ZHN KURAMI Prof Dr Aynur BTN AYHAN BLSEL

ZİHİN KURAMI Prof. Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN BİLİŞSEL VE DİL GELİŞİMİ

ZİHİN KURAMI Zihin Kuramı: Kişinin diğerlerinin zihinsel durumlarını ve duygularını fark edebilme yeteneği olarak ifade edilmektedir. Zihin kuramı genel tanımıyla kişilerin zihinsel durumlarının farklı olabileceğini, bunların temelinde davranışlarının değişebileceğini anlama becerisi olarak tanımlanmaktadır. Zihin kuramına dair yapılan çalışmalar zihin kuramı becerilerinde bozulmaya sahip olmanın, sosyal iletişim ve etkileşim, dikkat, davranış ve öğrenme gibi pek çok alanda soruna neden olduğunu göstermektedir. Zihin kuramı becerilerinin çocuklarda değerlendirilmesi ilk olarak Wimmer ve Perner tarafından 1983 yılında gerçekleştirilmiştir. Bu araştırmada, çocukların başkalarının zihinsel durumlarını çıkarsama yeteneğini ölçebilmek amacıyla “beklenmedik yer değiştirme testi” (unexpected transfer test) ve bu yöntem içinde geliştirdikleri hikâyeleri kullanılmıştır. Çalışma dört yaşından itibaren çocukların inançlarını diğerlerinin inançlarından ayırt edebildiklerini, aradaki farkı anlayabildiklerini gösterilmiştir. Prof. Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN

ZİHİN KURAMI Zihin kuramı bozukluklarının psikopatoloji açısından değerlendirilmesi ise ilk olarak 1985 yılında Baron Cohen tarafından otizm ve diğer yaygın gelişimsel bozukluk tanılı çocuklarda tanımlanmıştır. Zihin kuramı, kişinin diğer insanların isteklerini, inançlarını ve duygularını anlayabilme olarak tanımlanmış, bunun kişilerarası iletişimde önemli bir sosyal beceri olduğu ve otistik çocuklarda bu becerilerin bozulduğu gösterilmiştir. Prof. Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN

ZİHİN KURAMI Zihin kuramı bilişsel ve duygusal iki bileşene sahiptir. Duygusal zihin kuramı, davranışların altında yatan duyguları değerlendirme Bilişsel zihin kuramı daha çok kişilerin inançlarını ve düşüncelerini anlama olarak nitelendirilmiştir. Prof. Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN

Zihin Kuramının Öncülleri Bebekler yaşamlarının ilk haftalarından itibaren çevrelerindeki değişiklikleri izlemeye başlamakta ve anlamlandırmaya çalışmaktadır. Bebeklikten çocukluğa kadar uzanan bu dönemde sürekli çevredeki her şeye ilişkin zihinsel temsiller/şemalar oluşturmakta, var olan zihinsel temsilleri değişmekte ya da gelişmektedir. Bu zihinsel temsiller birincil, ikincil ve üst temsil olarak sınıflandırılmaktadır. Örneğin, taşın şekil, renk gibi özelliklerini bilen bir çocuk için taş birincil temsili oluşturmaktadır. Çocuk bu özelliklerde bir nesne gördüğünde bunu öncelikle taş olarak algılayacaktır. Ardından taşları eline alan çocuk gördüğünün bir taş değil, taşa benzeyen bir çikolata olduğunu anladığında bu çocuk için ikincil temsili oluşturacaktır. Böylelikle ikincil temsil, ilk başta çocuk için geçerli olan birincil temsil üzerinde bir değişikliğe yol açmış olacaktır. Prof. Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN

Zihin Kuramının Öncülleri “İkincil temsil” dünyada olan ya da olamayacak şeylerin zihinsel temsilini yapma becerisi olarak tanımlamakta ve ikincil temsil durumları bilerek gerçeklikten ayırabilme, geçmişi ve gelecekte olabilecekleri düşünebilme, var olmayan şeyler hakkında hayal kurabilme ve olayların nedenlerini tahmin edebilme becerisi olarak ifade edilmektedir. İkincil temsil, bir şeyin başka bir şeyle temsil edilebileceğini anlama becerisi olan üst temsil gelişimi için de temel oluşturmaktadır. Örneğe dönecek olursak, çocuğun taş ile bir sonraki karşılaşmasında bunun taştan farklı bir şey olabileceğini düşünmesi, başka bir deyişle durumun/olayın/kişinin, kendisinde yanlış bir şeyi temsil etme ihtimalini dikkate alabilmesi, bebeklerde 18 -24 ay arasında gelişmeye başlayan, üst temsili oluşturmaktadır. Prof. Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN

Zihin Kuramının Öncülleri İkincil temsil için gerekli olan becerilerin daha sonra bir “zihin kuramının” ortaya çıkmasıyla ilişkili olabileceği ve üst temsili anlamanın başkalarının zihinsel durumlarını anlamada önemli olduğu savunulmaktadır. Pek çok araştırmacı da taklit, dikkat, bakışları izleme, ortak dikkat, bakış açısını anlama, sembolik oyun ve kendini tanıma gibi becerilerin zihin kuramı becerilerinin öncülleri olduğu ve zihni anlamaya temel oluşturduğu görüşünü savunmaktadır. Prof. Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN

ZİHİN KURAMI GELİŞİMİ 0 -2 yaş: Yaşamın ilk yılında çocuklar, bilişsel olarak yorumlayamasalar da, yüz ifadelerindeki bazı duyguların farkına varmakta ve ifade edebilmektedir. İki aydan sonra ise sosyal gülümseme ortaya çıkmaktadır. Nitekim bebekliğin ilk dönemlerinde anneyi görünce görülen gülümsemeler, yeni beceriler keşfettikçe yerini daha belirgin mutluluk ifadelerine bırakmaktadır. Çocukların dört ila beş aylık olduklarında ise öfke ifadesini yavaş ayırt ettikleri ve yanıtladıkları görülmektedir. Taklit, ortak dikkat, bakış açısını anlama ve sembolik oyun gibi beceriler zihin kuramının öncülleri olarak kabul edilir ve bu dönemde gelişim gösterir. Zihin kuramının gelişimsel olarak kendisini ilk kez ortak dikkat yeteneğinde 18. ay civarında gösterdiği kabul edilmektedir. Zihin kuramı becerilerinin gelişmesindeki diğer aşama hayal gücüne dayalı oyunlar oynamadır. Prof. Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN

ZİHİN KURAMI GELİŞİMİ 2 -6 yaş: Yaşamın ikinci yılında çocuklar daha yoğun olarak, kendi ve başkalarının duyguları, deneyimleri hakkında konuşmaya, yorumlamaya, deneyimleri anlamlandırmaya başlamaktadır. Çocukların bu dönemde dile ilişkin geliştirdikleri becerilerin zihin kuramı becerileriyle ilişkili olduğu ifade edilmektedir. Aynı zamanda zihin kuramı işlemlerinin dile dayalı olması nedeniyle çocukların zihin kuramı becerileri dil gelişiminde yaşadıkları değişimlerden etkilenmektedir. Öte yandan bazı araştırmacılar “sanmak, inanmak” gibi zihinsel durumlara atıfta bulunan sözcüklerin kullanımının çocukların zihin kuramı becerilerini etkilediği görüşünü savunmaktadır. Bu dönemde çocuklar, hayal edilen ve gerçek olan şeylerin hangisinin zihinsel hangisinin fiziksel olarak var olduğunu bir şeyi görmenin aynı zamanda onu bilmek anlamına geldiğini anlamaktadırlar. Dolayısıyla “bakmak”, “düşünmek”, “bilmek” gibi algısal terimleri anlamalarına ek olarak, bu terimleri günlük yaşantılarda uygun şekilde kullanmaya başlamaktadırlar. Prof. Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN

2 -6 yaş: Yanlış İnanç İlkesi: Birisinin yanlış bir inancı olabileceğini anlama ve bu inanca hangi bilginin yol açtığını belirleyebilme yeteneği. Bir çocuğun yanlış inanç ilkesini anlaması, temsili zihin kuramının ortaya çıkışının başlıca işaretlerinden biridir. Bu dönemde kişilerin isteklerini anlama ile başlayan süreç, kişilerin farklı inançlarını ve yanlış inançlarını anlamaya doğru bir gelişme göstermektedir. Birincil, ikincil ve üst temsili anlama becerilerinin kişilerin davranışlarını tayin etmeyi sağladığı belirtilmektedir. Çocukların bu becerileri ise yanlış inancı anlama görevleri ile test edilmektedir. Yaklaşık 4 -5 yaş civarında inancın duygular üzerinde önemli bir rol oynadığı bilgisini kazanmaktadırlar. bİnanca bağlı olarak değişen duygularının gerekçelerini ise 5 yaşında açıklayabilmektedirler. Ek olarak, inanç ve gerçeklik arasındaki uyumun ya da uyumsuzluğun sonucunu, yani yanlış inancın şaşkınlık duygusu ile sonuçlanacağını, 5 -6 yaşına gelene kadar anlayamadıkları belirtilmektedir. Prof. Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN

YANLIŞ İNANÇ DÜZENEĞİ Prof. Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN Çocuğa Maxi adındaki bebek gösterilir. Deneyi uygulayan yetişkin çocuğa, Maxi’nin çikolatasını dolaba koyduğunu ve dışarı çıktığını söyler. Ardından çocuğa Maxi’nin annesi rolündeki bebek gösterilir. Maxi’nin annesi gösterilerek “Maxi’nin annesi çikolatayı dolaptan almış başka bir yere koymuş. Sonra Maxi tekrar içeri girmiş. Annesi tekrar dışarı çıkmış” denir. Senaryonun anlatım kısmı bittiğinde çocuğa bu düzenekle ilgili iki soru yöneltilmektedir. Bu sorulardan birincisi bir bellek sorusudur: “Maxi çikolatayı nereye koydu? ” Neredeyse tüm çocuklar bu soruyu doğru yanıtlamaktadır. Yöneltilen ikinci soru ise “Maxi çikolatayı nerede arayacak? ” sorusudur. Bu soruyu 4 -5 yaş çocuklarının yaklaşık %40’ı doğru cevaplayabilmektedir. Bu soru çocuklara yöneltildiğinde üç yaş grubu çocukları; Maxi odadan çıkmamış ve çikolatanın dolaba konduğunu görmüş gibi yanıtlamaktadır. Beş yaş grubu çocukları ise çoğunlukla Maxi’nin ilk dolaba bakacağını söylemektedir. . Bu yaşta Maxi’nin bakış açısını anlayabileceği düşündürmektedir.

2 -6 yaş: Çocukların okulöncesi dönemde zihin kuramı becerilerine ilişkin edindikleri diğer bilgi ise duyguların gizlenebileceği bilgisidir. Bu bilgi ile çocuklar, kendilerinin ve başkalarının duygularının her zaman dışa yansıttıkları duygularla eşleşmediğini, kişilerin sosyal kurallar ya da kendini korumak için duygularını gizleyebileceklerini anlamaktadırlar. Çocukların okul öncesi dönemde, görünen ve gerçek duyguları ayırt edebildiklerini ancak bu duruma ilişkin açıklama yapma becerilerini 11 yaşında kadar tamamlayamadıklarını gösteren çalışmalar bulunmaktadır. Prof. Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN

DÜŞÜNCE, İSTEK VE İNANÇLARı ANLAMAK Çocukların çoğu düşüncenin karşılıklı doğasını 5 ila 7 yaşlarında anlar. Bu, gelişim açısından özellikle önemli bir adımdır çünkü çocuğun gerçek arkadaşlıklar kurabilmesi için bu anlayışa erişmesi gerekir ve bu durum ilkokul yıllarında kendini göstermeye başlar. Okul öncesi dönemdeki bir çocuğun zihin kuramında gösterdiği gelişim düzeyi hem erken çocukluk dönemindeki hem de okul yıllarındaki toplumsal becerilerin öngörülmesi açısından önemlidir. Prof. Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN

ZİHİN KURAMI GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN ETMENLER Prof. Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN Gelişim bilimciler, çocuğun ben merkezcilik, görünüş/gerçeklik anlayışının yanı sıra korunum görevlerindeki başarısı ile zihin kuramı arasında ilişki olduğunu ortaya koymaktadır. Bununla birlikte dil becerilerinin belirli düzeye gelmesi de zihin kuramı gelişiminin gerekli koşulu olabilir. Doğuştan işitme yetersizliği, zihinsel yetersizlik ve otizm gibi dil gelişimini etkileyen yetersizlikleri olan çocuklarda zihin kuramının diğer çocuklara oranla daha yavaş gelişmesi dil gelişimi ve zihin kuramı ile ilgili sonuçları destekler niteliktedir. Ayrıca ebeveyn ve akran ilişkilerinin kalitesinin de zihin kuramı gelişimini etkilediği düşünülmektedir.

KAYNAKLAR Bee, H. & Boyd, D. (2009). Çocuk Gelişim Psikolojisi. Kaknüs Yayınları: İstanbul. Flavell, J. F. (1999). Children's Knowledge About the Mind. Cognitive Development. Annual Review, 50, 21 -45. Kılıç Tülü, B. (2019). 3 -5 Yaş Grubu Çocuklara Yönelik Zihin Kuramı Ölçeğinin Geliştirilmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara Üniversitesi, Ankara. Rieffe, C. , Terwogt, M. M. , Koops, W. , Stegge, H. , & Oomen, A. (2001). Preschoolers’ appreciation of uncommon desires and subsequent emotions. British Journal of Developmental Psychology, 19, 259274. Prof. Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN Flavell, J. H. , Flavell, E. R. , Green, F. L. , & Mosese, L. J. (1990). Young children‘s understanding of fact beliefs versus value beliefs. Child Development, 61 (4), 915 - 928.