ZASTOSOWANIE METODY INTEGRACJI SENSORYCZNEJ W PROCESIE WSPOMAGANIA ROZWOJU

ZASTOSOWANIE METODY INTEGRACJI SENSORYCZNEJ W PROCESIE WSPOMAGANIA ROZWOJU UCZNIA Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ

Integracja sensoryczna -SI Termin „integracja sensoryczna” został użyty po raz pierwszy w 1902 roku przez Charlesa Sheringtona w pracy pt. „The integrative action of the nervous system (za: Mass, 1998 b). Nowe, szersze znaczenie nadała mu pod koniec lat sześćdziesiątych Jean Ayres (psycholog, pedagog specjalny, terapeutka zajeciowa ). Przez wiele lat pracowała ona z dziećmi z trudnościami w planowaniu ruchu, uczeniu i ze znacznymi opóźnieniami rozwojowymi. Rozpatrywała i analizowała przyczyny problemów w uczeniu się w aspekcie neurofizjologii. W swojej książce „Integracja sensoryczna i dziecko” dr Ayres opisała układ nerwowy jako połączoną sieć komórek nerwowych rozsianych po całym ciele. Mózg i rdzeń kręgowy są znane jako centralny układ nerwowy (CUN) i odpowiadają za odbieranie bodźców z otoczenia i z wnętrza organizmu, ich organizowanie i przetwarzanie oraz tworzenie i wysyłanie odpowiedzi. Termin „integracja sensoryczna” określa prawidłową organizację wrażeń sensorycznych (bodźców) napływających przez receptory. Oznacza to, że mózg, otrzymując informacje ze wszystkich zmysłów (wzrok, słuch, równowaga, skóra, mięśnie, stawy i ścięgna), dokonuje ich rozpoznania, segregowania i interpretacji oraz integruje je z wcześniejszymi doświadczeniami. Na tej podstawie mózg tworzy odpowiednią do sytuacji reakcję adaptacyjną (czyli adekwatne i efektywne reagowanie na wymogi otoczenia). A więc to integracja sensoryczna pozwala nam wszystko „poskładać” i zrozumieć, kim jesteśmy, oraz jak funkcjonuje świat, który nas otacza. Nieprawidłowa integracja sensoryczna przejawia się tzw. dysfunkcjami (zaburzeniami). Pojawiają się, gdy układ nerwowy niewłaściwie organizuje bodźce zmysłowe.

Systemy sensoryczne Dysfunkcje integracji sensorycznej dotyczą nieprawidłowości w zakresie przetwarzania bodźców sensorycznych w obrębie następujących systemów: (Dysfunkcje nie są związane z uszkodzeniem narządu zmysłów, np. z niedosłuchem, krótkowzrocznością) System wzrokowy- zmysł wzroku w chwili narodzin jest najsłabiej rozwinięty a zarazem jest najbardziej wyspecjalizowanym systemem. Dojrzałość narządu wzroku (6 -8 mc ż) ma wpływ na dalszy rozwój ruchowy, rozwój percepcji wzrokowej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, kontroli ułożenia ciała i orientacji przestrzennej. System słuchowy- ucho pełni dwojaką rolę: narządu słuchu i narządu równowagi. Narząd słuchu rozwija się i dojrzewa jeszcze przed urodzeniem. Docierające do płodu dźwięki zaczynają kształtować rozwój ośrodków mowy w mózgu (płód potrafi rozróżniać dźwięki i zapamiętywać). Zdolność lokalizacji źródła dźwięku występuje kilka miesięcy po urodzeniu (duża rola mowy matki). System dotykowy (taktylny) - dotykowy układ zmysłowy jest najwcześniej rozwijającym się i ważnym narządem służącym stworzeniu solidnej bazy do rozwoju innych układów zmysłowych. Mówimy o dwóch komponentach systemu dotykowego:

c. d. systemy sensoryczne c. d. system dotykowy- obronny (defensywny), który to stawia w stan gotowości nasz organizm w reakcji na potencjalnie zagrażający bodziec (rodzimy się z systemem obronnym) oraz komponent różnicujący (dyskryminatywny), który pozwala nam na identyfikacje tego, czego dotykamy. Układ dotykowy ma wpływ na poczucie bezpieczeństwa, równowagę emocjonalną, koncentrację uwagi i funkcje ruchowe. System proprioceptywny – dzięki propriocepcji czyli czuciu głębokiemu , jesteśmy w stanie bez kontroli wzroku dokładnie stwierdzić, w jakiej pozycji aktualnie znajdują się nasze kończyny, poszczególne stawy, jak rozciągnięte i napięte są nasze mięśnie. Dzięki prawidłowemu działaniu tego systemu możliwe jest sprawne poruszanie się i wykonywanie czynności ruchowych bez konieczności kontroli wzrokowej. Układ ten pomaga budować schemat ciała oraz poczucie, gdzie się znajdują i jak się poruszają nasze części ciała. Ma duży wpływ na rozwój funkcji motorycznych i koordynacje ruchów. System przedsionkowy - zmysł równowagi, zlokalizowany jest w uchu wewnętrznym. Rozwija się bardzo wcześnie w okresie prenatalnym. Poprzez receptory znajdujące się w uchu środkowym umożliwia odbieranie wrażeń związanych z ruchem i jego zmianami oraz siłą grawitacji.

c. d. systemy sensoryczne System węchu- jest bardzo czułym układem, za pośrednictwem którego bodźce zmysłowe docierają do mózgu najszybciej. Zmysł powonienia związany jest z rozwojem postrzegania, mową i koncentracją uwagi. System smaku- zmysł smaku jest najbardziej świadomy spośród zmysłów. Wspomaga koncentrację. Układ limbiczny- nazywany mózgiem emocjonalnym, związany jest ze zmysłem powonienia i smaku. Ma bezpośredni związek z uczuciami i zachowaniem. Działanie systemów zmysłowych jest odruchowe, a więc przebiega w dużym stopniu poza naszą świadomością.

Przyczyny zaburzeń SI n n n w okresie prenatalnym (np. występowanie poważnych infekcji u kobiet w ciąży, spożywanie alkoholu, narkotyków, palenie papierosów, powikłania w ciąży, zagrożenie poronieniem - jeśli kobiety w ciąży musiały leżeć, wówczas dzieci jeszcze w życiu płodowym miały mniej doświadczeń, nadciśnienie tętnicze, toksoplazmoza, niekontrolowana cukrzyca, poważny stres, urazy mechaniczne), w okresie okołoporodowym (np. powikłania okołoporodowe, uszkodzenia okołoporodowe, przedwczesny poród - ponieważ układ nerwowy jest jeszcze nie do końca ukształtowany, poród po terminie, przedłużający się poród lub wywoływany, owinięcie się pępowiny dookoła szyi dziecka, poród pośladkowy, cesarskie cięcie, stan zagrożenia płodu, łożysko przodujące, niedotlenienie), w okresie kolejnych faz życia (np. opóźnienia w rozwoju psychoruchowym, uwarunkowania genetyczne, ciężkie choroby związane z unieruchomieniem dziecka).

Problemy w zakresie SI mogą się wyrażać w następujący sposób n n n n n Nadpobudliwość, trudności w skupieniu uwagi Unikanie aktywności ruchowych (gier/zabaw sportowych) Impulsywność, labilność emocjonalna Opóźniony rozwój mowy Niezgrabność ruchowa, potykanie się, przewracanie Szybkie męczenie się, trudności z utrzymywaniem równowagi Trudności z czynnościami typowymi dla wieku dziecka np. (ubieranie, rysowanie, jazda na rowerze) Wrażliwość na bodźce płynące ze zmysłów: dotyku, słuchu, wzroku lub też obniżona wrażliwość Kłopoty z opanowaniem technik szkolnych tj. czytanie, pisanie Dysfunkcje SI mogą być rozpoznawane u dzieci w normie intelektualnej z trudnościami w uczeniu się, z niepełnosprawnością intelektualną, ruchową, autyzmem, nadpobudliwością psychoruchową i mózgowym porażeniem. Ich nasilenie jest różne, od lekkiego do znacznego.

Zaburzenia przetwarzania sensorycznego SPD Zaburzenie przetwarzania sensorycznego (SPD) zwane również dysfunkcją integracji sensorycznej (SI Dysfunction) , pojawia się w momencie, gdy mózg niepoprawnie przetwarza informacje sensoryczne pochodzące z ciała lub otoczenia. SPD objawia się różnie u każdej osoby oraz może przybierać odmienną postać i nasilenie każdego dnia. SPD może współistnieć z: -zespołem deficytu uwagi (ADD) -zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) -zespołem Aspergera -autyzmem -upośledzeniem umysłowym -MPDz -zespołem Downa -alkoholowym zespołem płodowym (FAS)

Kategorie i podtypy zaburzenia przetwarzania sensorycznego Zaburzenia modulacji sensorycznej: -Nadwrażliwość sensoryczna -Poszukiwanie wrażeń sensorycznych Zaburzenia ruchowe na bazie sensorycznej: -Dyspraksja -Posturalne Zaburzenia różnicowania sensorycznego.

Kategorie i podtypy zaburzenia przetwarzania sensorycznego Problemy modulacją sensoryczną- odnosi się do tego jak dziecko reguluje swoje reakcje na wrażenia. Nadwrażliwość sensoryczna- (nadreaktywność, obronność sensoryczna) to zachowanie charakteryzujące się szybkością reakcji, siłą reakcji i dłuższym czasem trwania niż przeciętna reakcja na bodźce sensoryczne. Nadwrażliwość sensoryczna może dotyczyć jednego systemu sensorycznego np. obronność dotykowa lub wielu systemów sensorycznych. Podwrażliwość sensoryczna- (podreaktywność) zachowanie charakteryzujące się ignorowaniem lub brakiem reakcji na docierające ze środowiska bodźce sensoryczne. Poszukiwanie wrażeń sensorycznych- charakteryzuje się poszukiwaniem określonych wrażeń o dużej intensywności, często dotyczy wrażeń pochodzących z ruchu i propriocepcji. Zachowania te mogą współwystępować z nadwrażliwością sensoryczną jako mechanizm samoregulacji układu nerwowego (często w takim układzie występują dzieci z ADHD).

Kategorie i podtypy zaburzenia przetwarzania sensorycznego Zaburzenia ruchowe na bazie sensorycznej: Dyspraksja- (zaburzenia praksji), to zaburzenie, które ogranicza zdolność do tworzenia pomysłów, planu działania i sprawnego wykonania zadania ruchowego. Posturalne- są trudnościami z właściwą stabilizacją ciała podczas spoczynku lub ruchu w reakcji na wymagania środowiska lub wynikające z zadanych działań. Zaburzenia różnicowania sensorycznego- charakteryzują się trudnościami w interpretacji właściwości i jakości sensorycznych bodźców. Osoby z tym typem zaburzeń procesów SI nie potrafią właściwie dostrzegać podobieństw i różnic między bodźcami sensorycznymi. Potrafią rejestrować bodźce, potrafią dostosować siłę reakcji do bodźca ale nie potrafią właściwie dostrzegać podobieństw i różnic między bodźcami sensorycznymi.

Diagnoza SI Początkiem każdej diagnozy jest wywiad z rodzicami dziecka. Wywiad z rodzicami to jedno z głównych źródeł informacji o dotychczasowym rozwoju dziecka (Pierwszym elementem wywiadu są informacje dotyczące przebiegu ciąży. Szczególnie ważne jest czy ciężarna musiała leżeć, jak długo, czy znacząco zmieniła tryb życia w ciąży). Odrębnym polem informacji niezbędnych do zdiagnozowania zaburzeń integracji sensorycznej jest rozwój sensomotoryczny. Najlepszym środkiem do uzyskania informacji w tym zakresie są kwestionariusze. Pierwszy w Polsce Kwestionariusz został stworzony w 1995 r. przez Zbigniewa Przyrowskiego. Kwestionariusz Rozwoju Sensomotorycznego Z. Przyrowskiego zawiera kilkadziesiąt pytań i klucz na podstawie którego można opracować wyniki badania i jest przeznaczony do badania dzieci w wieku od 4 do 12 lat. Jest narzędziem, które ma ułatwić rozpoznawanie pewnych zakłóceń z zakresu SI. Diagnoza opiera się również o strukturalizowaną kliniczną obserwację. Kliniczną obserwację (po 4. roku życia) umożliwiającą ocenę zaburzeń procesów SI po raz pierwszy przedstawiła J. Ayres (1972). W Polsce po raz pierwszy kliniczną obserwację opracował Z. Przyrowski (2005 r. ). Obserwacji klinicznej funkcji neurofizjologicznych dokonuje się na podstawie sformalizowanych prób.

Diagnoza SI Obserwację kliniczną lub jej elementy stosuje się między innymi u dzieci z głębszymi, sprzężonymi zaburzeniami, niepełnosprawnością intelektualną oraz znacznymi opóźnieniami w rozwoju mowy czynnej. W sytuacji, kiedy dziecko nie współpracuje z terapeutą, ogólna ocena funkcjonowania systemów zmysłowych także jest możliwa. Dokonuje się jej w oparciu o obserwację swobodnych i kierowanych zachowań ruchowych dziecka na sali terapeutycznej oraz ocenę reakcji na podawane bodźce zmysłowe. Południowo- Kalifornijskie Testy Integracji Sensorycznej (PKTIS) (opracowała J. Ayres) Testy SI lub ich wybrane próby stosuje się u dzieci od około 6. roku życia z prawidłowym lub nieznacznie obniżonym poziomem rozwoju intelektualnego, m. in. u dzieci lekko upośledzonych umysłowo. Do przeprowadzenia testów niezbędna jest współpraca dziecka z terapeutą. Podczas badania, dziecko aby mogło wykonać próby przede wszystkim musi rozumieć polecenia terapeuty i wykonywać je. Testy PKTIS jak i obserwacja kliniczna pozwalają określić rodzaj, poziom i zakres dysfunkcji SI. Diagnoza u małych dzieci przed 4 rokiem życia polega głównie na obserwacji spontanicznej aktywności dziecka w czasie zabawy z rodzicem lub terapeutą. Wykorzystuje się specjalne kwestionariusze i skale obserwacji pod kątem procesów SI oraz wybrane próby obserwacji klinicznej i dane z

Terapia SI Rozpoczęcie terapii SI poprzedzone jest dokładną diagnozą dziecka opartą na Testach Południowokalifornijskich oraz Obserwacji Klinicznej. Terapeuta przeprowadza także wywiad z rodzicami i często posługuje się uzupełniającymi narzędziami badawczymi. Na podstawie wyników i obserwacji zostają opracowywane indywidualne plany terapii. Rodzice otrzymują wskazówki terapeutyczne, które powinni realizować w domu. Warto dodać w tym miejscu, że każda sesja terapeutyczna ma wartość oceniającą, gdyż proces diagnostyczny jest ciągły. Dotyczy to zwłaszcza dzieci, które z różnych względów nie poddają się standaryzowanym technikom badawczym. Terapię zaczynamy od małych kroków (krótki czas stymulacji). Zawsze należy obserwować reakcje dziecka na określony bodziec, zwłaszcza te negatywne, które informują o ograniczonych możliwościach tolerowania danego rodzaju stymulacji. Zawsze pamiętamy o czynnościach samoobsługowych. Celem terapii jest dostarczenie w sposób kontrolowany odpowiedniej ilości bodźców zmysłowych, zwłaszcza przedsionkowych, proprioceptywnych i dotykowych, tak aby dziecko, tworząc reakcję adaptacyjną (właściwą odpowiedź na wymogi otoczenia), poprawiało integrację tych bodźców.

Terapia SI Terapia integracji sensorycznej określana jest mianem "naukowej zabawy". Podczas sesji dziecko huśta się w hamaku, toczy w beczce, jeździ na deskorolce czy balansuje na kołysce. Dzięki zabawie - przyjemnej i interesującej dla dziecka - dokonuje się integracja bodźców zmysłowych oraz doświadczeń płynących do o. u. n. , co pozwala na lepszą organizację działań. Terapia SI nie jest uczeniem konkretnych umiejętności (np. jazdy na rowerze, pisania, czytania), ale usprawnianiem pracy systemów sensorycznych i procesów układu nerwowego, które są bazą do rozwoju tych umiejętności. W toku pracy tą metodą terapeuta stymuluje zmysły dziecka oraz usprawnia takie zakresy jak: motoryka mała, motoryka duża, koordynacja wzrokowo -ruchowa. Zadaniem terapeuty jest, przy zastosowaniu odpowiednich technik, eliminowanie, wyhamowywanie lub ograniczenie niepożądanych bodźców obecnych przy nadwrażliwościach sensorycznych lub dostarczanie silnych bodźców, co jest konieczne przy podwrażliwościach. Celem zajęć prowadzonych metodą SI z dziećmi z głębszą i głęboką niepełnosprawnością jest kształtowanie wrażliwości i percepcji zmysłowej, które prowadzą do rozwoju procesów integracji sensorycznej. Bazowe doświadczenia zmysłowe będą stanowiły matrycę do wypracowywania gotowości do uczenia się.

Terapia SI Oddziaływania terapeutyczne wobec dzieci niepełnosprawnych, które poprzedzają edukację oscylują wokół czterech etapów. Są to: I. pobudzanie zmysłów II. integracja zmysłowo-ruchowa III. wypracowanie somatognozji (czucia i świadomości swojego ciała) IV. wypracowanie gotowości do nauki. Praca z dziećmi z niepełnosprawnością intelektualną wymaga cierpliwości, spokoju, akceptacji ich zachowań. Poszanowanie godności osób z niepełnosprawnością powinno być nadrzędną zasadą naszych działań terapeutycznych, a skuteczność oddziaływań terapeutycznych jest sprzężona z pogłębionym rozumieniem potrzeb psychicznych i fizycznych tych osób. Nie można zapominać o podstawowej potrzebie, jaką jest bezpieczeństwo. Wyznacznikami bezpieczeństwa dziecka są: - zaspokojenie potrzeb fizjologicznych, -przewidywalność zdarzeń w otoczeniu -kontakt z osobami znaczącymi.

Sala SI Zajęcia w formie zbaw ruchowych prowadzone są na dużej sali, której wymiary powinny mieścić się między 24 -35 metrów kwadratowych. Terapia SI jest oparta na ruchu i wymaga odpowiedniej przestrzeni. Zbyt mała nie zapewni możliwości ruchu zbyt duża prowadzi do dezorganizacji. Podłoga powinna być wyłożona specjalną wykładziną lub zrobiona z drewnianej klepki tak, aby swobodnie po niej mogły przemieszczać się urządzenia do terapii np. deskorolka terapeutyczna. W sali nie powinny znajdować się meble ( typu biurko, krzesła). Ściany w sali do SI powinny być pomalowane na łagodny kolor , niedopuszczalne jest malowanie na wiele jaskrawych pobudzających kolorów. Cały sprzęt również nie powinien być przesadnie jaskrawy (szczególnie niekorzystne jest nagromadzenie jaskrawych kolorów przy terapii SI dzieci autystycznych). Sala powinna być wyposażona w odpowiedni sprzęt do stymulacji systemów: przedsionkowego, proprioceptywnego, dotykowego, oraz w pomoce do usprawniania układów: słuchowego, węchowego, wzrokowego. W terapii SI wykorzystywane są specjalne huśtawki, platformy, hamaki, belki, równoważnie, trampoliny, pochylnie, beczki i deskorolki terapeutyczne i inne.

Wnioski końcowe n n n Systematyczna terapia SI znacznie usprawnia i przyspiesza rozwój dziecka w różnych sferach Terapia SI może być prowadzona równolegle z innymi metodami i formami oddziaływań korekcyjnych Z problemów w zakresie SI dzieci nie „wyrosną”, a więc duże znaczenie ma wczesna interwencja Od 2000 roku prowadzone były starania o uwzględnienie dysfunkcji przebiegu procesów integracji sensorycznej (SPD) w kolejnym wydaniu DSM- V, które ukazało się w maju 2013 roku. Mimo intensywnych prac badawczych (m. in. L. J. Miller), nie udało się ująć SPD w tejże klasyfikacji Dieta sensorycznato szczegółowo opracowany specyficzny dla określonego dziecka program aktywności /ćwiczeń/ dostarczających do systemu nerwowego właściwych bodźców sensorycznych do utrzymania określonego pobudzenia układu nerwowego umożliwiającego uwagę i organizację zachowania w ciągu dnia.

Literatura n n n Wiśniewska M. „Wspomaganie Rozwoju Dziecka z niepełnosprawnością intelektualną” Odowska- Szlachcic B. „Metoda integracji sensorycznej” Maas V. F. „Uczenie się przez zmysły” Kuleczka- Raszewska M. , Markowska D. „Uczę się poprzez ruch” Borkowska M. , Wagh K. „Integracja sensoryczna na co dzień” Emmons P. , Anderson L. „Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej” Kutscher M „Dzieci z zaburzeniami łączonymi” Kranowitz C. „Nie- zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego- diagnoza i postepowanie” Przyrowski Z. „Integracja sensoryczna. Wprowadzenie do diagnozy i terapii” Cieszyńska J. , Korendo M. „Wczesna interwencja terapeutyczna” Jozis D. „Dysfunkcje integracji sensorycznej a sprawność językowa dzieci w młodszym wieku szkolnym”. Opracowała: Marta Mroszczyk