ywno ywienie a zdrowie prof dr hab med

Żywność, żywienie a zdrowie* prof. dr hab. med. Mirosław Jarosz Instytut Żywności i Żywienia im. prof. dra med. A. Szczygła Rada Naukowa przy Ministrze Zdrowia, Warszawa, 8. 02. 2018 r. * Hasło konferencji z 1990 r.

Przewlekłe choroby niezakaźne i choroby zakaźne (WHO, 2017) Infekcje dolnych dróg oddechowych Ch. biegunkowe Gruźlica HIV/AIDS [WARTOŚĆ]% Inne [WARTOŚĆ]% http: //www. who. int/mediacentre/factsheets/fs 355/en/ Przewlekłe choroby niezakaźne: ü Ch. sercowo-naczyniowe [WARTOŚĆ]%ü Nowotwory ü Ch. układu oddechowego ü cukrzyca

Bezpieczeństwo żywności i żywienia ZDROWIE

Żywność, żywienie, zdrowie – współzależności

Bezpieczeństwo żywienia Przykład 1. Nowotwory złośliwe w Polsce

Rak Pęch. żółc. Żołądka Wątroby Lata M 1988 -2014 ↓ 72, 7% 1994 -2014 K ↓ 71, 7% 1970 -2014 ↓ 67, 3% ↓ 67, 6% 1995 -2014 ↓ 45, 1% ↓ 40, 5% 1991 -2014 ↓ 49, 1% 1992 -2014 ↓ 64, 9% Trzustki 1995 -2014 ↓ 31, 4% Przełyku 1995 -2014 ↓ 31, 4% Płuca 1995 -2014 ↓ 40% ↑ 42% 1960 -2014 ↑ 446, 6% ↑ 280% 1960 -1995 ↑ 317, 2% ↑ 268, 9% 1995 -2014 ↑ 31% ↑ 6, 6% J. grubego Zachorowalność na wybrane nowotwory złośliwe (1990– 2014) Rak Trzonu macicy ↓ 18% Sutka Jarosz M. et al. , Gastroetnerol. Res. Pract. 2012; Jarosz M. et al. , Żyw. Człow. Metab. , 2017 Grucz. krok. Lata M K 1970 -1995 ↑ 37, 8% 1995 -2014 ↑ 41, 6% 1970 -2014 ↑ 95, 1% 1970 -2014 ↑ 155, 4% 1970 -1995 ↑ 74, 6% 1995 -2014 ↑ 45, 6% 1970 -2014 ↑ 387, 5% 1970 -1995 ↑ 83, 8% 1995 -2014 ↑ 165, 3%

Nowotwory złośliwe o najgorszym rokowaniu Nowotwór Przełyku Płuca Żołądka Pęcherzyka żółciowego 5 -letnie przeżycie 5– 10% 10– 15 % 15% Trzustki 10– 20% Wątroby 25%

Zmiany w zachorowalności na raka w Wielkiej Brytanii Cancer Research UK, 2016

Zachorowalność – rak żołądka w latach 1960– 2014 H. pylori ~80% populacji ~70% M 33, 8 25, 1 20, 6 14 K 10, 4 11, 4 7, 9 4, 5 4 Krajowy Rejestr Nowotworów, http: //onkologia. org. pl/raporty, dostęp z 2017 i dane z lat wcześniejszych

Zachorowalność — rak trzustki w latach 1960– 2014 1995 -2013 M: spadek o 30% K: spadek o 18% Współczynnik zachorowalności (na 100 000) 10 1960 -1995 M: ↑ ~5 -krotny K: ↑ 4, 5 -krotny 9 8 7 8, 6 M 6 6, 0 5 4 4, 1 K 3 2 1, 8 1 1, 1 0 1965 1970 1975 1980 1985 Krajowy Rejestr Nowotworów, http: //onkologia. org. pl/raporty, dostęp z 2017 i dane z lat wcześniejszych 1990 1995 2000 2005 lata 2010 2014

Zachorowalność — rak przełyku w latach 1960– 2014 Krajowy Rejestr Nowotworów, http: //onkologia. org. pl/raporty, dostęp z 2017 i dane z lat wcześniejszych

Zachorowalność — rak wątroby w latach 1980– 2014 5, 1 4, 7 4, 1 3, 4 -37% M 2, 9 1, 6 -53% K 4 Krajowy Rejestr Nowotworów, http: //onkologia. org. pl/raporty, dostęp z 2017 i dane z lat wcześniejszych

Zachorowalność – rak pęcherzyka żółciowego w latach 1970– 2014 Współczynnik zachorowalności (na 100 000) 6 5, 4 5 4, 8 -72% K 4 3 2, 0 2 2, 0 1, 6 -73% M 1 0, 6 lata 0 1975 1980 1985 1990 1995 Krajowy Rejestr Nowotworów, http: //onkologia. org. pl/raporty, dostęp z 2017 i dane z lat wcześniejszych 2000 2005 2010 2014

Zachorowalność — rak jelita grubego i odbytnicy w latach 1960– 2014 Krajowy Rejestr Nowotworów, http: //onkologia. org. pl/raporty, dostęp z 2017 i dane z lat wcześniejszych

Zachorowalność — rak płuca w latach 1960– 2014 Krajowy Rejestr Nowotworów, http: //onkologia. org. pl/raporty, dostęp z 2017 i dane z lat wcześniejszych

Uniknęło zachorowania (1994– 2014) 313 000 osób 188 000 raków przewodu pokarmowego 125 000 raków płuca Szacowana liczba zachorowań na nowotwory złośliwe, których udało się uniknąć głównie dzięki zmianom nawyków żywieniowych i zmniejszenia palenia tytoniu. Wyliczenia na podstawie analizy tendencji krzywych wzrostu i krzywych spadku w latach 1994– 2014 oraz sumarycznym zbiorczym podsumowaniu przypadków nowotworów p. pokarmowego i płuca. * Jarosz M. et al. , Żyw. Człow. Metab. , 2017

Oszczędności ekonomiczne (koszty bezpośrednie i pośrednie) 1994– 2014 9, 4 mld Szacowana liczba zachorowań na nowotwory złośliwe, których udało się uniknąć głównie dzięki zmianom nawyków żywieniowych i zmniejszenia palenia tytoniu. Wyliczenia na podstawie analizy tendencji krzywych wzrostu i krzywych spadku w latach 1994– 2014 oraz sumarycznym zbiorczym podsumowaniu przypadków nowotworów p. pokarmowego i płuca. * zł * 30 000 zł/1 przypadek * GUS, 2014; Krajowy Rejestr Nowotworów; TU „Ubezpieczenia na życie”; analiza rynku Jarosz M. et al. , Żyw. Człow. Metab. , 2017

POLSKA – nowotwory złośliwe 1990– 2014 Co się stało? à Skąd ten istotny stały spadek zachorowań na niektóre nowotwory (o najgorszym rokowaniu) à Dlaczego epidemiologia tych nowotworów odbiega od krajów europejskich? à Dlaczego początek spadków zachorowań w tym samym okresie (lata 90. XX wieku)

Skąd ten istotny spadek zachorowań Nawyki żywieniowe a zachorowalność na nowotwory złośliwe w Polsce w latach 1960– 2014

1. Trendy w żywieniu (1960– 2013) – Spożycie produktów żywnościowych 1 na 1 mieszkańca/rok – Baza produktów żywnościowych IŻŻ na podstawie badań bilansów żywnościowych GUS – Zawartość energii i składników pokarmowych w diecie 2 na 1 mieszkańca/dzień (baza IŻŻ) 2. Trendy w zachorowalności (1960– 2013) Krajowy Rejestr Nowotworów Centrum Onkologii – Instytutu im. M. Skłodowskiej-Curie 3. Porównanie trendów zachorowań na nowotwory z trendami w żywieniu (1960– 2013) Analiza statystyczna współczynniki korelacji porządku rang Spearmana 1 GUS, 2 IŻŻ (baza, tabele składu i wartości odżywczej żywności, 2017)

Hot Topic Conference: Life course influences and mechanisms: Obesity, Physical Activity and Cancer (OPAC 2)

% energii z tłuszczu w diecie OTYŁOŚĆ a zachorowalność na raka jelita grubego i odbytnicy (1960– 2014) 1960 -2014 ↑ 5, 5 -krotny M K 1960 -2014 wzrost o 55% 16, 3 31, 1 18, 8 11, 8 5, 8 1960 -2014 ↑ ok. 4 -krotny 4, 5 2014 Jarosz M. et al. , Gastroetnerol. Res. Pract. 2012; Jarosz M. Rychlik E et al. , Żyw. Człow. Metab. , 2017 1960– 2014: M: r = 0, 97 K: r = 0, 97

% energii z tłuszczu w diecie 50 10 % energii z tłuszczu wsp. zachorowalności - mężczyźni wsp. zachorowalności - kobiety 9 8 M 40 7 6 30 5 4 10 3 K 20 1960 -2013 ↑ o 55% 1960 -1989 M: r = 0, 93 K: r = 0, 90 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 Jarosz M. et al. , Gastroetnerol. Res. Pract. 2012; Jarosz M. et al. , Żyw. Człow. Metab. , 2017 2000 2005 2010 2 1 0 2013 Współczynnik zachorowalności (na 100 000) % energii z tłuszczu w diecie a zachorowalność na raka trzustki (1960– 2013) OTYŁOŚĆ lata

Spożycie na osobę (kg/rok) 70 mięso czerwone i jego zachorowalności przetwory wsp. - mężczyźni wsp. zachorowalności - kobiety 60 1960 -1991 ↑ o 89% 1991 -2014 ↓ o 38% 60, 1 10 9 8 -30% M 7 50 6 5 40 4 -18% K 32, 4 30 20 1965 1970 1960 -1989 M: r = 0, 28; K: r = 0, 36 1990 -2014 M: r = 0, 73; K: r = 0, 49 1975 1980 1985 37, 3 3 2 Współczynnik zachorowalności (na 100 000) Spożycie mięsa czerwonego i jego przetworów a zachorowalność na raka trzustki (1960– 2014) 1 0 1995 Jarosz M. et al. , Gastroetnerol. Res. Pract. 2012; Jarosz M. et al. , Żyw. Człow. Metab. , 2017 2000 2005 2010 2014 lata

Spożycie mięsa czerwonego i jego przetworów a zachorowalność na raka jelita grubego (1960– 2014) i jego przetwory M K 25, 2 60, 1 16, 6 32, 4 5, 8 4, 5 37, 3 1960– 2014: M: r = -0, 56 K: r = -0, 55 1960 -1991 wzrost o 89% 1991 -2014 spadek o 38% 2014 Jarosz M. et al. , Gastroetnerol. Res. Pract. 2012; Jarosz M. Rychlik E et al. , Żyw. Człow. Metab. , 2017

Spożycie owoców a zachorowalność na raka żołądka (1960 -2014) Jarosz M. et al. , Gastroetnerol. Res. Pract. 2012; Jarosz M. Rychlik E et al. , Żyw. Człow. Metab. , 2017

Spożycie warzyw a zachorowalność na raka jelita grubego i odbytnicy (1960 -2014) Jarosz M. et al. , Gastroetnerol. Res. Pract. 2012; Jarosz M. Rychlik E et al. , Żyw. Człow. Metab. , 2017

Spożycie witamin C, D i E oraz β-karotenu a zachorowalność na nowotwory przewodu pokarmowego (19602014) 18, 0 99, 8 107, 2 8, 0 24, 5 4, 2 476 7 14 12, 5 20 32, 9 399 6 2, 7 17, 0

SPOŻYCIE SOLI* a zachorowalność na raka żołądka (1999– 2014) M K ↓ o 35% M: r = 0, 96; K: r = 0, 99 Jarosz M. , Sekuła W. , Rychlik E. , Figurska K. : Impact of diet on long-term decline in gastric cancer incidence in Poland. Wj. G, 2011, 17, 1, 89 -97, z danymi uaktualnionymi w 2014 r.

Spożycie kawy a zachorowalność na raka wątroby (1980 -2014) 4, 7 1980 -2014 ↑ 3 -krotny 4, 1 3, 3 2, 9 -37% M 1, 6 1, 0 -53% K 4 Jarosz M. et al. , Gastroetnerol. Res. Pract. 2012; Jarosz M. Rychlik E et al. , Żyw. Człow. Metab. , 2017

PODSUMOWANIE

Czynniki odpowiedzialne za spadek lub zahamowanie wzrostu zachorowań na nowotwory w Polsce (1995– 2014) istotne ↓ spożycia mięsa czerwonego i jego przetworów zmiana struktury spożycia tłuszczów: ↓ 60% ↓ spożycia tłuszczów zwierzęcych (nasyconych) a ↑ spożycia tłuszczów roślinnych ↓ 45% ↓ spożycia cukrów prostych ↓ 11% ↓ spożycia soli (↓ zachorowań na raka żołądka) ↓ 35% ↑ 14 x Jarosz M. et al. , Ann. Oncol. , 2017; Jarosz M. et al. , Żyw. Człow. Metab. , 2017; Jarosz M. , Sajór I. , Ann. Oncol. , 2015; Jarosz M. et al. , Ann. Nutr. Metab. , 2015; Sajór I. , Jarosz M. , Ann. Nutr. Metab. , 2015; Jarosz M. et al. , Bio. Med Res. Int. , 2013

Czynniki odpowiedzialne za spadek lub zahamowanie wzrostu zachorowań na nowotwory w Polsce (1995– 2014) Większe niż w latach wcześniejszych spożycie warzyw i wzrost spożycia owoców Wzrost spożycia witamin antyoksydacyjnych (wit. E) ↑ 2 x ↑ 7 x ↑ 2 x bądź większe ich spożycie niż w latach wcześniejszych (wit. C, beta-karoten) Wzrost spożycia kawy ↑ 3 x oraz Zmniejszenie palenia tytoniu Jarosz M. et al. , Ann. Oncol. , 2017; Jarosz M. et al. , Żyw. Człow. Metab. , 2017; Jarosz M. , Sajór I. , Ann. Oncol. , 2015; Jarosz M. et al. , Ann. Nutr. Metab. , 2015; Sajór I. , Jarosz M. , Ann. Nutr. Metab. , 2015; Jarosz M. et al. , Bio. Med Res. Int. , 2013

Z czym mamy obecnie problem? Wzrost otyłości Wzrost spożycia alkoholu Wysokie spożycie mięsa czerwonego i przetworzonego, izomerów trans, soli, słodyczy Niskie spożycie warzyw, owoców, produktów mlecznych, błonnika, ryb Niski poziom witaminy D w diecie Wzrost palenia tytoniu wśród kobiet Jarosz M. et al. , Ann. Oncol. , 2017 Jarosz M. et al. , Żyw. Człow. Metab. , 2017

Aktywność fizyczna Masa ciała Skład ciała Objawy kliniczne Jakość życia Funkcjonowanie Aktywność fizyczna Ch. współistniejące WCRF, IARC, 2016 WSZYSTKIE ZGONY Masa ciała Skład ciała Żywienie Zgon z powodu nowotworu Żywienie Diagnostyka i leczenie nowotworu Żywienie i aktywność fizyczna zapobiegają i zwiększają skuteczność leczenia

Liczba rocznie zdiagnozowanych nowotworów w Holandii Coraz częstsze zachorowania na „drugiego” raka 17%* 120 000 (19%)** 100 000 80 000 10% 60 000 40 000 20 000 0 199 5 * Netherlands Cancer 0 Registry 200 0 200 5 201 0 201 lata 3 ** 4 mln osób, USA, 2015

Przyczyny „drugiego” raka Styl życia i czynniki środowiskowe (żywienie, alkohol, otyłość, aktywność fizyczna, palenie) Leczenie raka (dawka promieniowania, chemioterapia) Podatność: – genetyczna (np. BRCA, zespół Lyncha) – niedobory immunologiczne

Przyczyny „drugiego” raka w relacji do wieku Żywienie, aktywność fizyczna i czynniki środowiskowe Leczenie (chemio- i radioterapia) Genetyczna podatność WIEK IARC, 2016 Morton & Chanock. Nat Med 2011 17{8): 924 -5

Bezpieczeństwo żywienia Przykład 2. Żywienie a przeciętne dalsze trwanie życia Polaków

Nawyki żywieniowe a przeciętne dalsze trwanie życia w Polsce (1950– 2015) III Narodowy Kongres Żywieniowy GUS, 2017; Jarosz M. et al. , Żyw. Człow.

Bezpieczeństwo żywienia Przykład 3. Skuteczna interwencja żywieniowa i stylu życia Polska – szkoły podstawowe

Szwajcarsko-Polski Program Współpracy (2011– 2016) 25434 20337 26808 29148 29877 25077 26869 30789 25567 Dzieci i młodzież (~408 000) objęte programem certyfikacji 1600 placówek edukacyjnych 26150 34554 23025 19138 16846 28559 Jarosz M. i wsp. , Raport projektu „Zachowaj równowagę”, 2016 19740 WYNIK:

Zmiany w odsetku nadmiernej masy ciała po 2 latach (2013– 2015) realizacji programu certyfikacji szkół* % 26, 5 24, 5 % 2013 % 25, 7 22, 5 2015 22, 4 20, 5 ↓ o 3% nadmiernej m. c. szkoły podstawowe w szkołach objętych Programem * Badanie na grupie losowej 64 szkół spośród 1200 szkół uczestniczących w programie. Jarosz M. i wsp. , Raport projektu „Zachowaj równowagę”, 2016 44

Zmiany w zachowaniach żywieniowych uczniów/rówieśników na wstępie programu i po zakończeniu Przed programem Po 2 latach programu edukacji I śniadanie jem: nigdy lub rzadko 24% 19% II śniadanie jem: nigdy lub rzadko 19% 15% Liczba posiłków/dzień: 1– 2 5 lub > 7% 29% 4% 39% Przegryzanie (snacking): nigdy, rzadko codziennie 36% 24% 48% 21% Jarosz M. i wsp. , Raport projektu „Zachowaj równowagę”, 2016 45

Zmiany w zachowaniach żywieniowych uczniów/rówieśników na wstępie programu i po zakończeniu Przed programem Po 2 latach programu edukacji 71% 66% wodę 36% 52% batony 33% 25% napoje słodzone 32% 23% Zakupy w sklepiku szkolnym Najczęściej kupuję: Jarosz M. i wsp. , Raport projektu „Zachowaj równowagę”, 2016 46

Szwajcarsko-Polski Program Współpracy Program certyfikacji (2014) — udział 10% uczniów w Polsce Nie zachorowało: Gdyby był w całym kraju, nie zachorowałoby 8 000 dzieci i młodzieży 80 000 dzieci i młodzieży Koszt programu: ~800 tys. PLN Jarosz M. i wsp. , Raport projektu „Zachowaj równowagę”, 2016 Koszt programu: 8 mln PLN (2, 5 PLN/rok/os. )

Bezpieczeństwo żywności (jakość zdrowotna żywności)

Bezpieczeństwo żywności Przykład 1. Edukacja

↑ wiedzy u 35% konsumentów

Koszyk zakupów często zawiera wybieranie może zredukować spożycie soli o 72% Shocking levels of salt hidden inside your shopping basket, Food Swith, UK, 2012 51

Bezpieczeństwo żywności Przykład 2. (symulacja)

Czytajmy etykiety PORÓWNANIE PRODUKTÓW – RODZINNE ZAKUPY SÓL 20 g CUKRY 156 g TŁUSZCZ 588 g 1. chleb mieszany 2. wędlina 3. tłuszcz roślinny do smarowania 4. jogurt truskawkowy 5. makrela w sosie pomidorowym 6. sałatka jarzynowa z kurczakiem 7. napój pomarańczowy 8. orzeszki arachidowe prażone ↓ 35% ↓ 52% ↓ 47% 500 g 150 g SÓL 13 g 500 g 150 g 170 g 300 g 1 l 140 g CUKRY 75 g TŁUSZCZ 308 g

Czytajmy etykiety PORÓWNANIE PRODUKTÓW – RODZINNE ZAKUPY W PRZELICZENIU NA ROK SÓL 7, 3 kg CUKRY ~57 kg TŁUSZCZ 215 kg 1. chleb mieszany 2. wędlina 3. tłuszcz roślinny do smarowania 4. jogurt truskawkowy 5. makrela w sosie pomidorowym 6. sałatka jarzynowa z kurczakiem 7. napój pomarańczowy 8. orzeszki arachidowe prażone 500 g 150 g SÓL ~4, 7 kg 170 g 300 g 1 l 140 g CUKRY ~27 kg TŁUSZCZ 111, 4 kg

Wybierając mądrze w ciągu roku, rodzina może zjeść mniej o… 2, 6 kg SOLI 30 kg CUKRU 103, 6 kg TŁUSZCZU

Bezpieczeństwo żywności Przykład 3. Współpraca nauki z przemysłem

2008 r. ↓ spożycia o 35% 2017 r.

Konieczny stały monitoring ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia co 4 lata (w oparciu o europejską metodologię)

Jak obecnie ocenić ryzyko związane ze spożyciem żywności i błędy żywieniowe Polaków w kontekście działań europejskich: EFSA (European Food and Safety Agency) HLG EC (High Level Group of European Commission) GRANTY EFSA Support to National Dietary Surveys in Compliance with the EU Menu methodology (5 th support) Lot 1 – „ The children’s survey”, including subjects from three months up to 9 years old. Wsparcie Krajowych Badań Sposobu Żywienia prowadzonych zgodnie z metodologią zalecaną przez UE. Część 1 – „Badanie dzieci” obejmujące osoby od 3 miesięcy do 9 lat Support to National Dietary Surveys in Compliance with the EU Menu methodology (5 th sup-port) Lot 2 – „ The adults’ survey”, including subjects from 10 to 74 years old. Wsparcie Krajowych Badań Sposobu Żywienia prowadzonych zgodnie z metodologią zalecaną przez UE. Część 2 – „Badanie dorosłych” obejmujące osoby od 10 do 74 lat

Do czego potrzebne są badania sposobu żywienia i stanu odżywienia DIETA 5. 0

Żywność, żywienie medycyna prewencyjna medycyna naprawcza Bezpieczeństwo żywienia i bezpieczeństwo żywności (jakość zdrowotna) jednym z najskuteczniejszych i najtańszych sposobów Ministra Zdrowia w zapobieganiu i leczeniu chorób

INSTYTUT ŻYWNOŚCI I ŻYWIENIA IM. PROF. DRA MED. ALEKSANDRA SZCZYGŁA ul. Powsińska 61/63 02 -903 Warszawa Tel: 22 55 09 771 Fax: 22 842 11 03 e-mail: izz@izz. waw. pl www. izz. waw. pl