ZDRAVLJE VULNERABILNIH GRUPA ZDRAVLJE ENA Vulnerabilnost ena prije

ZDRAVLJE VULNERABILNIH GRUPA

ZDRAVLJE ŽENA • Vulnerabilnost žena prije svega povezana sa trudnoćom i reproduktivnom funkcijom • U zemljama u razvoju vodeći uzrok smrti žena su komplikacije u toku trudnoće i porođaja • Menopauza je kritičan period sa stanovišta zdravlja žene • Očekivano trajanje života žena u razvijenim zemljama je znatno duže nego muškaraca, dok u zemljama u razvoju nema razlika ili je ona na štetu žena

Zdravstveni problemi u vezi sa reproduktivnom funkcijom • Maligne neoplazme su na prvom mjestu ginekoloških oboljenja • Po učestalosti, na prvom mjestu je karcinom dojke, potom slijedi karcinom grlića materice, dok karcinom jajnika ima manju učestalost, ali visoku smrtnost • Bolesti koje se prenose polnim putem imaju ozbiljne posljedice po reproduktivnu funkciju (sterilitet, vanmaterična trudnoća)

• Sterilitet je značajan zdravstveni i socijalni problem u razvijenim zemljama; za liječenje se izdvajaju značajna sredstva • Kontrola rađanja postoji u raznim vidovima – problem vještački abortusi • Trudnoća, porođaj i period poslije porođaja su značajni specifični rizici za zdravlje žena • U svijetu svake godine usljed komplikacija vezanih za trudnoću i porođaj umre oko pola miliona žena, od toga 99% u nerazvijenim zemljama (u Africi za oko 30 puta veća nego u Evropi) • Rizični abortus je jedan od najvećih problema u zemljama u razvoju – u poređenju sa razvijenim zemljama rizik je veći 13 puta

Zdravlje i menopauza • Menopauza je drugi kritičan period za zdravlje žena • Sindrom menopauze uključuje osjećaj toplote i rumenilo koje se javlja kod 65 do 85% žena, depresija (20 do 60% žena), osteoporoza praćena prelomima kostiju kod 15% žena i kardiovaskularne bolesti • Poslije 50 -te godine života raste učestalost hipertenzije, LDL holesterola, što je povezano sa hormonskim promjenama u menopauzi • U prevenciji osteoporoze i koronarne bolesti koristi se dugoročna hormonska terapija

Zdravlje žena i rad • Brojna istraživanja pokazala su da zaposlene žene nisu izložene većem riziku nego one koje su samo domaćice • Žene koje rade u prosjeku imaju za dvije godine duže očekivano trajanje života, boljeg su mentalnog zdravlja, manje obolijevaju od kardiovaskularnih i malignih oboljenja, manje su sklone alkoholizmu i suicidnom ponašanju • Sa stanovišta zdravlja, važno je radno vrijeme i izloženost rizičnim naporima i hemijskim i biološkim supstancama na radnom mjestu

ZDRAVLJE DJECE • Deklaracija o pravu djeteta Ujedinjenih nacija iz 1989. poziva zemlje članice da: - smanje smrtnost odojčadi i djece - obezbjede zdravstvenu zaštitu svojoj djeci, naročito razvojem primarne zdravstvene zaštite - u borbi protiv bolesti i pothranjenosti u okviru primarne zdravstvene zaštite i uz primjenu odgovarajuće tehnologije obezbjede zdravu ishranu djece, zdravu vodu za piće i umanje opasnost i rizik zagađene sredine

• obezbjede odgovarajuću prenatalnu zaštitu žena budućih majki • obezbjede da svi segmenti društva, naročito roditelji i djeca, steknu znanje i mogućnost da ga primjene u pogledu zdravlja i ishrane djeteta, prednosti dojenja, osnovnih sanitacija i prevencije povreda • razvijaju preventivnu zdravstvenu zaštitu i uslove za planiranje porodice

• Zdravlje djece u zemljama u razvoju uslovljeno je epidemiološkom, demografskom i ekološkom tranzicijom • Epidemiološka tranzicija ima karakteristike nerješenih problema zaraznih i parazitarnih bolesti i suočavanja sa rapidnim rastom nezaraznih i bolesti zavisnosti • Demografsku tranziciju karakteriše “eksplozija” stanovništva zbog nataliteta koji se ne smanjuje, i mortaliteta, koji znatno opada zbog efikasnih mjera na suzbijanju onih zaraznih bolesti koje su bile glavni uzrok mortaliteta • Ekološka tranzicija ulazi u posljednju od tri faze, kada dolazi do kolapsa eko-sistema koji nije u mogućnosti da obezbjedi najnužnije potrebe

• UNICEF je usvojio strategiju GOBI • Monitoring rasta mjeri se rast u odnosu na uzrast djeteta, težina u odnosu na rast i težina u odnosu na uzrast; dobiva se pored antropometrijskih vrijednosti i uzrok određenog stanja • Oralna rehidratacija je najefikasnija mjera u borbi protiv dijarejalnih bolesti koje su vodeći uzrok smrti djece u najmanje razvijenim zemljama • Dojenje pomaže da se otkloni rizik od kontaminirane hrane prilikom vještačke ishrane i da se održava imunitet od zaraznih bolesti u najosjetljivijem periodu rasta djeteta • Imunizacija obuhvata šest bolesti (prošireni program imunizacije SZO): male boginje, tuberkulozu, dječiju paralizu, difteriju, veliki kašalj i tetanus

• Monitoring koji se odnosi na djecu obuhvata: - procenat imunizacije protiv 6 bolesti, - procenat djece iznad 2500 grama na rođenju, i - smrtnost odojčadi i djece do 5 godina života

Zemlje % djece rođene iznad 2500 g Smrtnost odojčadi na 1000 Smrtnost djece do 5 godina na 1000 Najmanje razvijene zemlje 76 119 198 Istočna Evropa 94 22 35 Razvijene zemlje 93 14 18

• Uzroci mortaliteta i morbiditeta djece veoma se razlikuju u razvijenim i zemljama u razvoju • U razvijenim zemljama vodeći uzroci mortaliteta djece su: Djeca do godinu dana života - Nagla smrt 27% - Kongenitalne anomalije 23% - Respiratorne bolesti 8% - Nervni sistem 8% - Infekcije 5%

Djeca 1 -4 godine života - Povrede i trovanja - Kongenitalne anomalije - Neoplazme - Respiratorna oboljenja - Infekcije 24% 19% 12% 7% 7%

Djeca 5 – 14 godina života - Povrede i trovanja - Neoplazme - Nervni sistem - Kongenitalne anomalije - Cirkulatorni sistem 33% 24% 11% 4%

• Adolescenti koji su svrstani u grupu 11 do 19 godina života pripadaju najzdravijoj grupi u odnosu na druge grupacije • Specifičan mortalitet u razvijenim zemljama je ispod 1: 1000 • Dva su razloga zašto se ova grupacija ubraja u vulnerabilne: period puberteta i period sazrijevanja ličnosti • U oba perioda povećan je rizik od obolijevanja, naročito u oblasti mentalnog zdravlja • U periodu adolescencije postoje zdravstveni problemi povezani sa ishranom (anoreksija), povrede, depresija, pušenje, alkoholizam i narkomanija su u porastu, kao i bolesti koje se prenose polnim putem • Kod djevojaka je u porastu maloljetnička trudnoća, a u vezi sa istom i abortusi

ZDRAVLJE STARIH LICA • Sa starošću raste učestalost hroničnih oboljenja, opada kvaliteta života i sposobnost za obavljanje osnovnih životnih funkcija • U većini zemalja u kategoriju starih osoba grupišu se osobe iznad 65 godina starosti • Broj starih osoba u apsolutnom i relativnom smislu je u porastu u cijelom svijetu, ali je naročito izražen u razvijenim zemljama • Vodeći uzroci smrti kod starih osoba su KVB, sa ukupno tri četvrtine od ukupnog broja umrlih

• Povrede su ozbiljan problem u ovoj životnoj dobi, najčešće nastaju kao posljedica pada, a zatim povrede u saobraćaju • Posljednjih decenija zančajno je došlo do promjena u rješavanju socijalnih i zdravstvenih problema starih • U Velikoj Britaniji npr. , odustalo se od koncepta institucionalnog zbrinjavanja – 94% penzionisanih osoba živi u svojoj kući ili stanu u zajednici u kojoj su živjeli

Strategija zaštite starih osoba zasniva se na slijedećim principima: - Prevencija nepotrebno gubljenja funkcionalnih sposobnosti - Prevencija i tretman zdravstvenih problema koji ograničavaju sposobnost i kvalitet života starih osoba - Omogućavanje starim osobama da ostanu u svojim kućama ili stanovima što je moguće duže

- - Zdravstvena zaštita starih ljudi treba da se usmjeri na četiri osnovna cilja: Smanjivanje tereta onesposobljenosti Smanjivanje zdravstvenih rizika bolesti koje najviše ugrožavaju stare osobe i promocija zdravog načina života Uspostavljanje primarne zdravstvene zaštite sa osnovnim zadatkom promocije zdravlja, prevencije bolesti i obezbjeđenje adekvatnih, kost-efektivnih mjera za medicinski tretman u zajednici Saradnja sa sektorom socijalne zaštite i drugim sektorima u podršci zdravom, aktivnom starenju i kvalitetu života starih osoba

BOLESTI ZAVISNOSTI • UPOTREBA DUVANA u bilo kom obliku, uključujući pušenje cigareta, lule, žvakanje ili ušmrkavanje, kao i izloženost duvanskom dimu, povezana je sa obolijevanjem i preranom smrću od više od 20 bolesti • Pušnje je najveći pojedinačni preventabilni uzrok prijevremene smrti i invalidnosti • Rizik raste sa brojem popušenih cigareta i dužinom pušačkog staža

• Pušenje značajno doprinosi nastanku KVB, karcinoma, hroničnih obstruktivnih bolesti pluća • Pušenje u toku trudnoće utiče na spontani prekid trudnoće, manju porođajnu težinu novorođenčeta, ranu fetalnu smrtnost i usporen fizički i psihički razvoj djeteta • Pušenje utiče na smanjivanje očekivanog trajanja života i na kvalitetu života • Interakcija pušenja i drugih faktora rizika višestruko povećava rizik od KV i drugih bolesti • Pasivno pušenje • Prevalenca pušenja, muškarci – žene

Mjere prevencije i kontrole • Zabrana reklamiranja duvanskih proizvoda • Upozorenje na štetnost pušenja za zdravlje na pakovanjima duvanskih proizvoda • Zaštita prava nepušača i zabrana pušenja na javnim mjestima i u zatvorenim radnim prostorijama • Politika cijena putem poreza, radi destimulisanja kupovine duvanskih proizvoda • Zabrana prodaje duvanskih proizvoda maloljetnim licima

• Prevencija pušenja i odvikavanje kao aktivnost zdravstvenih ustanova i svih zdravstvenih radnika • Otkrivanje pušača treba da se rutinski obavlja prilikom posjeta zdravstvenoj ustanovi • Posebnu pažnju treba usmjeriti na adoslescente, trudnice i osobe kod kojih postoje drugi faktori rizika

• Upoznavanje pacijenata pušača sa posljedicama pušenja i mogućnostima odvikavanja • Formiranje savjetovališta za borbu protiv pušenja • Kontinuirano uključivanje sredstava javnog informisanja u borbu protiv pušenja

ALKOHOLIZAM • Bolest koju karakteriše fizička i psihička zavisnost od uzimanja alkohola i poremećaji u fizičkom i psihičkom zdravlju • Alkoholičar nije svaka osoba koja pije alkohol • Alkohol se pije u raznim količinama i u različitom procentu zavisno od socijalnih, ekonomskih i kulturnih faktora • Štetna upotreba alkohola je nivo konzumacije alkohola od 350 grama ili 35 jedinica nedeljno kod mušakaraca ili 210 grama ili 21 jedinica nedeljno kod žena

• Konzumacija alkohola povezana je sa više oboljenja kao što su ciroza i karcinom jetre, karcinom usne duplje, farinksa, larinksa i jednjaka, želuca, crijeva, cerebrovaskularni inzult, hipertenzija • Psihološki poremećaji, nasilje, kriminal

Mjere prevencije i kontrole Postoje četiri strategije za prevenciju i kontrolu alkoholizma: 1. Nacionalna politika koja uključuje proizvodnju, promet, poreski sistem, reklamiranje i uslove za zdravstvenovaspitne aktivnosti 2. Zdravstveno vaspitanje na globalnom i individualnom nivou 3. Otkrivanje i liječenje osoba koje neumjereno piju alkoholna pića 4. Interventne mjere na primarnom nivou zdravstvene zaštite

• • Zdravstveni radnici na primarnom nivou zdravstvene zaštite treba da: Rutinski pitaju adolescente i starije (16 do 74 godine) da li konzumiraju alkoholna pića Ukoliko piju, pitaju ih o eventualnim tegobama Detaljnije pitaju o vrsti, učestalosti i količini konzumacije alkoholnih pića Obavijeste pacijenta o riziku za zdravlje kod prekomjeren upotreba alkohola

• Izvrše kratki motivacioni intervju, naročito sa pacijentima koji svakodnevno piju i pomognu u izboru jednog od raspoloživih metoda za odvikavanje • Upućuju specijalisti one koji pokazuju znake zavisnosti ili fizičke i psihičke promjene • Ne piju alkoholna pića i na taj način služe kao pozitivan primjer

Veoma bitan realističan pristup: • Osobe koje piju ne treba da pređu limit od 280 grama nedeljno (muškarci) i 140 grama nedeljno (žene) • Ako se pije, treba piti češće ali manje u okviru gornjeg limita • Za one koji piju povremeno, važno je da ne postanu redovni konzumenti alkoholnih pića • Alkoholna pića ne bi trebalo da konzumiraju oboljela lica (ciroza, depresija, psihoza, hipertenzija) i osobe koje uzimaju psihoaktivne lijekove

ZLOUPOTREBA LIJEKOVA • Zdravstveni i socijalni problem • Zahtjeva pažnju zdravstvene službe, ali i društva u cjelini • Zloupotreba lijekova je termin koji podrazumjeva upotrebu nedozvoljenih i dozvoljenih lijekova, na način koji nije konzistentan, odnosno prihvatljiv u medicinskoj praksi

Zloupotreba lijekova se može kategorisati: • Štetna upotreba koja vodi disfunkciji organizma i rizičnom ponašanju • Disfunkcionalna upotreba koja vodi poremećaju psiholoških ili socijalnih funkcija • Štetna upotreba koja uzrokuje fizička ili mentalna oboljenja

• Zavisnost od droga je socijalni, psihološki i fizički sindrom koji je rezultat ponovljene upotrebe jedne ili više psihoaktivnih supstanci, periodično ili kontinuirano, koji se manifestuje u promjeni ponašanja • Karakteristike promjene ponašanja su: pretjerana želja ili nagon da se nastavi sa uzimanjem supstance i da se nabavi po svaku cijenu, tendencija povećanja doze, fizička i psihička zavisnost od efekata droge i razarajući efekat na pojedinca i zajednicu

• Psihička zavisnost se ispoljava kao stanje u kome droga stvara osjećaj uživanja i zadovoljstva i psihičko stanje da se to nastavi i izbjegnu tegobe odsustva • Fizička zavisnost je adaptivno stanje koje se manifestuje intenzivnim fizičkim tegobama koje nestaju uzimanjem droge

Uzroci stvaranja zavisnosti od upotrebe droga: • Uticaj porodice • Lične karakteristike pojedinca (emocionalna nestabilnost, depresija, nedostatk ambicije, defanzivnost, razoćarenje) • Socijalni i kulturni faktori

DROGE • Većina zemalja je ratifikovala Konvenciju UN o psihotropnim drogama • Termin zloupotreba lijekova odnosi se na lijekove čija upotreba nije zakonski odobrena, koje ljakari ne smiju propisivati, a farmaceuti izdavati • Posjedovanje, snabdjevanje ili proizvodnja lijekova nije dozvoljena ni pod kojim uslovima (kanabis, opium, LSD) • Zloupotrebom se smatra i upotreba medicinski odobrenih lijekova, ako se izdaju bez recepta ili se ne registruju od strane ljekara na propisan način

U grupi najčešće zloupotrebljavanih lijekova su: • • Isparljive supsatnce (ljepak, aerosoli, adhezivi, rastvori) Preparati kanabisa (hašiš, marihuana) Opijati (heroin, kodein) Barbiturati Amfetamini Kokain Halucinogene droge (LSD)

• Efekti se mogu podijeliti na psihosocijalne i medicinske Medicinski efekti su: • Prekomjerna doza • Hipotermija ili pireksija • Respiratorne komplikacije • Kardiovaskularne komplikacije • Efekti na centralni nervni sistem i konvulzije, nistagmus, ataksija, periferna i optička neuropatija • Efekti na reproduktivni sistem (neregularna menstruacija, smanjenje libida) • Psihološki efekti

Mjere prevencije i kontrole • Prevencija ima dva cilja: - Da smanji individualni rizik od zlouptrebe droga - Da smanji posljedice uzimanja • Postoji pet strategija prevencije: restriktivno zakonodavstvo, edukacija, rano otkrivanje, liječenje i smanivanje štetnih posljedica

• Zdravstveni radnici na primarnom nivou: - treba da upoznaju što širi krug sa teškim posljedicama uzimanja droga, da učine dostupnim edukacione materijale i da se angažuju u radu na zdravstvenovaspitnim aktivnostima - da učestvuju u otkrivanju korisnika droga, motivišu ih da prevaziđu zavisnost i pomognu u donošenju povoljne odluke - da upute kod specijaliste pacijente koji ispoljavaju znake psihičke i fizičke zavisnosti - da učestvuju u procesu rehabilitacije liječenih pacijenata