Zasady konstytucyjne dr hab Ryszard Balicki Wydzia Prawa

Zasady konstytucyjne dr hab. Ryszard Balicki Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii UWr

Ustrój państwowy • „Ustrój państwowy” to całokształt zasad organizacji państwa oraz metod działania władzy państwowej • Ustrój państwowy może zostać podzielony na: – ustrój polityczny – ustrój społeczno – gospodarczy 2

Ustrój państwowy • Na pojęcie ustroju państwa składają się takie elementy jak: – forma państwa, – funkcjonujące w danym kraju instytucje ustrojowe – zasady ustroju. 3

Zasady ustroju RP • Zasadami ustrojowymi możemy nazwać naczelne, najważniejsze rozstrzygnięcia charakteryzujące ustrój państwowy. • Zasady takie zawarte są w konstytucji, z tego powodu zasady ustroju często są utożsamiane z zasadami konstytucyjnymi. • Brak jest wspólnego dla polskiej doktryny katalogu podstawowych zasad ustrojowych 4

Pojęcie zasad ustrojowych • podstawowe rozwiązania, które regulują podstawy ustroju społecznego, politycznego i gospodarczego państwa

Zasady ustroju • Wg B. Banaszaka pod pojęciem zasad ustroju rozumiemy: naczelne, najważniejsze rozstrzygnięcia charakteryzujące ustrój państwowy zawarte w Konstytucji (jeśli państwo ją posiada); można je zatem utożsamiać z zasadami konstytucyjnymi.

Zasady ustroju • Wg L. Garlickiego pod pojęciem zasad ustroju rozumiemy: zasady podstawowe konstytucji, które rozstrzygają o charakterze ustrojowym danego państwa i określają panujący w nim system władzy. Suma tych zasad definiuje tożsamość konstytucyjną państwa.

Zasady ustrojowe • wyraźnie zadeklarowane w konstytucji, czasami nawet rozdział temu poświęcony (zasady explicite), • normy rozproszone w tekście konstytucji, wymagają interpretacji (zasady implicite), • normy wynikające z orzecznictwa sądów, • ukształtowane w prawie zwyczajowym,

Katalog zasad wg M. Granata 1) republikańskiej formy państwa, 2) pomocniczości, 3) demokratycznego państwa prawnego, 4) suwerenności narodu, 5) przedstawicielstwa, 6) trójpodziału władzy, 7) pluralizmu politycznego, 8) systemu parlamentarno-gabinetowego

Katalog zasad wg L. Garlickiego 1) suwerenności narodu, 2) niepodległości i suwerenności państwa, 3) demokratycznego państwa prawnego, 4) społeczeństwa obywatelskiego, 5) podziału władz, 6) społecznej gospodarki rynkowej, 7) przyrodzonej godności człowieka.

Katalog zasad wg B. Banszaka 1) demokratycznego państwa prawnego, 2) zwierzchnictwa narodu, 3) gwarancji praw i wolności jednostki, 4) podziału władz, 5) istnienia samorządu terytorialnego, 6) uznania społecznej gospodarki rynkowej opartej na wolności działalności i własności prywatnej za podstawę ustroju gospodarczego

Zasady ustrojowe - doktryna • zasada suwerenności narodu (ale Wielka Brytania) • zasada pluralizmu i poszanowania praw mniejszości, • zasadę państwa prawnego, • zasada podziału władzy (bywa negowane) • katalog praw i wolności jednostki jako podstawa stosunków między państwem a obywatelem,

Zasada konstytucjonalizmu

Zasada konstytucjonalizmu • Zasada konstytucjonalizmu oznacza uznanie konstytucji za podstawę porządku prawnego i akt o najwyższej randze prawnej w państwie • Konstytucja określając zasady obowiązujące wszystkich stanowi również gwarancję praw dla mniejszości 14

Zasada republikańskiej formy państwa

Zasada republikańskiej formy państwa • republikańska forma państwa wynika nie tylko z nazwy państwa - Rzeczpospolita Polska, • jesteśmy republiką, dlatego, iż nasza konstytucja konstruuje ustrój, który opiera się na zasadach mających oparcie w republikańskich ideałach • zapewniony jest wpływ obywateli na skład i funkcjonowanie kadencyjnych organów władzy oraz na sprawy publiczne. 16

Zasada dobra wspólnego

Zasada dobra wspólnego • Art. 1. Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. • Państwo jest wartością społeczną, jest wspólnotą wszystkich obywateli, co jednocześnie rodzi jednakowe obowiązki obywateli wobec państwa jako wspólnego dobra. 18

Próba definicji dobra wspólnego S. Inionbong Udoidem • Pojęcie dobra wspólnego jest jedną z najtrudniejszych do wyjaśnienia koncepcji w dziejach politycznych człowieka

Zasada pomocniczości

Pomocniczość Pius XII, Encyklika „Quadragesimo anno”, 1931: • „Jednostkom nie wolno wydzierać i przenosić na społeczeństwo tego, co one same mogą wykonać z własnej inicjatywy i własnymi siłami; podobnie niesprawiedliwością, szkodą społeczną i zakłóceniem porządku jest zabierać mniejszym i niższym społecznościom te zadania, które one same mogą spełnić, i przekazywać je społecznościom większym i wyższym” (par. 79). • pomocniczość, subsydiaryzm – łac. subsidium, pomoc Pius XI, Encyklika Quadragesimo anno, oryg. łac. w: Acta Apostolicae Sedis , vol. 23 (1931) ss. 177– 228. Tę samą definicję w dosłownym brzmieniu cytuje Jan XXIII w encyklice Mater et Magistra, AAS 53 (1961) ss. 401 -464, par. 53.

Pomocniczość Jan Paweł II, Encyklika „Centesimus annus”, 1991: państwo może kształtować właściwą kulturę pracy oraz umożliwiać pracownikom pełniejszy udział w życiu przedsiębiorstwa w dwojaki sposób : • „Pośrednio i zgodnie z zasadą pomocniczości, stwarzając warunki sprzyjające swobodnej działalności gospodarczej, która mogłaby zaofiarować wiele miejsc pracy i źródeł zamożności. ” • „Bezpośrednio i zgodnie z zasadą solidarności, ustalając w obronie słabszego pewne ograniczenia autonomii tych, którzy ustalają warunki pracy; a w każdym przypadku zapewniając minimum środków utrzymania pracownikowi bezrobotnemu” (par. 15)

Polityczne aspekty pomocniczości • Federalizm – Konfederacja Szwajcarska (1291) – unia Polski i Litwy (w Krewie – 1385 i w Lublinie 1569) – Unia Anglii i Szkocji (1707) • Integracja europejska 23

Pomocniczość Traktat o Unii Europejskiej (Maastricht) 1992, integracja europejska to: • „nowym etapem w procesie tworzenia ściślejszego związku między narodami Europy, w którym decyzje są podejmowane (w sposób możliwie najbardziej otwarty – poprawka z Amsterdamu, 1997) na szczeblu jak najbliższym obywatelowi” (Artykuł A). Traktat o Wspólnocie Europejskiej (Amsterdam), 1997, postanawia: • „w zakresie, który nie podlega wyłącznej kompetencji Wspólnoty, Wspólnota podejmuje działania, zgodnie z zasadą subsydiarności, tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele proponowanych działań nie mogą być skutecznie zrealizowane w odpowiedni sposób przez państwa członkowskie, natomiast z uwagi na skalę lub skutki tych działań, mogą być lepiej zrealizowane przez Wspólnotę. Żadne działanie Wspólnoty nie wykracza poza to, co jest konieczne do zrealizowania celów określonych w niniejszym traktacie” (Artykuł 3 B).

Zasada pomocniczości Konstytucja RP, 1997: • „Ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot. . . ” Preambuła, Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dn. 2 kwietnia 1997, Dz. U. 1997 nr 78 poz. 483. 25

Zasada pomocniczości • Władza centralna winna spełniać pomocniczą funkcję, wypełniając jedynie te zadania, które nie mogą być wykonywane efektywnie na pośrednich i najniższym poziomach organizacyjnych. 26

Zasada zwierzchnictwa narodu

Zasada zwierzchnictwa narodu • Art. 4. 1. Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. 2. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio. • Zasada suwerenności Narodu nawiązuje jednoznacznie do tradycyjnego w polskim prawie konstytucyjnym, datującego się jeszcze od Konstytucji 3 Maja, ujęcia zasady suwerenności. 28

Zasada zwierzchnictwa narodu • Konstytucja traktuje naród - twórcę państwowości – jaki podmiot władzy - w sensie politycznym • Naród decyduje swoich sprawach bądź samodzielnie, bądź też wykorzystującą do tego swoich przedstawicieli, • W tym ujęciu naród to grupa ludzi złączona ze sobą w sensie politycznym, odrębna od innych, świadoma tego i działająca zgodnie z tą świadomością. 29

Państwo prawne

Geneza państwa prawa • pisma Platona, Arystotelesa • Immanuel Kant • Pierwsze akty prawne: – Konstytucja Massachusetts z 1780 (government of laws, not of men)

Geneza państwa prawnego • W latach trzydziestych XIX-wieku w Niemczech, w pracy znanego prawnika i działacza liberalnego Roberta von Mohla „Nauka policji z punktu widzenia państwa prawnego (1832 -1844)”, • konstrukcja Rechtsstaat - „państwo prawne”

• • prawnicy niemieccy H. Kelsen Socjaliści Społeczna nauka Kościoła

• Idea państwa prawnego miała stać się narzędziem walki politycznej z koncepcją państwa dominującego, • głosiła tezy o ograniczeniu władzy państwowej poprzez podporządkowanie jej prawu i istniejącym instytucjom kontrolnym

• Państwo prawne poprzez ustawy określało swoją organizację, kierunki i formy działania oraz możliwy zakres ingerencji w sferę wolności jednostki

• Pomimo swej obecności w rozważaniach doktrynalnych, idea państwa prawnego uzyskała swoje konstytucyjne umocowanie dopiero w Ustawie Zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec z dnia 23 maja 1949 r.

Państwo prawne w doktrynie niemieckiej • W doktrynie prawa niemieckiego panuje zgoda co do tego, że państwo prawne to takie, w którym władza działa wyłącznie na podstawie konstytucji oraz formalnie i materialnie zgodnymi z nią ustawami. • Celem takiego założenia jest ochrona ludzkiej godności, wolności, sprawiedliwości i pewności prawa.

Państwo prawne w doktrynie niemieckiej • Zasady tworzących (składających się na) kategorię państwa prawnego. 1) władza publiczna opiera swoje działanie i istnienie na konstytucji 2) relacja między państwem a obywatelem jest uregulowana przez prawa zasadnicze 3) uznanie godności człowieka, wolności jednostki i równości wobec prawa 4) podział władz

Państwo prawne w doktrynie niemieckiej 5) prawo jest podstawą i granicą wszelkich działań organów władzy publicznej 6) ochrona prawna gwarantowana jednostkom wykonywana przez niezależne sądy funkcjonujące zgodnie z ustawowo określoną procedurą 7) odpowiedzialność prawna funkcjonariuszy publicznych za działania niezgodne z prawem 8) organy władzy publicznej działają z poszanowaniem zasad proporcjonalności, przewidywalności i obliczalności

• W ujęciu formalnym państwo prawne to państwo ustawy (prawa formalnego). • Ale tak rozumiane państwo prawne uzupełnione zostało elementami materialnymi takimi, jak: – – godność człowieka, wolność, sprawiedliwość bezpieczeństwo prawne. • W orzecznictwie Federalnego Trybunału Konstytucyjnego utrwalona została teza, że poszanowanie godności, wolności i praw zasadniczych jednostki w państwie prawnym stanowi filar wolnościowego porządku demokratycznego

Pojęcie demokratyczne państwo prawne składa się z dwóch elementów: • Państwo prawne – akcentuje aspekt formalny tej kategorii – najistotniejsze są więc rozwiązania formalnoprawne Demokratyczne państwo prawne - akcentuje aspekt materialny tej kategorii - powiązanie cech materialnych (demokratyzmu) z elementami formalnymi

• Zasada demokratycznego państwa prawnego została wprowadzona do polskiego porządku ustrojowego nowelą do Konstytucji PRL z dnia 29 grudnia 1989 r. • W doktrynie prawa konstytucyjnego kategoria ta była obecna znacznie wcześniej, – posługiwał się nią profesor Michał Pietrzak. • Referat na konferencji pt. Państwo prawne w Konstytucji z 17 marca 1921 r. – ogłoszony w 1987 r. • wykład inauguracyjny na UW 2. 10. 1988

• Prof. Michał Pietrzak - podziału XIX- i XX wiecznych modeli państwa prawnego na : – model formalistyczny (pozytywistyczny) – model demokratyczny

Cechy demokratycznego państwa prawnego • konstytucjonalizm – istnienie pisanej konstytucji • prawna regulacja relacji państwo – jednostka • podział władz i system ich wzajemnych hamulców • legalizm – prawo jako podstawa i granice działania państwa (zasada praworządności formalnej) – prymat ustawy • odpowiedzialność odszkodowawcza państwa za naruszenie prawa • system gwarancji zapewniających prawidłowy wymiar sprawiedliwości

Państwo prawne a zasady prawnej regulacji relacji państwo – jednostka: • ingerencja w sferę wolności i praw jednostki dopuszczalna jest wyłącznie na podstawie ustawy • stosowność, konieczność i proporcjonalność jako warunki państwowej ingerencji w tę sferę – zakaz przekraczania umiaru • prymat ustawy i sądowa kontrola władzy wykonawczej • zakaz retroakcji

Państwo prawne to państwo w którym: • prawo stoi ponad państwem • władza państwowa związana jest prawem, a zatem działa na podstawie i w granicach prawa (zasada praworządności formalnej) • W państwie prawnym organ państwa może podejmować tylko takie działania, które są mu prawnie dozwolone (kompetencja w ustawie).

Instytucjonalne gwarancje praworządności: • Zasada odpowiedzialności odszkodowawczej państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariusza publicznego wynikające z naruszenia prawa • nieskrępowany dostęp jednostki do sądu (również w warunkach stanu nadzwyczajnego)

Cechy państwa demokratycznego: • zasada suwerenności narodu wraz z jej wszystkimi konsekwencjami ustrojowymi • zagwarantowanie oraz poszanowanie praw i wolności człowieka i obywatela • zasada podziału władzy • zasada odpowiedzialność rządu • zasada niezależności sądów i niezawisłości sędziów • praworządność w działaniu aparatu państwowego • zasada pluralizmu politycznego – wielopartyjność i równość szans z prawem do działania opozycji

Zasada demokratycznego państwa prawnego w orzecznictwie TK: • zbiorczy wyraz wielu zasad i reguł o bardziej szczegółowym charakterze, które mogą (ale nie muszą!) być expressis verbis wyrażone w konstytucji • • przed 1997 r. w tej klauzuli TK odnalazł wiele treści i zasad dotyczących zasad działania państwa oraz praw i wolności jednostki, które teraz zostały wyrażone w konstytucji

• Wśród tych zasad, odnoszących się do praw i wolności jednostki, należy wymienić: – – prawo do życia prawo do godności prawo do sądu prawo do prywatności • Trybunał, nawiązując do regulacji art. 8 ust. 2 EKPC, sformułował tezę o tzw. ograniczeniach ograniczeń w zakresie ustanawiania ograniczeń w korzystaniu z konstytucyjnych wolności i praw przez jednostkę, wyprzedzając przyszłą regulację art. 31 ust. 3 Konstytucji RP z 1997 r.

Zasady wydobywane z dpp • Zasada ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa (K 24/00, K 48/04). • Zasada bezpieczeństwa prawnego i pewności prawa. – Poszanowanie istniejących stosunków prawnych (bezpieczeństwo prawne; K 8/98, K 19/07) – Ochrona interesów „w toku” (pewność prawa; SK 37/01). – Ochrona zaufania do treści prawa „ustalonego przez sądy” (K 42/07)

Zasady wydobywane z dpp • Zasada ochrony praw nabytych – Przesłanki ochrony praw podmiotowych (skonkretyzowanych oraz in abstracto) i ekspektatyw „maksymalnie ukształtowanych” (K 14/91, SK 7/98, K 5/99, K 19/02, P 24/05, SK 15/05). – Dopuszczalność odstępstw (K 4/99, K 18/99, SK 30/04).

Zasady wydobywane z dpp • Zasada niedziałania prawa wstecz (lex retro non agit). – Retroakcja właściwa a retroakcja pozorna. – Granice obowiązywania zasady i podstawowe reguły operowania prawem intertemporalnym.

Zasady wydobywane z dpp • Zasada prawidłowej legislacji – zasada dostatecznej określoności. – zasada odpowiedniego vacatio legis • Wymogi dla systemu źródeł prawa w demokratycznym państwie prawnym (hierarchiczna budowa systemu źródeł prawa) 1. Zasada nadrzędności konstytucji 2. Zasada zwierzchnictwa ustawy 3. Zasada wykonawczego charakteru regulacji stanowionych przez organy rządowe

Demokratyczne państwo prawne a zasady sprawiedliwości społecznej: • nawiązanie do idei państwa socjalnego, które ma zobowiązania do w stosunku do obywateli o charakterze opiekuńczym • wskazówka interpretacyjna dla wykładni przepisów prawa, w tym innych zasad ustroju RP (np. zasady równości)