Zagadnienia ekonomiczne w filozofii staroytnej i redniowiecznej Ks

Zagadnienia „ekonomiczne” w filozofii starożytnej i średniowiecznej Ks. dr hab. Adam Olszewski dr Marcin Gorazda Październik 2012

• W okresie tzw. klasycznym (480 – 323 BC) następuje szybki wzrost populacji Greckich miast i kolonii • Zaczyna dominować gospodarka oparta na wolnych przedsiębiorcach i prywatnej własności z ograniczoną rolą rządu (to odróżnia Grecję od pozostałych cywilizacji) • Rządy skupiają się raczej na utrzymaniu równowagi gospodarczej jej ochrony (prawo, rozstrzyganie sporów, ochrona praw własności) • Podstawą gospodarki jest gospodarstwo domowe ale obok niego coraz częściej wyspecjalizowane, odpersonalizowane przedsiębiorstwo zorientowane na osiąganie zysku • Ceny podstawowych produktów (zboże, chleb) są częściowo regulowane • Populacja Aten w r. 431 BC ok. 305. 000 w tym ok. 160. 000 wolnych obywateli. Ok. ¼ nie posiada ziemi – zajmuje się rzemiosłem i handlem + ok. 25. 000 metojków • Rozwój obrotu pieniężnego oraz handlu zamorskiego (z wyjątkiem Sparty). 2012 -09 -27 Ekspansja ekonomiczna starożytnej Grecji Zagadnienia „ekonomiczne” w filozofii starożytnej i średniowiecznej 2

A co na to filozofowie? • • Pomimo wyodrębniania się już w starożytności pewnych dziedzin nauki (fizyka, metafizyka, etyka, przyrodoznawstwo, astronomia, matematyka, logika itp. ) nie istnieje wyodrębniona, względnie spójna refleksja na temat rynku, gospodarowania i ew. regularności zachodzących tamże. Rozważania są prowadzone na uboczu dwóch „dyscyplin”: – – • • Praktycznych postulatów dot. prawidłowego (? ) zarządzania gospodarstwem domowym lub państwem; Etyki Określone zachowania jednostek w obszarze gospodarowania są postrzegane jako pożądane lub naganne, towarzyszy im niemal zawsze jakaś ocena moralna. Formułowanie tych ocen a kategoriach imperatywów hipotetycznych („jeśli chcesz osiągnąć bogactwo to postępuj tak a tak”) jest szczątkowe. Formułowane imperatywy odwołują się raczej do jakiś dóbr nadrzędnych: państwa, logosu, bogów. Bogactwo nie jest traktowane samo w sobie jako godne pożądania. Zamiast niego ewentualnie dążenie do szczęścia. Nawet kierunki tradycyjnie atropocentryczne (epikureizm, sofiści) podejrzliwie odnoszą się do bogactwa i pieniędzy. Doświadczenie ewolucyjnych zmian (bez interwencji człowieka) w kierunku, który oceniany byłby jako dobry, jest obce myślicielom starożytnym. Świat społeczny (podobnie jak i świat nieożywiony) postrzegany jest albo jako stabilny albo jako degenerujący się. Nieco inaczej myśl chrześcijańska. 2012 -09 -27 Zagadnienia „ekonomiczne” w filozofii starożytnej i średniowiecznej 3

Ksenofont • • • Grecki historyk (ok. 430 – 354 BC). Przypisuje mu się pierwsze użycie słowa Oeconomicus (tytuł jednej z jego rozpraw). W dosłownym tłumaczeniu „zarządzanie gospodarstwem domowym”. Rozważa warunki efektywnego zarządzania. Po pierwsze – skuteczny zarządca posiadający wiedzę odpowiednią do dziedziny którą się zajmuje. Po drugie – porządek. Główną dziedziną gospodarki jest rolnictwo (to analizuje). Zadaniem władcy jest odpowiednio dbałość z jednej strony o efektywność produkcji rolnej a z drugiej o bezpieczeństwo (ochronę obywateli). Nie istnieje tu „rynek” jako mechanizm regulacyjny. To władca i jego cnoty decydują o sprawiedliwej i efektywnej alokacji zasobów i ich maksymalizacji. Wizja takie porządku gospodarczego jest statyczna. Jeśli coś się zmienia to wskutek nieprawidłowej interakcji na linii człowiek – natura. Handel i rynek są całkowicie zmarginalizowani. Ale zauważa korzyści z transakcji wymiany wzajemnej. 2012 -09 -27 Zagadnienia „ekonomiczne” w filozofii starożytnej i średniowiecznej 4

Platon • • Swoje szczątkowe rozważania ekonomiczne wiąże z doktryną polityczną. Główny wykład w Państwie, Polityku i w Prawach. Doktryna ta jest pochodna jego metafizyki. Zarówno w człowieku jak i w organizacji państwowej ujawniają się pewne cechy „naturalne”. Organizacja idealna to taka, która jest skonstruowana w zgodzie i w równowadze z naturą. Stąd wszelkie społeczne podziały i ich postulowane „zamrażanie”. Celem państwa jest egzystencja sama w sobie i dla siebie. Jeśli organizacja państwowa uszczęśliwia jednostki to czyni to niejako przy okazji wskazując im życie zgodne z naturą. Stąd kluczowa rola wychowania obywateli, która winna być powierzona państwu. Klasy rządzące, filozofowie i strażnicy , żyją zasadniczo w komunie gospodarczej. Własność prywatna jest możliwa na poziomie klasy rzemieślników (ludzi zysku). Ich działalność jednak podporządkowana jest celom państwa. Obowiązuje zasada ścisłego podziału pracy i specjalizacji. Gospodarczo jest to wspólnota rolnicza i produkcyjna – samowystarczalna. Handel jest do niczego nie potrzebny. „morze uprzyjemnia i owszem codzienne życie, w rzeczywistości jednak bardzo to słone i gorzkie sąsiedztwo. Stwarzając szerokie możliwości tudzież sprzyjając groszoróbstwu w drobnej sprzedaży po kramach, wszczepia bowiem w dusze zaród chytrych i podstępnych obyczajów i sprawia że obywatele nie żywią już w państwie zaufania i przyjaźni do siebie wzajemnie a także do obcych” Postulaty ustawodawstwa zapobiegającego wzrostowi bogactwa z handlu. Możliwość podróżowania za granicę tylko za zgodą Państwa i po ukończeniu 40 lat życia. 2012 -09 -27 Zagadnienia „ekonomiczne” w filozofii starożytnej i średniowiecznej 5

Arystoteles • • Jego „ekonomiczne” rozważania możemy znaleźć w V księdze Etyki Nikomachejskiej (koncepcja sprawiedliwości) oraz w I księdze Polityki (natura gospodarstwa domowego i państwa). Ekonomika – sztuka zarządzania gospodarstwem rolnym. Chrematystyka – sztuka zdobywania pieniędzy, bogacenia się (handel, lichwa, praca najemna). Wprowadza pojęcie sprawiedliwości dystrybucyjnej (rozdzielcza) – zestaw wskazań dot. sprawiedliwego podziału dóbr. Bardzo elastyczne i uwarunkowane kontekstem: Dobra publiczne - w proporcji do zasług. Łupy wojenne – odpowiednio do przyczynienia się żołnierza do zwycięstwa. Zyski w spółce – w proporcji do wkładu kapitałowego. Generalnie obowiązuje tu zasada proporcji geometrycznej. Sprawiedliwość retrybucyjna (wyrównawcza) - tu obowiązuje zasada średniej arytmetycznej. Oddajesz tyle ile zabrałeś. Sprawiedliwość handlowa (komutatywna) - sprawiedliwość w wymianie. Ma zastosowanie przy ustalaniu sprawiedliwej ceny przy wymianie dóbr. Tu obowiązuje zasada tzw. średniej harmonicznej – wielkość pomiędzy dwoma skrajnymi cenami która jest o tyle samo % większa od ceny niższej o ile jest mniejsza od wyższej. Dochodzenie do bogactwa ma swoje granice. Kiedy jednostka ma już wystarczająca dóbr aby prowadzić właściwe życie nie ma już potrzeby gromadzić więcej. Sposoby dochodzenia do bogactwa: – – – „naturalny” – gromadzenie rzeczy potrzebnych do życia – pasterstwo, polowanie, rolnictwo „pośredni” – handel wymienny. Używamy jakieś rzeczy nie zależnie od „właściwego sposobu użycia” „nienaturalny” – posługiwanie się pieniędzmi jako środkiem wymiany dóbr. Niesprawiedliwość może mieć swoje źródło w takich działaniach człowieka dla których głównym motywem jest przyjemność z posiadania bogactwa. • Podobnie jak u Platona porządek społeczny jest ustanowiony. Działalność gospodarcza jest względem niego wyłącznie służebna – nie tworzy go. • Prawem obywatela jest zasiadanie w Zgromadzeniu i w sądach. Robotnicy i rzemieślnicy nie mogą być obywatelami bo nie dysponują wolnym czasem koniecznym do takich zajęć. Praca fizyczna odbiera duszy swobodę i czyni ją niezdolną do prawdziwej cnoty. Zagadnienia „ekonomiczne” w filozofii 2012 -09 -27 starożytnej i średniowiecznej • 6

Współczesna recepcja K. R. Popper – społeczeństwo otwarte i zamknięte • • Społ. zamknięte (Organicystyczna teoria państwa, społeczeństwo magiczne, plemienne, kolektywne) i Otwarte (Jednostka ma prawo do osobistych decyzji – w skrajnym wydaniu może jednak prowadzić do społeczeństwa abstrakcyjnego) Krytyka historycyzmu: – Historycyzm – postawa intelektualna – przekonanie, że na scenie historii toczy się gra, która ma swoje reguły i znacznie, w której uczestniczą Wielkie Idee i Wielkie Narody i ich Wielcy Przywódcy; – Trybalizm – podkreślenie dominującej roli plemienia, bez którego jednostka jest niczym – to element identyfikowalny w wielu różnych formach historycyzmu – Kolektywizm - podkreślanie dominującej roli grupy, kolektywu – może to być także klasa społeczna Esencjalizm metodologiczny – postawa poznawcza która przejawia się w przekonaniu, że zadaniem czystej wiedzy lub nauki jest odkrycie i opis prawdziwej natury rzeczy tj. jej ukrytej rzeczywistości lub istoty Metodologiczny nominalizm – dąży do opisu jak się dana rzecz zachowuje w różnych okolicznościach a zwłaszcza czy istnieją jakieś prawidłowości w jej zachowaniu. Istotna różnica przejawia się w języku : „Czym jest ruch? ”„Jak porusza się planeta? ” 2012 -09 -27 Zagadnienia „ekonomiczne” w filozofii starożytnej i średniowiecznej 7

Współczesna recepcja K. R. Popper – krytyka Platona • Platon kontynuuje koncepcje zmiany Heraklita – z tą różnicą, że zmiana społeczna ma kierunek – jest nią degeneracja • Postulat polityczny – trzeba zatrzymać wszelką zmianę – według Platona (inaczej niż u Heraklita) to jest możliwe – Platon dopuszcza inżynierię społeczną • Platon stosuje (bodaj jako pierwszy) socjologię opisową • Wzorcem jest Sparta – sposób opisu jest organicystyczny – państwo jawi się niczym ludzkim organizm a poszczególne jego instytucje mają przypisane im organiczne funkcje • Źródłem degeneracji są rozdźwięki w klasie rządzącej (paradoks platoński – skoro stan pierwotny był idealny to dlaczego się zepsuł ) • Program polityczny Platona: • Podział klasowy • Utożsamienie losu państwa z losem klasy rządzącej • Monopol klasy rządzącej na wykształcenie oraz na prawo do noszenia broni • Stała cenzura dotycząca działalności intelektualnej • Samowystarczalność państwa • U Platona – kryterium moralności jest interes państwa – urzędnicy kontrolują moralność obywateli • Społeczeństwo otwarte – moralność państwa powinna podlegać kontroli obywateli 2012 -09 -27 Zagadnienia „ekonomiczne” w filozofii starożytnej i średniowiecznej 8

Współczesna recepcja K. R. Popper – społeczeństwo otwarte i zamknięte • „Choć tylko niewielu może tworzyć politykę, każdy jest zdolny ją oceniać” • (Perykles z Aten) 2012 -09 -27 • „Najważniejsze jednak jest to, żeby nikt nie pozostawał nigdy bez kierownictwa, mężczyzna czy kobieta, żeby się nie przyzwyczaił ani w poważnych sprawach ani w zabawach działać po swojemu i na własną rękę. Każdy powinien i podczas wojny , i podczas pokoju mieć oczy wciąż zwrócone na przełożonego i poddawać się jego zarządzeniom w najdrobniejszych nawet sprawach, stać więc gdy nakaże, maszerować, ćwiczyć się, myć, spożywać posiłki …. Wszyscy jednym słowem muszą przyzwyczaić się i wdrożyć do tego, żeby nie myśleć nawet o tym, że można coś zrobić osobno i w oddzieleniu od innych i żeby nie umieć w ogóle tak postępować. ” (Platon z Aten) Zagadnienia „ekonomiczne” w filozofii starożytnej i średniowiecznej 9

Współczesna recepcja F. A. von Hayek – ślepota filozofów • • Hayek jest autorem koncepcji tzw. ładu rozszerzonego i ewolucji kulturowej. (spontaniczne kształtowanie się określonych wzorców zachowań, ich dobór naturalny i utrwalania tych, które sprzyjają reprodukcji choćby były niezgodne z uprzedniemi preferencjami biologicznymi. ) Jego zdaniem wymiana handlowa jest starsza niż jakiekolwiek formy stałego osadnictwa czy produkcji. Jej początki można śledzić poprzez wykopaliska archeologiczne – ok. 30 tys lat BC. U podstaw tkwi kooperatywna natura homo sapiens (por. konflikt homo sapiens i człowiek neandertalskiego – współczesne hipotezy). Gwałtowny rozwój handlu przypadł na lata 750 – 550 BC i wiązał się z szybki wzrostem liczby ludności skupiskach miejskich fenickich i greckich (według współczesnych badaczy ewolucja kulturowa przyspiesza w dużych skupiskach ludzkich). Ksenos – gość przyjaciel. Zapewniał indywidualny wstęp na obce terytorium i ochronę w jego granicach. Był podstawą osobistych relacji które ułatwiały wymianę handlową. „Im więcej wiemy o historii gospodarczej, tym bardziej zwodnicze wydaje się przekonanie, iż osiągnięcie przez państwo wysokiego stopnia organizacji stanowiło punkt kulminacyjny wczesnego okresu rozwoju cywilizacji. W procesie wyjaśniania na gruncie nauki historii daleko bardziej przecenia się rolę rządów, ponieważ z konieczności wiemy o wiele więcej o dokonaniach zorganizowanej instytucji, jaką jest rząd niż o ty, co zostało uzyskane dzięki samorzutnej koordynacji jednostkowych wysiłków. ” „(Arystotels) z pogardą traktował czynności nabywcze na rynku (. . ). Pomimo, iż życie Ateńczyków jego czasów zależało od handlu zbożem dostarczanym z odległych krajów, dla niego idealnym ładem był ład samowystarczalny – autarkos. ” „Dla Arystotelesa każdy ład ludzkiej działalności miał charakter taxis, czyli był rezultatem celowej organizacji jednostkowych działań przez porządkujący umysł. ” 2012 -09 -27 Zagadnienia „ekonomiczne” w filozofii starożytnej i średniowiecznej 10

Współczesna recepcja J. Huerta de Soto – scjentyzm i etatyzm klasyków „Myśl ekonomiczna w starożytnej Grecji” • • Niestety, greckim myślicielom nie udało się pojąć najważniejszych zasad spontanicznego rynkowego porządku ani dynamicznego procesu współpracy w świecie, który ich otaczał. Kiedy pojawili się pierwsi intelektualiści, równocześnie nastąpiła symbioza i zmowa pomiędzy myślicielami i rządzącymi. Od początku przeważająca większość intelektualistów wspierała idee etatyzmu, systematycznie niedoceniając, a nawet krytykując i odrzucając społeczeństwo handlu i rzemiosła, które wokół nich rozkwitało Greccy filozofowie, podobnie jak dzisiejsi intelektualiści, nie byli w stanie uniknąć scjentystycznej idei uznania siebie za odpowiednich do narzucania własnego punktu widzenia mieszkańcom poprzez systematyczny rządowy nacisk. To uderzające, że najbardziej znani oraz znaczący myśliciele i filozofowie ateńscy regularnie debatowali nad otaczającym ich porządkiem komercyjnym, nie doceniając go, podczas gdy wykorzystywali każdą okazję, aby wychwalać statyczny totalitaryzm reprezentowany przez Spartę. Wydawać by się mogło, że intelektualiści tamtejszej epoki, podobnie jak dzisiejsi, nie mogli znieść faktu, iż, mimo uznania swej mądrości, nie byli w stanie zebrać gospodarczych owoców własnej wartości. Podobnie zresztą nie byli w stanie oprzeć się pokusie narzucenia innym własnych poglądów na temat tego, co dobre, a co złe, do czego bez ustanku dążyli poprzez stosowanie rządowej agresji. Sofiści sympatyzowali z handlem, zyskiem i duchem biznesu i nie ufali scentralizowanym rządom o absolutnej władzy. Pomimo swej złej opinii, która utrzymuje się do dziś, było im z pewnością bliżej do libertarianizmu niż wielcy filozofowie późniejszego okresu. Z punktu widzenia naszego tematu Sokrates, Platon i Arystoteles — trzej najwybitniejsi filozofowie starożytnej Grecji — odznaczali się zasadniczą cechą, którą była nieumiejętność zrozumienia natury procesu rozkwitających powiązań handlowych zachodzących pomiędzy różnymi greckimi miastami lub poleis (zarówno w samej Grecji, jak i w Azji Mniejszej oraz pozostałych krajach śródziemnomorskich). Kiedy rozprawiali o gospodarce, bardziej polegali na swoich instynktach aniżeli na obserwacji i rozumie. Pogardzali pracą rzemieślników oraz handlowców i nie doceniali wagi ich zdyscyplinowanych codziennych wysiłków. To poprzez tych filozofów rozpoczęła się tradycyjna opozycja intelektualistów w stosunku do wszystkiego, co miało związek z handlem, przemysłem czy zyskiem przedsiębiorczym. Od tamtego momentu aż po nasze czasy ta „antykapitalistyczna mentalność” stanie się ciągłym tematem wśród „oświeconych” myślicieli poprzez intelektualną historię ludzkości. 2012 -09 -27 Zagadnienia „ekonomiczne” w filozofii starożytnej i średniowiecznej 11

Współczesna recepcja Szczęście czy bogactwo? • Steven Pinker – „The Blank Slate” – psycholog ewolucyjny przedstawia swoją, dość kontrowersyjną wizję natury człowieka. Kilka ciekawych obserwacji potwierdzających koncepcje Poppera: – Wiara w „szlachetnego dzikusa” lub w jakiś szlachetny stan pierwotny jest mitem. Badanie historyczne i archeologiczne prowadzą do zupełnie innych wniosków. To raczej Hobbes miał rację a nie Rousseau – Społeczeństwa ewoluują i to w kierunku coraz to mniejszej agresji – (to teza archeologa Lawrence Keeley) wydaje się, że kierunek tej ewolucji jest zdeterminowany pewną strategią społeczną. Agresja nie sprawdza się „ewolucyjnie” – ale ta teza jest kontrowersyjna • Szczęście lub szczęśliwość społeczeństwa (jakiejś istotnej liczby jego uczestników) – dla Poppera niemożność jego osiągnięcia była argumentem przeciwko inżynierii utopijnej. Ale może być inaczej: – Inżynieria utopijna współczesnego państwa liberalno – demokratycznego – dobrem realizowanym, czasami przy użyciu środków przemocy stał się, rzekomo pożądany, powszechny dobrobyt mierzony odpowiednimi wskaźnikami: GDP per capita, retail sales, unemploymenmt rate, avarage salary etc. – Dobrem które może być realizowane jest „Happiness” – o którym wiemy coraz więcej i możemy je mierzyć 2012 -09 -27 Zagadnienia „ekonomiczne” w filozofii starożytnej i średniowiecznej 12

Średniowiecze św. Augustyn z Hippony • • Główne dzieło – Państwo Boże (De Civitate Dei) Dzieło pisane wkrótce po najeździe Rzymu przez Gotów. W części II Augustyn rozważa możliwość stworzenia nowego społeczeństwa. Nie skupia się na zachowaniu lub przywróceniu dotychczasowego porządku (opisywany i krytykowany w części I). Nie pragnie jednak tworzyć recepty na doskonałe społeczeństwo. Stworzenie takiego na ziemi nie jest możliwe. Zauważa jednak dokonujący się postęp. Bogactwo jest darem Bożym. Jest dobrem ale nie najwyższym. Powinno być traktowane jako środek do celu. Chociaż idealnie jest nie posiadać jakichkolwiek dóbr, nie każdy może sobie na to pozwolić. Własność prywatna jest całkowicie legitymizowana (zgodna z Bożym prawem). Ludzie powinni jednak powstrzymywać się od nadmiernego przywiązania do własności. W podobny sposób można oddzielić kupca od handlu. Nie ma nic złego w handlu. Przeciwnie – może przysparzać ludziom korzyści , czyniąc dostępnymi dobra , które normalnie byłyby im dostępne. Handel może być jednak nadużywany. Grzech jest w kupcu a nie w handlu. Poglądy Augustyna są częściowo uwarunkowane środowiskiem w jakim żył. Tożsamość ludzi nie było określana przynależnością do określonego państwa czy miasta, ale raczej porozumieniem co do wspólnego dobra. W zależności od charakteru tego dobra społeczność może się rozwijać lub degenerować. Jego społeczne poglądy zostały określone także poprzez starotestamentową i chrześcijańską koncepcje rozwoju. 2012 -09 -27 Zagadnienia „ekonomiczne” w filozofii starożytnej i średniowiecznej 13

Średniowiecze – Islam Averroes i Ibh Kahldun • • Averroes (Ibn Rushd 1126 -98)– czerpał z twórczości Arystotelesa ale różnił się w podejściu do pieniądza. Arystoteles rozróżniał jego trzy funkcje: środek wymiany, miara wartości i przechowywanie wartości dla przyszłych transakcji. Averroes ujmował to inaczej – pieniądz jest rezerwą siły nabywczej niepodobną do jakiegokolwiek innego dobra. Nie trzeba go sprzedawać lub wymieniać aby aktywować jego siłę nabywczą. Gospodarka nie może obyć się bez pieniądza. Do tego dodaje postulat normatywny: wartość pieniądza powinna być niezmienna w czasiepieniądz jest miarą wartość wszystkich innych rzeczy a ponadto, jako rezerwa siły nabywczej, zmiana jego wartości byłaby nieuczciwa. Władca nie ma prawa (tak jak u Arystotelesa) dokonywać arbitralnych zmian w wartości waluty. Ibn Khaldun (1332 -1406) – zajmował się historią cywilizacji i bodaj jako pierwszy czynił obserwacje dotyczące rozwoju i upadku cywilizacji w kontekście zmian ekonomicznych, politycznych i społecznych. Studia te nie były nakierowana formułowanie zaleceń moralnych ale raczej na wyjaśnienia organizacji społecznych. Był sceptyczny wobec spekulatywnych rozważań greckich filozofów. Nadejście nowej dynastii wiąże się zwykle z rozszerzaniem jej wpływów i porządku który narzuca. Siedliska miejskie i cywilizacja rozkwita. Zwiększa się liczba rzemieślników i pogłębia się podział pracy. Zwiększa się zagregowany dochód wskutek większej efektywności pracy oraz wzrostu populacji. Wraz z bogaceniem się ludzi wzrasta popyt na coraz kosztowniejsze dobra co jeszcze bardziej pobudza koniunkturę. Łatwiejsze życie prowadzi jednak do zaniku cnót i wartości moralnych, głównie wśród władców dynastycznych i najbogatszych. To prowadzi do nieuniknionego upadku dynastii i zatrzymania rozwoju. , regresu gospodarczego, powrotu do bardziej prymitywnych form gospodarowania. 2012 -09 -27 Zagadnienia „ekonomiczne” w filozofii starożytnej i średniowiecznej 14

Ekonomia scholastyczna Tomasz z Chobham i św. Tomasz z Akwinu • • Scholastyka – wpływ Averroesa i Arystotelesa – Uniwersytety w Bolonii, Paryżu i Oksfordzie. Kwestie ekonomiczne analizowane głównie w kontekście pytań etycznych. Thomasz z Chobham (1163 -1235) - analizuje zagrożenia moralne związane z profesją kupca. Potępia lichwę i chciwość ale … broni handlu. Nawet w przypadku podwyższania ceny przy braku wartości dodanej. Kupcy wychodzą naprzeciw potrzebom ludzi dostarczając im odpowiednie towary z miejsc gdzie jest ich nadwyżka. Marża pokrywa koszt ich pracy, transportu i wydatków. Św. Tomasz z Akwinu – nienaruszalność własności prywatnej – ale jej pożytki mają charakter wspólne – powinny być wymieniane np. poprzez kupno i sprzedaż. Moralnym zagrożeniem jest zarówno nadmierne bogactwo jak i nadmierna bieda. Bogactwo jest korzystne jeśli jest wykorzystywane sprawiedliwie i hojnie. Za Arystotelesem przywiązuje dużą wagę do „sprawiedliwości wymiennej” – handlowej. W określeniu słusznej ceny nie wystarczy zgoda stron. Celowa dysproporcja między jakością towaru a jego ceną jest niesprawiedliwa. Nie ma jednak obowiązku ujawniania wszelkich okoliczności wpływających na cenę produktu. Największym osiągnięciem scholastyków była jednak idea że rynek i konkurencja na nim stanowi istotną ochronę dla nabywców przed ekonomicznym przymusem (zbyt wysoka ceną). Lichwa pozostaje niedopuszczalna moralnie, ale …. dopuszczalne jest domaganie się naprawienia szkody wynikłej z nieoddania długu w terminie – na razie tylko w zakresie damnum emergens. 2012 -09 -27 Zagadnienia „ekonomiczne” w filozofii starożytnej i średniowiecznej 15

Ekonomia scholastyczna Mikołaj Oresme – Teoria pieniądza • • U podstaw jest tradycja arystotelejska. Pieniądz jest li tylko środkiem wymiany i jego „nienaturalne” użycie zasługuje na potępienie. Potępia „psucie” pieniądza jako podważenia zaufania, co do wartości określonej waluty. Jest to gorsze przewinienie niż lichwa. Analizuje relację wartości srebra i złota w walutach o konstatuje, że metale te są wartościowe, gdyż występują w ograniczonej ilości. To implikuje teorię ceny, która może zależeć od dostępności danego produktu na rynku. Główna teza jest jednak taka, że pieniądze są domeną suwerena, który monopol na ich emisję, ale czyni to w interesie wspólnoty, które one służą. Suweren określa wartość pieniądza. Nie wolne mu jej arbitralnie zmieniać dla własnych celów ale może to uczynić dla dobra wspólnoty. 2012 -09 -27 Zagadnienia „ekonomiczne” w filozofii starożytnej i średniowiecznej 16