bozmak. § Başkalarına tekme atmak; tükürmek; başkalarını ısırmak ve çimdiklemek ya da onların saçlarını çekmek gibi davranışlar. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Mola Yöntemine Uygun Olmayan Olumsuz Davranışlara Örnekler • Çekingenlik, anne babaya bağımlılık veya pasiflik. • İçe kapanıklık veya korkaklık. • Sinirlilik, aksilik, keyifsizlik. • Giysilerini veya oyuncaklarını toplamamak. • Anne veya baba tarafından doğrudan gözlemlenmiş olmayan davranışlar. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

6. AŞIRI DÜZELTME / ONARMA 1. Olumlu alıştırma ve 2. Olumlu alıştırmalarla aşırı düzeltme 3. Onarıcı aşırı düzeltme, olmak üzere üç şekilde uygulanabilir. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

1. Olumlu Alıştırma Çocuk uygun olmayan davranışı gösterdiğinde yapılan etkinlik durdurulur ve uygun davranış sözel olarak tanımlanır ve uygun davranışın tekrar edilmesi sağlanır. (Kağıtları yere atan çocuktan kağıtları alıp sepete atma ve yerine oturması istenir. Öğretmen teşekkür eder ve doğru davranışı tekrar tanımlar) İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

2. Olumlu Alıştırmalarla Aşırı Düzeltme Çocuk uygun olmayan davranışı gösterdiğinde yapılan etkinlik durdurulur ve uygun davranış sözel olarak tanımlanır ve uygun davranışın belirli bir takvimde tekrar edilmesi sağlanır. (Kağıtları yere atan çocuktan kağıtları alıp sepete atmasının bir hafta boyunca tekrar edilmesi) İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

3. Onarıcı Aşırı Düzeltme (onarma), çocuğun uygun olmayan bir davranışından sonra ortaya çıkan çevresel sorunların (kirlenme vb. ) çocuk tarafından fazlasıyla düzelttirilmesidir. (Kendi sırasını kirleten bir öğrenciye tüm sıraların temizletilmesi) İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

7. BEDENSEL CEZA Bedensel ceza, acı vermek amacıyla çocuğun bedenine elle veya bir nesne ile vurulması, baskı uygulanması gibi durumları kapsar. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Ceza kişiye ne yapmaması gerektiğini göstermekle birlikte, asıl önemli olan ne yapması gerektiğine ilişkin bilgi vermez! İstenmeyen bir davranışı yok etmek için verilen bir ceza başka bir istenmeyen davranışa yol açabilir. Ceza uygulanan kişi durumdan kurtulabilmek için yalan söyleme, inkar etme, hile yapma, çekingenlik gibi olumsuz davranışlar geliştirebilecektir. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Uygun Olmayan Davranışları Azaltmanın Aşamaları 1 ) Hedef davranış belirleyiniz. Hedef davranış belirlerken aşağıdaki soruları yanıtlamaya çalışınız. a. Davranış, çocuğun kendisine veya arkadaşlarına fiziksel olarak zarar vermekte midir? b. Davranış, çocuğun ya da arkadaşlarının öğrenmesini olumsuz etkilemekte midir? İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

c. Davranış, başka davranış problemlerinin ortaya çıkmasına yol açmakta mıdır? d. Davranış, çocuğun sosyal ortamlardan dışlanmasına yol açmakta mıdır? e. Davranış, çocuğun kullandığı ilaçların bir yan etkisi olarak ve o sırada geçirdiği geçici bir rahatsızlığın etkisiyle mi ilişkilidir? İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Bu soruların bir ya da bir kaçına evet yanıtı vermişseniz, ikinci basamağı izleyiniz. 2) Hedef davranışın hangi ortamlarda ve ne kadar sıklıkta ortaya çıktığını belirleyiniz. 3) Hedef davranışı düşürmeyi hedeflediğiniz sıklığı belirleyiniz. Ölçütünüz, uygun olmayan davranışı tamamen ortadan kaldırmak olabileceği gibi, sıklığı belli bir düzeye indirmek de olabilir. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

4) Hedef davranışları azaltma yöntemlerini gözden geçiriniz ve en uygun yöntemi belirleyiniz. Olabildiğince ılımlı yöntemler seçmeye özen gösteriniz. 5) Yöntemi, davranış hedeflediğiniz sıklığa düşünceye kadar tutarlı biçimde uygulamaya devam ediniz. İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

6) Yöntemi uygularken, seçtiğiniz kayıt etme yöntemi ile kayıt tutmayı sürdürünüz. 7) Davranış hedeflediğiniz sıklığa kadar azaldıysa ya da tamamen ortadan kalktıysa, sizi kutlarım İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

Olumsuz Davranışı Kaldırmada İzlenecek Yollar • Olumsuz davranışın tanımı yapılmalıdır. (Davranış nedir? ) § Olumsuz davranışın oluşum sıklığı veya süresi saptanmalıdır. • Olumsuz davranışın öncesinde ne olduğuna bakılmalıdır. Davranış öncesinde ne oluyor? Örneğin; çocuk şiddetle ağlıyor. • Olumsuz davranış sırasında ne olduğuna bakılmalıdır. Davranış sırasında ne oluyor? Örneğin; çocuk şiddetle ağladığı sırada etrafındakiler ona susması için şeker mi veriyor? • Olumsuz davranış sonrasında ne olduğuna bakılmalıdır. Davranış sonrasında ne oluyor? Örneğin; çocuk şiddetle bağırarak ağladıktan sonra anne de ona bağırıyor mu? İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

SORUNLU DAVRANIŞ İTİCİ UYARANLAR Hile yapma Okuldan kaçma Düşük not, zarar verme ve dayak Dayak ve aşağılayıcı sözler Yalan söyleme Dayak ve azar Saklanma Dayak ve azar Çekinme Aşağılanma ve kötü yaptığının söylenmesi Azar ve dayak İnkar etme İZMİR İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ