ZABURZENIA W ROZWOJU EMOCJONALNYM Opracowaa Monika Haligowska Przebieg

ZABURZENIA W ROZWOJU EMOCJONALNYM Opracowała: Monika Haligowska

Przebieg zaburzeń emocjonalnych jest w dużej mierze uzależniony od etapu rozwojowego, w którym po raz pierwszy zadziałał stres psychiczny.

OKRES NIEMOWLĘCY I PONIEMOWLĘCY (0 – 3 LATA): • trudności najczęściej dotyczą karmienia i snu; wynikają one z nieprawidłowego nastawienia rodziców do karmienia i są następstwem zajmowania się dzieckiem w sposób lękowy; ww. zaburzenia dziecka są więc wyrazem niepokoju rodziców; • z tego okresu pochodzą zaburzenia równowagi emocjonalnej; • częstym problemem z tego okresu jest lęk separacyjny, który pojawia się w chwili odłączenia dziecka od matki; gdy staje się nasilony – jest zjawiskiem patologicznym; lęk separacyjny powinien zanikać pod koniec tego okresu rozwojowego;

OKRES NIEMOWLĘCY I PONIEMOWLĘCY (0 – 3 LATA): • w tym okresie ważne jest więc zaspokajanie potrzeby bezpieczeństwa i czułości; • ok. 2 r. ż. pojawiają się napady złości: dziecko krzyczy, rzuca się na podłogę, czerwieni się, bije pięściami i piętami o podłogę; jeśli nie jest to zjawisko przejściowe, dochodzi do jego utrwalenia zwykle z powodu niewłaściwego reagowania rodziców, ustępowania dziecku, spełniania jego żądań; wówczas istnieje niebezpieczeństwo zachowań histerycznych w przyszłości; w tym wieku dziecko zdaje sobie bowiem sprawę ze swego wpływu na rodziców;

OKRES NIEMOWLĘCY I PONIEMOWLĘCY (0 – 3 LATA): • moczenie dzienne i nocne / nietrzymanie kału poza tym okresem rozwojowym – na skutek nieprawidłowo prowadzonego treningu czystości (brak odpowiedniej atmosfery wyuczania przez rodziców hamowania reakcji na bodźce płynące z wypełnionych zbiorników fizjologicznych);

OKRES PRZEDSZKOLNY (3 – 6 R. Ż. ): • przejściowa obecność u prawie każdego dziecka objawów zaburzeń emocjonalnych; - u chłopców częściej występują reakcje agresywne, - u dziewczynek – reakcje lękowe; - wiele przedmiotów i zjawisk (zjawiska przyrodnicze, ciemne pomieszczenia – wyobraźnia dziecięca) wywołuje u dziecka lęk; - nasila się lęk przed rozłąką z osobami bliskimi; - stany lękowe potęgują ogólny niepokój dziecka przyczyniając się do zaburzeń snu, często z lękami nocnymi;

OKRES PRZEDSZKOLNY (3 – 6 R. Ż. ): • jeśli reakcje lękowe często występują, zwł. przy każdej zmianie sytuacji, gdy prowadzą do reakcji unikowych, wymagają pomocy terapeutycznej; • okresowo obserwowane są reakcje agresywne: napady złości, zazdrość o rodzeństwo; może reagować niekiedy agresją np. na zaczepkę, sporadycznie organizować zabawę o charakterze agresywnym; ale jeżeli agresja dominuje w jego zachowaniu, tj. wplata ją we wszystkie zabawy, wówczas jego rozwój emocjonalny wymaga korekcji;

OKRES PRZEDSZKOLNY (3 – 6 R. Ż. ): • nadmiernie nasilona nadpobudliwość psychoruchowa; • czynności nawykowe o charakterze samozaspokojenia, np. obgryzanie paznokci, ssanie kciuka, masturbacja, zwł. u dziewczynek; zachowania te mogą być usunięte jedynie przez odwracanie uwagi, a nie przez wyolbrzymianie problemu; • koniec okresu przedszkolnego: jąkanie, różnorodne tiki: mruganie powiekami, grymasy twarzy, chrząkanie, ruchy mimowolne w zakresie głowy i kończyn; • problem przewlekłego moczenia się, bólów brzucha, utraty łaknienia na tle psychogennym – wymagają

OKRES WCZESNOSZKOLNY (7 – 12 R. Ż. ): • napięcie emocjonalne z cechami zahamowania emocjonalnego towarzyszące niepowodzeniom szkolnym; • nasilone nawyki, tiki, jąkanie się, nadruchliwość; • fobia szkolna wynikająca z napięć związanych ze szkołą; przejawy: lęk przed pójściem do szkoły, nasilający się przed niektórymi lekcjami, dolegliwości somatyczne utrudniające wypełnianie obowiązków szkolnych; • napady kolki jelitowej i moczenia wtórnego po rozpoczęciu nauki szkolnej jako przejawy napięcia emocjonalnego;

OKRES DOJRZEWANIA • duża labilność emocjonalna przejawiająca się m. in. : nadmierną pobudliwością, zmiennością nastrojów, z dominującą niepewnością siebie, przygnębieniem prowadzącym do reakcji depresyjnych, a w skrajnych przypadkach do prób samobójczych; • często podwyższone napięcie emocjonalne eksploduje w reakcjach agresywnych (typowych dla tego okresu rozwojowego) lub autoagresywnych; • bóle głowy, zaburzenia czynnościowe układu krążenia, objawy anoreksji spowodowane przez napięcie nerwowe;

OKRES DOJRZEWANIA Wiele problemów z tego okresu może prowadzić do powstawania typowych dla osób dorosłych zespołów nerwicy lękowej, depresyjnej, histerycznej, obsesyjno – kompulsywnej oraz zaburzeń o charakterze psychosomatycznym. (Barker, 1974; Obuchowska, 1982; Bogdanowicz, 1986; F. Ilg i in. 1992; Szewczyk, 1996; Popielarska, 2000; Komeder, 2000)

KLASYFIKACJA ZABURZEŃ EMOCJONALNYCH Halina Spionek dokonała klasyfikacji zaburzeń emocjonalnych w oparciu o kryterium ich pochodzenia. Zaburzenia rozwoju sfery emocjonalnej mogą wyrażać się w: • „zbyt słabym opanowaniu i regulowaniu przez dziecko zewnętrznych przejawów reakcji emocjonalnych i braku podporządkowania ich wymaganiom otoczenia, • w nieadekwatności reakcji emocjonalno- uczuciowych w stosunku do społecznych sytuacji, które je wywołały,

• we wzroście liczby i siły negatywnych reakcji emocjonalno- uczuciowych i zdominowaniu ich nad reakcjami pozytywnymi, • w zbyt małej liczbie i zbyt słabej sile reakcji pozytywnych, co w rezultacie doprowadzić może do obojętności uczuciowej, • w zbyt słabym rozwoju uczuć społecznych i braku dominacji tych uczuć nad prostymi reakcjami emocjonalnymi, • w tworzeniu się uogólnionych, niewłaściwych postaw emocjonalno- uczuciowych. ” (Spionek, 1970, s. 140 – 141)

S. Gertsmann opisał dzieci o cechach niedojrzałości emocjonalnej, zwracając jednocześnie uwagę na jej przyczyny, wymieniając następujące cechy: • nadmierna więź emocjonalna z najbliższymi osobami (najczęściej z matką); przyczyną takiego stanu rzeczy może być nadopiekuńcza i lękowa postawa matki; • postawa konsumpcyjna, która może być wynikiem błędów wychowawczych typu ograniczania samodzielności, nieprzyzwyczajania dziecka do partnerskiego współuczestnictwa w obowiązkach domowych; • egotyzm uczuciowy cechujący się brakiem lub niedostatkiem rozwoju uczuć wyższych, szczególnie społecznych, a także brakiem umiejętności do odwzajemnia uczuć miłości czy współodczuwania z innymi; • poczucie niższości lub poczucie nadmiernej mocy.

A. Kozłowska dokonała następującego podziału dzieci wśród dzieci, u których występują objawy zaburzeń emocjonalnych: • dzieci nerwicowe, • dzieci zahamowane psychoruchowo, • dzieci obojętne uczuciowo, • dzieci nadpobudliwe, • dzieci agresywne.

DZIECI NERWICOWE Typowe objawy nerwicy dziecięcej: - lęk, - moczenie mimowolne, - zaburzenia łaknienia, - jąkanie, - tiki.

LĘK • podstawowy objaw, a zarazem źródło nerwicy; • jest to silny stan napięcia z towarzyszącym mu poczuciem zagrożenia i bezsilności; • jest to emocja „bez obiektu”; niejasne jest źródło lęku; • w celu uniknięcia lęku bądź zminimalizowania jego odczuwania uruchamiane są różne mechanizmy obronne; - np. u dziecka bojącego się pójścia do szkoły mogą to być: bóle brzucha, wymioty i podobne symptomy nerwicowe; - najczęstsze u dzieci są lęki nocne, które wywoływane są często silnymi wrażeniami, niepokojami, niepowodzeniami przeżytymi w szkole.

MOCZENIE MIMOWOLNE • najpowszechniejszy rodzaj zaburzeń u dzieci; • w około 90% przypadków moczenie ma podłoże psychogenne; • częściej występuje u chłopców niż u dziewcząt; • niekiedy jest związane z nieprawidłowym treningiem czynności; najczęściej jednak nieprawidłowościami w środowisku rodzinnym;

MOCZENIE MIMOWOLNE Dziecko zaczyna się moczyć, gdy w jego otoczeniu pojawiają się sytuacje przekraczające jego odporność psychiczną, zbyt trudne dla niego, np. groźba utraty miłości rodziców, drastyczne zaostrzenie stawianych mu wymagań itp. Dziecko moczące się jest narażone na wiele nieprzyjemnych doświadczeń ze strony rodziny i rówieśników, co pogłębia jego sytuacje stresowe. W postępowaniu z moczącym się dzieckiem nie należy wzbudzać w nim poczucia winy. Powinno ono nabrać wiary we własne siły i poczucia pewności.

ZABURZENIA ŁAKNIENIA: nerwicowy brak apetytu (anoreksja) często występuje u dzieci; • może wynikać z wielu konfliktowych sytuacji w domu; • jest jednocześnie skutkiem błędów wychowawczych i wywołuje nowe błędy (np. nadmierna koncentracja uwagi na jedzeniu, straszenie dziecka); • mogą być reakcją na trudną sytuację domową dziecka, na bodźce odbierane przez dziecko jako zagrażające poczuciu bezpieczeństwa; • bywają też wyrazem niechęci do rodziców lub też sposobem zwrócenia na siebie uwagi rodziców;

JĄKANIE • może pojawić się nagle, pod wpływem urazu psychicznego, bądź w efekcie długotrwałych sytuacji stresowych; • będąc rezultatem napięć emocjonalnych, staje się przyczyną dalszego pogłębiania się zaburzeń; • dzieci jąkające się narażone są na szyderstwa ze strony rówieśników; • jąkanie najczęściej jest jednym z wielu objawów świadczących o procesie neurotyzacji dziecka.

TIKI • nagłe, mimowolne wyładowania ruchowe, różnych grup mięśniowych niepodlegające świadomej kontroli; • najczęściej spotykane postacie tików to : mruganie oczami, grymasy twarzy, podrygiwanie lub wyciąganie ramion; • pojawiają się w wieku szkolnym raczej rzadko; • ich wystąpienie świadczy o poważnych zaburzeniach emocjonalnych; • podłożem tików są silne przeżycia i sytuacje konfliktowe, a także nieprawidłowe postawy rodziców.

DZIECI ZAHAMOWANE PSYCHORUCHOWO Po przebadaniu dzieci zahamowanych psychoruchowo M. Chłopkiewicz wyodrębnił wśród nich cztery grupy: • „zmotywowane napięte” – dzieci te sprawiające wrażenie napiętych i niespokojnych, mające słabe kontakty z rówieśnikami, są ciche, lękliwe i zalęknione, • „podporządkowane – uległe” – dzieci te są wyciszone, małomówne, grzeczne, posłuszne, oceniane jako koleżeńskie i uczynne, dzieci te są nieufne w stosunku do dorosłych,

DZIECI ZAHAMOWANE PSYCHORUCHOWO • „z obniżoną samooceną” – dzieci przejawiają bierność, nie mają adekwatnego poczucia własnej wartości, są apatyczne, powolne, przygnębione, bezradne, • „nadwrażliwe – asteniczne” – dzieci bardzo skryte, powściągliwe, męczące się hałasem, neurotyczne, lękowe; (Chłopkiewicz, 1971, A. Popielarska i in. 2000)

W historii życia dzieci zahamowanych psychoruchowo często stwierdza się, że doświadczyły wielu traumatycznych przeżyć. Mogły to być np. : • rozłąki z bliskimi osobami, • złe kontakty z matką, w wyniku których dziecko mogło poczuć się niekochane, wręcz niepotrzebne, • rygorystyczna postawa rodziców, stosowanie licznych kar (często cielesnych), • surowa ocena dziecka przez rodziców. Takie traktowanie dziecka może przyczynić się do powstania u niego zahamowań psychoruchowych.

DZIECI ZAHAMOWANE PSYCHORUCHOWO • Jako że swoim zachowaniem nie sprawiają zazwyczaj kłopotów wychowawczych, ich cierpienie pozostaje niezauważone przez dorosłych. • Nauczyciele często rezygnują z prób zbliżenia się do dzieci nieśmiałych, pozostawiając je samym sobie. Jest to dość powszechny błąd. • Bardzo ważne jest, aby zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa poprzez akceptację go takim, jakie jest, bez oceniania, zawstydzania.

DZIECI OBOJĘTNE UCZUCIOWO, a wśród nich są takie, które: • nie potrafią nawiązać kontaktów z rówieśnikami, • nie potrafią się cieszyć ani smucić, • mają ubogą mimikę: z ich twarzy trudno cokolwiek odczytać, • unikają nawet kontaktu wzrokowego, • odtrącają przyjaźń innych, tak jakby była im niepotrzebna, • czasem potrafią być złośliwe i wrogie.

DZIECI NADPOBUDLIWE • najbardziej uciążliwym objawem jest nadmierna ruchliwość: ciągłe kręcenie się, bieganie, podskakiwanie, zmiany pozycji, niemożność zachowania spokoju; • występuje również labilność emocjonalna, mała odporność na sytuacje trudne, szybkie zniechęcanie się i utrata zapału; Wpływ na rozwój nadpobudliwości u dzieci ma system wychowawczy: szczególnie niekorzystne jest wychowanie niekonsekwentne (pobłażliwe traktowanie dziecka przez jednego rodzica, a surowe przez drugiego), brak stałych, sprecyzowanych wymagań w stosunku do dziecka.

DZIECI NADPOBUDLIWE • ich reakcje są nieproporcjonalnie silne do działającego bodźca; • pobudzenie, aczkolwiek silne, trwa jednak krótko; w efekcie są to dzieci męczliwe, niewytrwałe w działaniu; • reakcje ich są gwałtowne, nieoczekiwane; • dla nauczycieli są to dzieci uciążliwe, ponieważ stwarzają wokół siebie atmosferę niepokoju i niezrozumienia; • dorośli powinni reagować na ich zachowanie spokojnie i cierpliwie oraz starać się nie dostarczać dziecku zbyt dużo / chaotycznych bodźców.

DZIECKO AGRESYWNE to takie, które: - wywołuje konflikty, - wszczyna bójki, - skarży, - przezywa, - przedrzeźnia i wyśmiewa, - niszczy różne rzeczy, - męczy zwierzęta, - zachowuje się niestosownie wobec starszych lub rówieśników, - jest brutalne, wrogie, pełne nienawiści, - jest autoagresywne (samookaleczenia, próby samobójcze);

Zachowania agresywne można rozpatrywać jako: • reakcję na frustrację, poczucie niepewności, zagrożenia, wywołujące stan napięcia emocjonalnego, które może uzewnętrznić się poprzez zachowania agresywne; • zachowania naśladowcze: jeśli rodzic jest agresywny, istnieje duże prawdopodobieństwo, że dziecko też takie będzie; • zachowania instrumentalne: dotyczą sytuacji, gdziecko stara się przez czynności agresywne zrealizować jakiś cel; swoją postawą wymusza na rodzicach np. kupno czegoś lub zgodę na coś;

PRZYCZYNY AGRESJI U DZIECI • frustracje powstające na skutek np. : - niesprawiedliwej oceny, - doznanych niepowodzeń, - przezwisk kolegów, - zbyt częstego upominania, - odebrania mu atrakcyjnej zabawki, rzeczy, - przeszkadzania mu w zabawie, - przykrych wydarzeń losowych, - doświadczania kar fizycznych; powodują one wystąpienie poczucia krzywdy, gniewu, wrogości, zdenerwowania;

PRZYCZYNY AGRESJI U DZIECI • agresja na skutek blokady potrzeby uznania społecznego spowodowanej zbyt częstym upominaniem dziecka, wytykaniem mu różnych wad i braków, stawianiem za przykład dobrze uczących się lub wzorowo zachowujących się kolegów; • niezaspokajanie niektórych potrzeb dzieci; • stymulatorem agresywnego zachowania dziecka może być ograniczanie jego samodzielności, wywołana zbyt licznymi zakazami i nakazami pochodzącymi od dorosłych, nadmiernym ograniczeniem samodzielności;

PRZYCZYNY AGRESJI U DZIECI • naśladowanie zachowania agresywnego przejawianego przez osoby z otoczenia (rodzice, rówieśnicy, rodzeństwo, sąsiedzi, przechodnie na ulicy); z modelami agresywnego zachowania stykają się też za pośrednictwem filmów, gier komputerowych, programów w TV ukazujących sceny bójek, walk, napadów, gwałtów, morderstw, brutalnego zachowania się, w książkach; • tolerowanie przez rodziców różnych wykroczeń popełnianych przez dziecko sprzyja powstaniu u niego przeświadczenia o bezkarności oraz utrwalaniu się agresywnego zachowania;

PRZYCZYNY AGRESJI U DZIECI • przeświadczenie o własnej wyższości ze względu na pozycję społeczną rodziców może również sprzyjać występowaniu zachowań agresywnych; • agresywne zachowanie dzieci bywa też związane z zaburzeniami funkcjonowania układu nerwowego;

ZABURZENIA W ROZWOJU SPOŁECZNYM

Dzieci wykazujące zaburzenia rozwoju społecznego są określane mianem: „dzieci sprawiające trudności wychowawcze”, „niedostosowane społecznie”. D. H. Stott - brytyjski psycholog - wyróżnia trzy rodzaje niedostosowania społecznego: • wrogość, • zahamowanie, • aspołeczność.

Dziecko niedostosowane społecznie: • popada w konflikty z dorosłymi, • nie nawiązuje kontaktów społecznych, • jest wyobcowane w grupie rówieśniczej, • brak mu nawyków do współpracy i współdziałania. „Niedostosowanie stwierdza się u dziecka, które rozwija się w taki sposób, że odbija się to źle na nim samym albo jego kolegach, a które bez specjalnej pomocy z zewnątrz nie może poprawić swych stosunków z rodzicami, nauczycielami i innymi dorosłymi”.

Dwa typy dzieci niedostosowanych społecznie 1) typ bierny, zahamowany, który charakteryzuje się: - wycofywaniem się, - brakiem zaufania do ludzi, do nowych rzeczy, nowych sytuacji, - niezależnością i obojętnością w kontaktach społecznych, postawy „przeciw ludziom”; Dzieci bierne, zahamowane zachowują się na pozór normalnie i nie zwracają na siebie specjalnej uwagi dorosłych.

Dwa typy dzieci niedostosowanych społecznie 2) Typ demonstracyjny, „bojowy”: - dzieci te wydają się być pozbawione poczucia powinności moralnych i poczucia winy, - nie mają skrupułów, gdy wyrządzą komuś krzywdę, - nie przejmują się zakazami i regułami zachowania dopuszczalnego w danej społeczności, - oszukują w zabawach i grach, są sprytne i przebiegłe, tak, że trudno je złapać na gorącym uczynku, np. na kradzieży,

2) Typ demonstracyjny, „bojowy”: - nie okazują żadnego żalu i wzruszenia, prawdopodobnie go nie przeżywają, - nie można im niczego zawierzyć - rzeczy ani sekretu, - nie cieszą się zaufaniem i sympatią kolegów, a bliższe związki przyjacielskie, jakie zawierają są krótkotrwałe; Dzieci o postawie demonstracyjnej i bojowej ujawniają otwarcie swą agresję i wrogość, np. odmawiają współpracy i zachowują się biernie w sposób prowokacyjny albo też staja się natarczywe i napastliwe.

K. Horney wyodrębnia TRZY RODZAJE NIEPRAWIDŁOWO UKSZTAŁTOWANYCH POSTAW SPOŁECZNYCH: 1) postawa , , ku ludziom" dziecko stara się pozyskać sympatię otoczenia poprzez uskarżanie się na swoje krzywdy, demonstruje własną słabość, pragnie, aby rodzice i nauczyciele traktowali je życzliwie, pomimo, że jest niezdyscyplinowane i nie wykonuje poleceń; dziecko takie nie jest lubiane w grupie rówieśniczej.

2) postawa , , przeciw ludziom" przejawia się w potrzebie władzy i kontrolowania innych; stosowanie przemocy jest środkiem do uzyskania przewagi nad innymi; 3) postawa , , odsuwania się od ludzi" cechuje się skłonnością do izolacji oraz unikania kontaktów społecznych. Dzieci ujawniające taką postawę są bierne, nie wykazują zainteresowania, zaangażowania we wszelkiego rodzaju działania.

Trudności w rozwoju społecznym można podzielić na tendencje do: • zachowań wycofujących: zahamowanie społeczne / bierność społeczna) • zachowań antysocjalnych (Gurycka 1970; Skorny 1987) Niektórzy autorzy zaburzenia procesu socjalizacji odnoszą przede wszystkim do zachowań antysocjalnych (Spionek 1985; Chłopkiewicz 1987).

• zachowania wycofujące polegają na unikaniu kontaktów społecznych; - ich podłożem jest zahamowanie psychoruchowe lub zaburzenia nerwicowe, zwłaszcza związane z lękiem i poczuciem mniejszej wartości; zachowania te są więc głównie konsekwencją procesu nerwicowego jednostki; mogą też być skutkiem przewlekłych chorób somatycznych; osoby zahamowane społecznie są nieśmiałe i lękliwe, czasem podejrzliwe i nieufne, mogą mieć skłonności do marzycielstwa, unikają, zarówno współzawodnictwa, jak i współpracy (Gurycka 1970; Skorny 1992)

• zachowania antysocjalne charakteryzują się agresją, prowokacyjnym przeciwstawianiem się innym lub manipulowaniem nimi; utrwalenie tych zachowań w połączeniu ze słabą internalizacją norm społecznomoralnych i brakiem pozytywnych uczuć wobec innych ludzi prowadzi do rozwoju osobowości nieprawidłowej, określanej też jako socjopatyczna (Weiner 1977)

DZIECI NIEDOSTOSOWANE SPOŁECZNIE Przejawy niedostosowania: • występują u nich utrwalone zaburzenia w zachowaniu wyrażające się w pełnieniu ról społecznych niezgodnie z oczekiwaniami społeczeństwa i powszechnie akceptowanymi celami i normami; • cechują je głębokie zaburzenia emocjonalne, są niedojrzałe emocjonalnie; • mają słabo wykształconą uczuciowość wyższą (nie potrafią okazywać serdeczności, życzliwości i sympatii zarówno najbliższym członkom rodziny, jak i rówieśnikom; • nie potrafią też przywiązywać się do nikogo w głębszy i bardziej trwały sposób);

DZIECI NIEDOSTOSOWANE SPOŁECZNIE Przejawy niedostosowania: • z dużymi trudnościami nawiązują kontakty emocjonalne z ludźmi; • wadliwe funkcjonowanie w roli ucznia (wagary - mogą być pierwszym etapem rozwoju włóczęgostwa, uzależnienia, przestępczości, wykolejenia moralnego); • zachowania agresywne; Dzieci agresywne sprawiają trudności wychowawcze, ponieważ ich zachowanie cechuje brak zdyscyplinowania powodujący naruszenie regulaminu szkolnego oraz różnych norm współżycia społecznego.

DZIECI NIEDOSTOSOWANE SPOŁECZNIE Przejawy niedostosowania: • lekceważenie obowiązujących norm prawnych oraz zasad współżycia społecznego; wejście na drogę przestępczą; czyny chuligańskie: niszczenie mienia społecznego, słowne napastowanie lub bicie przypadkowo spotkanych przechodniów; • sięganie po używki; podwyższone ryzyko uzależnienia; • zaburzenia seksualne; (Konopnicki, 1971; Lipkowski, 1971; Turlej, 1982; Pospiszyl, Żabczyńska, 1985;

Zjawiska rozwoju emocjonalnego i społecznego pozostają ze sobą w ścisłych zależnościach, przez co ich rozróżnienie jest bardzo trudne. „Zachowania społeczne i emocjonalne jednostki splatają się ze sobą w sposób skomplikowany i tak ściśle, że tylko na skutek stosowania arbitralnych definicji takie objawy, jak zazdrość, nieśmiałość, trema, uczucia i sympatia traktowane być mogą głównie jako „ społeczne” albo „emocjonalne” formy zachowania się”.

Dzieci wykazujące zaburzenia rozwoju społecznego i emocjonalnego określa jako dzieci sprawiające trudności wychowawcze, niedostosowane społecznie. Pojęcie „trudności wychowawcze” niekiedy zastępuje się pojęciami: „zaburzenia w zachowaniu”, „nieprzystosowanie”.

Zaburzeniom w rozwoju emocjonalno – społecznym dziecka może sprzyjać niepełnosprawność, choroba przewlekła, na którą dziecko cierpi. Zdaniem W. D. Wall, dziecko może dojść do odczuwania swego upośledzenia jako kary i do poczucia winy. Może stać się bądź agresywne, bądź lękowe i niespokojne w kontakcie z otoczeniem. Widoczne zmiany w wyglądzie zewnętrznym odróżniające dziecko niepełnosprawne, chore od pełnosprawnych rówieśników niejednokrotnie spotykają się z ironicznymi, pogardliwymi określeniami, wyzwiskami.

Nawet jeśli dziecko nie jest w ww. sposób traktowane przez otoczenie, samo dostrzega swoje ograniczenia, deficyty, defekty, co wpływa na to, że odczuwa swoją odmienność w sposób negatywny. W efekcie doświadcza przykrych emocji, może zacząć izolować się od rówieśników, unika kontaktów z innymi ludźmi, przestaje być aktywne, czasem staje się agresywne i złośliwe na skutek doznanych frustracji spowodowanych ograniczeniem aktywności ruchowej lub negatywnym ustosunkowaniem się do otoczenia lub może demonstracyjnie ujawniać swoją niepełnosprawność, aby dzięki temu pozyskać współczucie, życzliwość oraz zapewnić sobie troskliwą opiekę.

Zaburzenia w rozwoju emocjonalno – społecznym powodują, że dziecko: • Nie umie pogodzić się z porażką. • Nie potrafi spokojnie przyjmować niepowodzeń. • Ma problemy z rozwiązywaniem sytuacji konfliktowych. • Nie potrafi obiektywnie oceniać innych. • Ma nieadekwatną samoocenę, gdyż nie zna swoich możliwości i nie wie na co je stać. • Odczuwa lęk podejmując się trudnych i nowych działań. • Nie radzi sobie ze stresem. • Nie potrafi nazywać przeżywanych przez siebie uczuć i okazywać ich w sposób właściwy.

WPŁYW WARUNKÓW WYCHOWAWCZYCH NA POWSTAWANIE ZABURZEŃ EMOCJONALNO – SPOŁECZNYCH

• nieprawidłowo funkcjonujące środowisko wychowawcze sytuacje pozbawienia dziecka miłości rodziców, uczucia niższości, brak wiary w siebie; w efekcie czego pojawiają się problemy z nawiązywaniem bliskich więzi emocjonalnych; • struktura rodziny (pełna – niepełna, rozbita, wielopokoleniowa, jednopokoleniowa, wielodzietna – jednodzietna),

• atmosfera wychowawcza Jeśli dziecko wychowuje się w atmosferze kłótni, oziębłości uczuciowej, ma zakłóconą równowagę emocjonalną, a uczuciem dominującym staje się niepewność i zagrożenie. W rodzinie takiej rzadko dochodzi do trwałych i głębokich związków emocjonalno – społecznych; dziecko ogranicza kontakty z innymi.

Spośród czynników składających się na atmosferę emocjonalną rodziny najbardziej szkodliwy wpływ na rozwój dziecka mają: - niezrozumienie i niezaspokajanie potrzeb psychicznych dziecka, - odrzucenie emocjonalne dziecka, oziębłość, - atmosfera jawnych konfliktów, - zakłócenia komunikacji, w tym sprzeczne komunikaty lub komunikacja ukryta, - osobowość rodziców (głównie matki jako osoby przebywającej stale, szczególnie z małym dzieckiem, np. matki nerwicowe, nadmiernie chroniące, pedantyczne, wymagające).

• postawy rodzicielskie Unikanie i odtrącanie dziecka, nadmierne wymagania w stosunku do niego i nadopiekuńczość są przyczynami wielu zaburzeń w jego rozwoju. Odrzucenie uczuciowe dziecka przez rodziców wytwarza w nim lęk oraz pozbawia umiejętności nawiązywania kontaktów. Dziecko wychowywane zbyt rygorystycznie (rodzice ostro egzekwują wydane polecenia i zakazy), staje się bierne, mało spontaniczne. Zwykle oczekuje, że ktoś inny nim pokieruje lub pomoże w działaniu.

Postawa nadmiernie opiekuńcza: przejawia się w zbytniej pobłażliwości. Dziecko staje się całkowicie zależne od rodziców, tłumią oni u niego objawy jakiejkolwiek samodzielności. Prowadzi to do opóźnienia dojrzałości, braku inicjatywy i zaradności życiowej dziecka. W nowym środowisku czuje się zagubione i onieśmielone. Sposób zachowania dzieci jest odpowiedzią na postawy, jakie prezentują wobec siebie rodzice.

• wzajemne relacje pomiędzy dzieckiem a rodzicami W późniejszych latach życia dziecka trudności w kontaktach pomiędzy rodzicami a dziećmi przybierają charakter dwustronny. Niewłaściwe zachowania rodziców, wynikające z braku akceptacji dziecka, wywołują u dziecka poczucie zagrożenia i lęki, co uzewnętrznia się różnymi formami nieprawidłowych zachowań. Te z kolei wzmacniają niekorzystne dla dziecka reakcje rodziców (nadmierne karanie, nadmierne ochranianie, odrzucenie itp. ). Powstaje "błędne koło", które utrwala zaburzenie emocjonalne i nieprawidłowe zachowania u dziecka.

• środowisko szkolne oddziałuje zarówno poprzez określone wymagania społeczne, stawiane przez szkołę jako instytucję nauczającą i wychowującą, jak i poprzez rodzaj relacji społecznych, jakich dziecko tam doświadcza; Relacje między uczniem a nauczycielem oraz między uczniem a kolegami bywają źródłem urazów, które w efekcie mogą stać się przyczynami lub wzmocnić istniejące już zaburzenia emocjonalne dziecka.

• środowisko szkolne W obszarze "nauczyciel-uczeń" do sytuacji urazowych można zaliczyć: - negatywny stosunek nauczyciela do ucznia, - nadmierne wymaganie stawiane dziecku. W obszarze "uczeń-uczeń": - odrzucenie dziecka przez grupę rówieśniczą, - stałe przeżywanie rywalizacji między kolegami.

ZABURZENIA W ROZWOJU SEKSUALNYM

Zaburzenia związane z rozwojem psychoseksualnym wynikają przede wszystkim z konfliktów emocjonalnych, które z kolei wywołują różnorodne dysfunkcje: - brak lub utrata potrzeb seksualnych, - awersja seksualna i brak przyjemności seksualnej (anhedonia), - zaburzenia pożądania seksualnego, - brak reakcji genitalnej, - tzw. oziębłość seksualna, - zaburzenia seksualne związane z bólem, - nadmierny popęd, - zaburzenia podniecenia seksualnego (impotencja, awersja seksualna).

- zaburzenia preferencji seksualnej parafilie: ü fetyszyzm, ü transwestytyzm, ü ekshibicjonizm, ü oglądactwo, ü pedofilia, ü sadomasochizm i in. - zaburzenia związane z rozwojem psychoseksualnym i orientacją seksualną, które przybierają formę: ü zaburzenia dojrzewania, rozwoju seksualnego, ü orientacja seksualna niezgodna z ego (ego-dystoniczna), ü zaburzenia związków seksualnych;

üzaburzenia dojrzewania, rozwoju seksualnego: osoba cierpi z powodu niepewności co do własnej tożsamości płciowej lub orientacji seksualnej, co prowadzi do wystąpienia lęku lub depresji. Najczęściej zdarza się to w okresie młodzieńczym u osób, które nie są pewne czy ich orientacja jest homoseksualna, heteroseksualna czy biseksualna lub u osób, które po okresie ustalonej orientacji seksualnej, często w długotrwałych związkach , stwierdzają, że ich seksualna orientacja zmienia się.

ü orientacja seksualna niezgodna z ego (ego- dystoniczna) Identyfikacja płciowa i preferencje seksualne nie budzą wątpliwości, ale istnieje psychiczne cierpienie z powodu takiego stanu rzeczy i występuje chęć zmiany. ü zaburzenia związków seksualnych Nieprawidłowość identyfikacji płciowej lub preferencji seksualnych odpowiada za trudności w nawiązaniu i utrzymaniu związku z partnerem seksualnym.

PRZYCZYNY PSYCHICZNE, KTÓRE MOGĄ WYSTĄPIĆ W PRZYPADKU ZABURZEŃ SEKSUALNYCH: - cechy osobowościowe: introwersja, depresyjność, agresywność, impulsywność, labilność emocjonalna, ukryte cechy homoseksualne, histeryczne, wyparcie uczuć, negatywne postawy wobec seksualności i własnej płci, nadmierna samokontrola uczuć, brak akceptacji siebie i innych, kompleksy, zaburzenia identyfikacji z płcią; - wykorzystanie seksualne w dzieciństwie i inne urazy seksualne;

- środowisko rodzinne: nadmierny rygoryzm wychowawczy, antyseksualna atmosfera, nieudane małżeństwo rodziców, żałoba po stracie rodzica, wrogość między członkami rodziny, problemy z porozumiewaniem się i zaburzona identyfikacja z rolami seksualnymi rodziców, niechęć rodziców do dziecka lub jego płci; - przewaga systemu oceniającego nad emocjonalnym; - lęki związane z seksualnością, własną rolą seksualną; - uwarunkowania zachowań seksualnych, np. niektóre praktyki masturbacyjne, rozbudowane i odbiegające od rzeczywistości fantazje erotyczne, urazowe doświadczenia z pierwszych kontaktów seksualnych

ZABURZENIA ROZWOJOWE A SEKSUALNOŚĆ hermafrodytyzm (obojnactwo): - seksualność może u takich osób przyjmować postać: biseksualną, transseksualną, aseksualną, heteroseksualną; - często wiąże się zaburzeniami emocjonalnymi, identyfikacji z płcią, niedojrzałością, nieśmiałością, drażliwością, agresją wobec otoczenia, autoagresją;

ZABURZENIA ROZWOJOWE A SEKSUALNOŚĆ wady budowy: - zaburzenia rozwojowe w formie: spodziectwa, wierzchniactwa, odbytu przedsionkowego, stulejki, mikropenisa, krzywienia członka; - zaburzenia te wpływają na obraz własnej osoby, powstanie kompleksów, zaburzeń identyfikacji z płcią, zahamowań seksualnych, trudności w nawiązywaniu relacji emocjonalnych i erotycznych;

ZABURZENIA ROZWOJOWE A SEKSUALNOŚĆ brak dojrzewania: - u chłopców: wiąże się z eunuchoidyzmem, słabym lub nieobecnym popędem płciowym; - u dziewcząt: nie rozwijają się cechy płciowe drugo – i trzeciorzędowe, miesiączkowanie; - doprowadza do kompleksów, zaburzeń identyfikacji z płciową, psychiczne; opóźnione dojrzewanie płciowe: - źródło kompleksów, izolacji od otoczenia, zaburzenia obrazu własnego ciała, zahamowań - skrajane następstwo: zespół Kaspra Hausera;

ZABURZENIA ROZWOJOWE A SEKSUALNOŚĆ przedwczesne dojrzewanie płciowe: następstwa: - agresywność, - wzmożona pobudliwość seksualna, - zaburzenia zachowania, - wczesna aktywność seksualna, - kompleksy, - neurotyzm, - ryzyko wykorzystania seksualnego;

ZABURZENIA IDENTYFIKACJI PŁCIOWEJ identyfikacja płciowa: akceptowane poczucie przynależności do własnej płci i realizowane określonej roli płciowej; proces ten przebiega od urodzenia, a jego koniec powinien przypadać na późną fazę okresu dojrzewania;

Typy identyfikacji z płcią wg Imielinskiego i Dulko - trwała i nietrwała, - całkowita: całkowite naśladowanie zachowań osoby - modela wraz z jej poglądami, zasadami, ideałami; - częściowa: naśladowanie niektórych cech i zachowań „modela” - świadoma i nieświadoma, - zewnętrzna – dotyczy cech zewnętrznych naśladowanej osoby i wewnętrzna – dotyczy postaw i uczuć osoby naśladowanej;

PRZYCZYNY ZABURZEŃ IDENTYFIKACJI PŁCIOWEJ: - zaburzenia genetyczne, - zaburzenia hormonalne, - wady budowy, - choroby OUN, - brak akceptacji rodzica dla płci dziecka, - wychowywanie dziecka z pominięciem jego płci biologicznej, - nadmierne więź uczuciowa matki z synem, - identyfikowanie się syna z matką, - negatywne relacje między rodzicami, - wykorzystanie seksualne, - związki kazirodcze, - kompleksy budowy, - rodzice tolerujący lub lekceważący zaburzenia identyfikacji płci we wczesnym wieku dziecka;

TYPY ZABURZEŃ IDENTYFIKACJI PŁCIOWEJ: transseksualizm: - pragnienie życia i uzyskania akceptacji jako osoba płci przeciwnej w stosunku do własnej; - uczucie niezadowolenia z własnej anatomii z zakresu własnej seksualności i potrzeba jej zmiany w wyniku leczenia hormonalnego i operacyjnego; - podstawa rozpoznania: trwała, przynajmniej 2 – letnia tożsamość transseksualna, wykluczenie innych zaburzeń psychicznych, genetycznych, chromosomalnych, interseksualnych, okresowych pragnień zmiany płci (np. kompleks Diany); - transseksualne kobiety dojrzewają znacznie później, a mężczyźni ok. 13 lat i 7 m-cy;

TYPY ZABURZEŃ IDENTYFIKACJI PŁCIOWEJ: transseksualizm: - większość transseksualistów bez względu na płeć podejmuje aktywność masturbacyjną przed 15 r. ż. , ujawnia orientację homoseksualną, ponad 90 % kobiet ocenia swój wygląd zewnętrzny jako męski, a ponad 80 % mężczyzn jako kobiecy; 60 % osób ma wyłącznie homoseksualne kontakty; - w biografii męskich transseksualistów powtarza się następująca cecha: były to urodziwe, subtelne, pełne wdzięku dzieci, uwielbiane przez matki, które wzmacniały ich niemęskie zachowania, a ojcowie nie odgrywali żadnej roli w wychowywaniu; dziewczynki były w domu obecne fizycznie, ale nie psychicznie (Obuchowska, Jaczewski, 1982);

TYPY ZABURZEŃ IDENTYFIKACJI PŁCIOWEJ: transwestytyzm o typie podwójnej roli: - ubieranie się w stroje przeciwnej płci w celu uzyskania przyjemności z chwilowych doświadczeń bycia osobą płci przeciwnej, jednak bez pragnienia, by zmienić płeć na stałe; - przebieraniu się nie towarzyszy podniecenie seksualne (w odróżnieniu od fetyszystycznego transwestytyzmu);

zaburzenia identyfikacji płciowej w dzieciństwie: - trwałe i intensywne niezadowolenie z własnej płci z chęcią bycia osobą płci przeciwnej; - występuje przed pokwitaniem; - wiąże się z ubieraniem się i zachowaniem zgodnym z płcią przeciwną, odrzucaniem własnej płci; - do rozpoznania nie wystarcza stwierdzenie, że u chłopów obserwuje się zachowania dziewczęce, a u dziewcząt zachowania chłopięce; - najczęściej ujawnia się w okresie przedszkolnym; chłopcy chętnie przebywają w towarzystwie dziewczynek, bawią się lalkami; w przyszłości część z nich ujawni zachowania homoseksualne, nieliczni transseksualizm; dziewczęta z kolei chętnie przebywają w towarzystwie chłopców, wykazują zainteresowanie sportem, typowo chłopięcymi zabawami; część z nich przyszłości będzie wykazywać zachowania homoseksualne;

ZABURZENIA IDENTYFIKACJI PŁCIOWEJ zespół dezaprobaty płci: - identyfikowanie się z płcią przeciwną i pragnienie zmiany płci, tym niemniej własna płeć anatomiczna nie jest negowana; - zespół ten spotyka się u transseksualistów, niektórych transwestytów, homoseksualistów, neurotyków, osób z zaburzeniami osobowości bądź innymi zaburzeniami psychicznymi; andromimeza: - zachowania dziewcząt polegające na naśladowaniu sposobu funkcjonowania mężczyzn (tzw. mężczyzna z pochwą);

ZABURZENIA IDENTYFIKACJI PŁCIOWEJ autoginefilia: - wyobrażenia chłopców, że są kobietami; ginemimeza: - naśladowanie przez chłopców stylu bycia kobiet (tzw. kobieta z penisem); osoby z takim zaburzeniem znajdują się na pograniczu różnych orientacji: a) homoseksualnej: zakochują się i współżyją z partnerami własnej płci anatomicznej, b) transwestytycznej: ubierają się w odzież płci przeciwnej; c) transseksualnej: chętnie biorą hormony, ale nie poddają się operacji zmieniającej płeć;

SEKSUALNE PROBLEMY I ZABURZENIA erotyzacja dziecka: - nadmierna ciekawość seksualna dziecka, - dziecko koncentruje się tak mocno na seksualności, że jest to jego wiodąca sfera zainteresowań i zachowań; - przyczyny (Yates, 1990): nudyzm, zbyt intensywny kontakt dotykowy dziecka członkami rodziny, nadmierny liberalizm w wychowaniu, wykorzystanie seksualne, wlewy odbytnicze;

SEKSUALNE PROBLEMY I ZABURZENIA fetyszyzm: - u dzieci w wieku przedszkolnym, - mechanizmy rozwojowe, które mogą sprzyjać przyszłej fetyszyzacji; - np. jeśli dziecko nie ma bliskiej więzi z kochanym rodzicem, wówczas rzeczy należące do tego rodzica stają się jego substytutem i ten właśnie mechanizm prowadzi do przyszłego fetyszyzmu;

SEKSUALNE PROBLEMY I ZABURZENIA patologiczna aktywność masturbacyjna: formy: - zachowania natrętne, - zachowania kompulsywne, - nietypowe udziwnienia (np. używanie narzędzi), zagrażające życiu i zdrowiu; niebezpieczne są praktyki masturbacyjne z używaniem prądu elektrycznego, wprowadzaniem do cewki moczowej ostrych narzędzi;

SEKSUALNE PROBLEMY I ZABURZENIA seksualne tło zaburzeń psychosomatycznych i psychicznych: problemy z własną seksualnością, bycie ofiarą wykorzystania seksualnego, urazowe relacje partnerskie, potrzeba pozostania w roli dziecka, tłumienie i wypieranie potrzeb seksualnych i in. mogą doprowadzić do uzależnień, zaburzeń osobowości, nerwic, bulimii i anoreksji, innych zaburzeń psychicznych i psychosomatycznych;

SEKSUALNE PROBLEMY I ZABURZENIA nadmierna asceza okresu dojrzewania: - może prowadzić do negatywnego nastawienia wobec własnego ciała, seksualności, agresywności, obsesji seksualnych, izolacji społecznej, negacji seksualności i ciała, fobii seksualnych, fanatyzmu, rozwoju osobowości w kierunku autorytarnym, zachowań paranoicznych;

SEKSUALNE PROBLEMY I ZABURZENIA seksualność osób z upośledzeniem umysłowym: - aktywność seksualna ww. osób stwarza wiele problemów, ponieważ ma formy impulsywne, napadowe, patologiczne, czasem dewiacyjne; - osoby te stają się często obiektem wykorzystania seksualnego; słaba identyfikacja z płcią;

SEKSUALNE PROBLEMY I ZABURZENIA zaburzenia preferencji seksualnych (parafilie): - zachowania dewiacyjne w wieku rozwojowym najczęściej wynikają z niedojrzałości emocjonalnej, psychopatologii, zaburzeń w rozwoju psychoseksualnym; można je również wiązać z mechanizmami uczenia się; nie bez znaczenia są także fantazje towarzyszące masturbacji, naśladownictwa, treści pornograficznych, oddziaływania subkultur; - zachowania pedofilne w okresie dojrzewania mogą być traktowane jako: zachowanie, motyw, identyfikacja;

zaburzenia preferencji seksualnych (parafilie): u chłopców do takich zachowań mogą skłaniać: a) podobne zainteresowania jak u partnera, b) potrzeba pozyskania przyjaciela, c) atrakcyjna atmosfera spotkania, d) prestiż, e) potrzeba pieniędzy; - typowe formy zachowań: masturbacja, kontakty oralne i analne; -w wieku dojrzewania można spotkać wszelkie typy zachowań dewiacyjnych, a ich przyczyny są podobne jak w przypadku parafilii u osób dorosłych (Lew – Starowicz, 2000 za: Lehne, 1990);

PROBLEMY Z ORIENTACJĄ HOMOSEKSUALNĄ przyczyny rozwoju orientacji homoseksualnej: - hipotetyczne predyspozycje genetyczne, - zespół stresu prenatalnego, - uwarunkowania rodzinne, - u dziewcząt cechy maskulinizacji psychicznej, u chłopców – cechy feminizacji psychicznej, - uwiedzenie homoseksualne, - uwarunkowania kulturowe;

przyczyny rozwoju orientacji homoseksualnej: w rozwoju psychoseksualnym osób homoseksualnych największy problem stanowi faza ujawnienia się (coming out) polegająca na konfrontacji ze społecznie akceptowanym modelem heteroseksualnym własnej orientacji homoseksualnej; prowadzi to do: a) napięć, b) poczucia inności, c) poczucia obcości, d) neurotyzmu, e) konfliktów z rodzicami i otoczeniem;

Specyficzny problem: homoseksualizm młodzieńczy, który należy odróżniać od orientacji homoseksualnej; u części młodzieży kontakty homoseksualne mają motywy pozaseksualne i w przyszłości są zarzucane; znaczna część młodzieży z doświadczeniami homoseksualnymi nie zostaje homoseksualistami, u niektórych wczesne doświadczenia seksualne predysponują d o ujawnienia się tzw. późnego homoseksualizmu, po 35 r. ż.

DYSFUNKCJE SEKSUALNE U młodzieży aktywnej seksualnie mogą pojawić się różnorodne dysfunkcje seksualne. Ich źródłem są najczęściej czynniki psychogenne. Najczęstsze dysfunkcje u dziewcząt : pochwica, anorgazmia. Przyczyny: - niewiedza o anatomii i fizjologii seksualnej, podstawach sztuki miłosnej; - błędne informacje, lęki, wewnętrzne konflikty, poczucie winy, konflikty z partnerem; - rozbieżność między wyobrażonymi reakcjami seksualnymi a rzeczywistością; - zbyt mało czasu na uczenie się reakcji seksualnych, poznawanie „mapy ciała” przy nastawieniu na konieczność przeżycia orgazmu; - brak pełnego oddania się partnerowi, który nie daje poczucia bezpieczeństwa i oparcia;

DYSFUNKCJE SEKSUALNE Typowe zaburzenia u chłopców: - przedwczesne wytryski, - zaburzenia erekcji członka. Przyczyny: - lęki, - nieregularność kontaktów seksualnych, - strach przed ośmieszeniem się w roli partnera, - wpływ alkoholu, narkotyków, - uwarunkowania masturbacyjne.

INNE PRZYCZYNY TRUDNOŚCI W KONTAKTACH SEKSUALNYCH: • choroby nastolatków: cukrzyca, astma, urazy rdzenia kręgowego, zaburzenia neurologiczne, hormonalne i itd. ; • lęk przed kontaktami, przewidywanie braku akceptacji / odrzucenia, brak poczucia atrakcyjności i własnej wartości w roli partnera seksualnego; • deformacje ciała, zmiany chorobowe, uboczne skutki leczenia chorób; (Lew – Starowicz, 2000)

LITERATURA: P. Baker (1974). Podstawy psychiatrii dziecięcej. Warszawa PZWL. M. Bogdanowicz (1986). Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym. Warszawa WSi. P. M. Chłopkiewicz (1971). Zahamowanie psychoruchowe w świetle analizy kliniczno - ontogenetycznej”. Psychologia Wychowawcza nr 2. S. Gerstmann (1986). Rozwój uczuć. Warszawa A. Gurycka (1970). Dzieci bierne społecznie. Wrocław Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wyd. PAN. K. Horney (2011). Nerwica a rozwój człowieka – trudna droga do realizacji. Warszawa Rebis. K. Imieliński, S. Dulko (1988). Przekleństwo androgeniczne. Transseksualizm: mity i rzeczywistość. Warszawa PWN. F. L. Ilg, L. B. Ames, S. M. Baker (1992). Rozwój psychiczny dziecka. Gdańsk GWP.

J. Komender (2000). Specyfika zaburzeń psychicznych w okresie dorastania w: (red. ) A. Popielarska. Psychiatria wieku rozwojowego. Warszawa PZWL. J. Konopnicki (1971). Niedostosowanie społeczne. Warszawa PWN. A. Kozłowska (1984). Zaburzenia emocjonalne dzieci w wieku przedszkolnym. Warszawa WSi. P. A. Kozłowska (1996). Jak pomagać dziecku z zaburzeniami życia uczuciowego. Warszawa Wyd. Żak. O. Lipkowski (1971). Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja. Warszawa PZWS. I. Obuchowska, A. Jaczewski (1982). Rozwój erotyczny. Warszawa WSi. P. I. Obuchowska (1982). Psychologiczne aspekty dojrzewania w: (red. ). A. Jaczewski, B. Woynarowska. Dojrzewanie. Warszawa WSi. P. A. Popielarska, M. Popielarska, H. Jaklewicz (2000). Specyficzne zaburzenia rozwojowe w: (red. ). A. Popielarska, M. Popielarska. Psychiatria wieku rozwojowego. Warszawa PZWL.

A. Popielarska (2000). Reakcje nerwicowe, nerwice i zespoły nerwicowe u dzieci i młodzieży w: (red. ) A. Popielarska. Psychiatria wieku rozwojowego. Warszawa PZWL. K. Pospiszyl, E. Żabczyńska (1985). Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie. Warszawa PWN. Z. Skorny (1992). Psychologia wychowawcza dla nauczycieli. Warszawa WSi. P. H. Spionek (1975). Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka. Warszawa PWN. Z. Lew – Starowicz. Seksuologia wieku dziecięcego i okresu dojrzewania w: (red. ). A. Popielarska, M. Popielarska. Psychiatria wieku rozwojowego. Warszawa PZWL. L. Szewczyk (1996). Nieprawidłowości rozwoju emocjonalnego w relacji do okresów rozwojowych dziecka w: (red. ) E. Januszewska. Wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej dzieci i młodzieży. Lublin Tow. Naukowe KUL. S. Turlej (1982). Młodzież społecznie niedostosowana. Warszawa WSi. P. W. D. Wall (1960). Wychowanie i zdrowie psychiczne. Warszawa PWN. I. B. Weiner (1977). Zaburzenia psychiczne wieku dorastania. Warszawa PWN.