Yrd Do Dr Sabetullah Meri 1 2 Hibir

Yrd. Doç. Dr. Sağbetullah Meriç 1

2

Hiçbir problem, onları yarattığımız andaki bilinçle çözülemez; dünyaya yeni bir gözle bakmamız gerek… 3

EKONOMİ NEDİR? Ekonomi, insanların sınırsız tüketim isteklerinin, sınırlı kaynaklarla en iyi nasıl tatmin edileceğini inceleyen bilim dalıdır. Ekonomi, mal ve hizmetlerin üretilmesi, kazanılması ve tüketilmesi sırasında insan faaliyetlerinden doğan sosyal olayları inceler. 5

Fırsat Maliyeti (Alternatif Maliyet): Bir kararın alınmasıyla vazgeçilmek zorunda kalınan en iyi fırsat… “Her seçim fedakarlıktır” Nasuh Mahruki 6

ÜRETİM FAKTÖRLERİ Emek: Mal ve hizmet üretiminde sarfedilen bedensel ve zihinsel çaba… Doğal Kaynaklar: Doğanın insanlara sağladığı olanaklar(hava, su, toprak…) Sermaye: İnsanların ürettiği ve diğer mal ve hizmetlerin üretiminde kullanılan mallar… Girişimcilik: Emek, doğal kaynak ve sermayenin organize edilip üretim gerçekleştirme çabası… 7

EKONOMİ POLİTİKASININ TEMEL HEDEFLERİ? Etkinlik: Kaynakların en verimli şekilde tam kullanılması… Adil Gelir Dağılımı: Toplumsal adalet ve huzur… Büyüme: Mal ve hizmet alımının fazla olmasını sağlamak… İstikrar: Üretim ve fiyatlardaki dalgalanmaların artmasını önlemek… İç ve Dış Borçlanmadan Kaçınma: Bütçe ve dış ticaret açıklarının önlenmesi… 8

EKONOMİK SİSTEMLER Mal ve hizmetlerin üretimini, ticaretini, dağıtımını ve kaynakların üretime tahsis edilmesini düzenleyen uygulama ve ilkeler bütünüdür. Gelenekçi Sistem: Kapitalist Sistem: Sosyalist Sistem: Karma ekonomik Sistem: Komünizm: Liberalizm: 9

Gelenekçi Sistem: Ekonomik faaliyetlerin alışılagelmiş gelenek ve göreneklerle yürütüldüğü durağan bir sistemdir. 10

Kapitalist Sistem: Üretim faktörleri özel kişilere aittir… Mal ve hizmetler özgürce alınıp satılır… Karar alma yapısı merkeziyetçi değildir… Devletin görevi adalet, savunma ve iç güvenliktir… 11

Sosyalist Sistem: Sermaye ve doğal kaynaklar devlet mülkiyetinde ve merkeziyetçidir… Üretilecek mal ve hizmetleri tercihler değil devlet yöneticileri belirler… (Kuyruklar oluşması) Teknolojiye ve bilime katkı sunulması teşvik edilmektedir… 12

Karma ekonomik Sistem: Sosyalist ve kapitalist sistemin özellikleri bir arada bulunur… Mülkiyetin bir bölümü özel, bir bölümü devlettedir… “Zavallı kuşlar” 13

Komünizm Sözcük anlamı ortak çalışma, ortak bilinç… Sosyalizmin daha ileri düzeyidir. En önemli farkı sınıfsız bir toplum oluşturulmak istenmesidir. 14

Liberalizm: Liberalizm kavramı siyasal, ekonomik ve toplumsal özgürlükleri savunur. Kapitalizm, özgürlük iddialarının aksine ciddi gelir dağılımı adaletsizliklerine sebep olmaktadır. 15

Temel kavramlar: İhtiyaç: İnsanı gereksinme duyulan bir şeye yönelten duygu, gereksinim. İstek: Bir şeyi elde edebilme, yapabilme dileği, arzusu. Mal ve Hizmet: İnsanların ihtiyaçlarının tatmin edilmesine yarayan maddi değerlere mal denir. Fayda : Bireyin herhangi bir malın tüketiminden elde ettiği doyumdur. Piyasa: Alıcı ve satıcıların bir araya geldikleri yer. Tüketim: Mal ve hizmetlerin alınıp kullanılması… 16

Mallar Nihai Mallar Ara Mallar Tüketim Malları Dayanıklı Mallar Dayanıksız Mallar Sermaye Malları Sabit Sermaye Malları Stoklar 17

2) PİYASA EKONOMİSİNE GENEL BİR BAKIŞ 18

PİYASA EKONOMİSİ Piyasa ekonomisi; yatırım, üretim ve dağıtım ile ilgili kararların arz ve talebe dayalı olduğu, mal ve hizmet fiyatlarının serbest fiyat sistemi içinde belirlendiği ekonomidir. 19

Karar vericiler: Ev Halkı: Üretim faktörlerini sağlayan ve elde ettiği gelirle mal ve hizmet talebinde bulunan ekonomik birim. Firmalar: Üretim faktörlerini kullanarak mal ve hizmet üretiminde bulunan ve bunları ev halkına satan birim. Devlet: Merkezi hükümet ve yerel yönetimler… Dış Dünya: Bir ülkenin ticaret yaptığı ülkeleri ve dolayısıyla o ülkelerdeki ev halkını, firmaları ve hükümetleri kapsar. 20

Piyasalar: Faktör (Kaynak)Piyasaları: Üretim faktörlerinin alınıp satıldığı piyasalardır. Ürün (Mal ve Hizmet)Piyasaları: Mal ve hizmetlerin satıldığı piyasalardır. Döviz Piyasaları: Dövizin alınıp satıldığı ve döviz fiyatının belirlendiği piyasalardır. 21

Ekonomik Faaliyetlerin Döngüsel Akımı 22

Mikroekonomi ve Makroekonomi Ayrımı 2. Dünya Savaşından sonra ekonomi teorisi ikiye ayrılmıştır. Bir birimin ekonomik davranış ve faaliyetlerini incelemeye yönelik tahlil tarzına mikro tahlil denilmektedir. Bir toplumun ekonomik davranış ve faaliyetlerini incelemeye yönelik tahlil tarzına ise makro tahlil denilmektedir. 23

3) FİYAT MEKANİZMASI: TALEP, ARZ, FİYAT 24

TALEP Bir ekonomide bütün tüketicilerin belli bir zaman içinde satın almayı planladıkları mal ve hizmet miktarı… üMalın fiyatı üİlişkili diğer malların fiyatları üGelir dağılımı üNüfus üTercihler üReel faiz oranı üGeleceğe yönelik fiyat ve gelir beklentileri 25

Talep Edilen Miktar ve Fiyat Talep: Belirli bir dönemde belirli bir maldan parayla desteklenmiş satın alma isteği. (Ceteris Paribus) Bir malın fiyatı arttıkça talep edilen miktarı azalır, fiyatı azaldıkça talep edilen miktar artar. Giffen malları(Fakir malları) istisna durumlardan biridir. Marka mallar istisna durumlardan biridir. Talep eğrisi 26

Talep ve İlişkili Diğer Malların Fiyatları İlişkili diğer mallar ikiye ayrılır: İkame Mallar: Birbirinin yerine kullanılabilecek mallar (Koyun eti-Dana eti) Bir malın fiyatı artarsa ikame malın talebi artar. Tamamlayıcı mallar: (Araba-benzin, Fotoğraf makinası-Film) Bir malın fiyatı artar ise tamamlayıcı malın talebi azalır. 27

Talep ve Gelir Tüketici geliri arttıkça bir çok mal ve hizmet için talep artar. Mala yönelik talep azalıyorsa o mal düşük maldır. Talep ve Gelir Dağılımı Gelir dağılımı değiştikçe, mal ve hizmetlere olan talep de değişir. Geliri artan tüketicilerde talep artar, geliri azalan tüketicilerde talep azalır. 28

Talep ve Nüfus Bir ülkede nüfusun artması tüketici sayısını ve dolayısıyla mal ve hizmetlere olan talebi arttırır. Talep ve Tercih bir mal lehine gelişiyorsa talep artar, bir mal aleyhine gelişiyorsa talep azalır. Nar üretiminde ve nar suyu satışında patlama 29

Talep ve Reel Faiz Oranı Faiz oranı azalınca, tüketiciler bankalardan daha fazla tüketici kredisi alır. Dolayısıyla talep artar. Talep ve Geleceğe Yönelik Fiyat ve Gelir Beklentisi Gelecekte bazı malların fiyatlarında artış beklenirse, o mallara olan şimdiki talep artar. 30

ARZ Bir ekonomide bütün satıcıların belli bir zaman içinde satmayı planladıkları mal ve hizmet miktarı… üMalın Fiyatı üGirdi Fiyatları üTeknoloji Düzeyi üÜretilen diğer malların fiyatları üFirma sayısı üGeleceğe dönük fiyat beklentisi 31

Arz ve Fiyat Ceteris Paribus, bir malın fiyatı arttıkça arz edilen miktarı da artar. Marka mallar istisna durumlardan biridir. Arz eğrisi Arz ve Girdi Fiyatları Girdi fiyatının azalması, maliyeti azalttığı için kar artar dolayısıyla arz da artar. 32

Arz ve Teknoloji Düzeyi Maliyeti azaltan herhangi bir teknolojik yenilik, malın maliyetini azaltır ve arzı arttırır. Arz ve Diğer malların fiyatları İkame Mallar: Bir malın arzı artarsa ikame malın arzı azalır. Tamamlayıcı mallar: Bir malın arzı artar ise tamamlayıcı malın arzı da artar (Koyun derisi). 33

Arz ve Firma Sayısı Piyasadaki firma sayısı arttıkça, arz edilen mal miktarı da artar. Arz ve Geleceğe Dönük Fiyat Beklentisi Bir malın gelecekte fiyatının artması bekleniyorsa arz azalır, fiyatının azalması bekleniyorsa arz artar. (Örn: Ramazan ayında fasulye) 34

PİYASA DENGESİ Arz ve talebin bir araya gelmesiyle piyasa oluşur. Piyasada tüketicilerin arzusu fiyatın düşük olması, firmaların arzusu fiyatın yüksek olması yönündedir. Denge Fiyatı 35

4) ESNEKLİK 36

TALEP ESNEKLİĞİ Bir malın talep edilen miktarının o miktarı belirleyen etkenlerdeki değişimlere karşı ne derece hassas olduğunu ifade eder. Değişkenlerden yalnızca birinin değişmesi durumunda talep edilen miktarın gösterdiği duyarlılığa talep esnekliği denir. 37

TALEBİN FİYAT ESNEKLİĞİ Fiyat esnekliği=Talep edilen miktardaki % değişme/ Fiyattaki % değişme Fiyat esnekliği= ((Q 2 -Q 1) /((P 2 -P 1) /P 1) Örnek: Bir malın fiyatı % 10 azaldığı zaman talep edilen miktar % 15 artmıştır. Bu malın talebi esnek midir? 38

TALEBİN FİYAT ESNEKLİĞİ : ∞(Sonsuz esneklikte talep) : 1 (Birim esnek talep) >1(Esnek talep) <1 (Esnek olmayan talep) : 0 (Sıfır esneklikte talep) 39

TALEBİN FİYAT ESNEKLİĞİ Örnek: Bir malın fiyatı 25 TL iken, talep edilen miktar 50 birimdir. Bu malın fiyatı 15 TL ye düşürüldüğünde, talep edilen miktar 200 birimdir. Talebin fiyat esnekliği nedir? Not: Tarım ürünlerine, sigaraya ve petrole olan talep esnek değildir. Zam yapılması gerekir. Talebin esnek olduğu ürünlerde zam yapma düşüncesi maliyetlere göre hesaplanmalıdır. 40

Talebin Fiyat Esnekliğini Neler Belirler? ü İkame edilebilir mal veya hizmetlerin olup olmaması Petrol yerine başka bir malın ikamesi olmadığı güç olduğu için petrol talebi esnek değil. Taksi talebi esnek. ü Bir mal veya hizmet için ayrılan paranın bütçedeki payı Tuz fiyatı iki katına çıksa talep edilen miktarda değişme olmaz çünkü tuza ödenen para bütçede küçük paya sahip. ü Fiyat değişmesinden sonra geçen zaman süresi Petrol fiyatlarının artması talebi zamanla düşürür. 41

TALEBİN GELİR ESNEKLİĞİ Gelir esnekliği: Bir malın talep edilen miktarının gelirdeki değişime olan hassasiyetini ifade eder. Gelir esnekliği= Talep edilen miktardaki % değişme/ Gelirdeki % değişme (+) artı değer alması demek kişinin geliri arttığında söz konusu mala olan talebinin de arttığını gösterir, yani söz konusu mal normal maldır. (-) eksi değer alması demek söz konusu malın düşük mal olduğunu gösterir. 42

TALEBİN ÇAPRAZ ESNEKLİĞİ Çapraz esnekliği: Bir malın talep edilen miktarının başka bir malın fiyatına olan hassasiyetini ifade eder. Çapraz esneklik= X malının talep miktardaki % değişme/ Z malının fiyatındaki % değişme (+) artı değer alması iki malın ikame olduğunu gösterir. (-) eksi değer alması demek iki malın tamamlayıcı mallar olduğunu gösterir. 0 olması iki mal arasında ilişki yok demektir. 43

ARZIN FİYAT ESNEKLİĞİ : ∞(Sonsuz esneklikte arz) : 1 (Birim esnek arz) >1(Esnek arz) <1 (Esnek olmayan arz) : 0 (Sıfır esneklikte arz) 44

Arzın Fiyat Esnekliğini Neler Belirler? ü Üretimde ikame edilebilir malların olup olmaması Doblo 3 vardiya “kuşlara” mola ü Malların dayanıklı bir mal olup olmaması Dayanıklı mallar daha esnek ü Üretilen mal miktarı arttıkça maliyetlerin nasıl değiştiği Üretim arttıkça üretim maliyeti artmıyorsa arz esnek olacaktır. ü Zaman Kısa döneme göre uzun dönemde arz daha esnektir. 45

5) DEVLETİN FİYAT KONTROLÜ 46

Devletin Fiyat Kontrolü Bazı durumlarda devlet fiyatları kontrol etmek suretiyle piyasalara müdahale eder. Devletin fiyat kontrolü iki çeşittir: üTavan Fiyat üTaban Fiyat 47

Tavan Fiyat Bir mal ve hizmet için devletçe belirlenen maksimum fiyata tavan fiyat denir. Örneğin ikinci dünya savaşında Türkiye savunmasını güçlendirmek için asker sayısını arttırdı. Genç nüfusun önemli kısmının askere alınması sonucu tarımsal üretim azaldı ve en temel tüketim maddesi olan ekmeğin fiyatı aşırı derecede arttı. Devlet önlem olarak ekmeğe tavan fiyat koyarak ekmeği ‘vesika’ sistemiyle halka sattı. 48

Talep fazlası piyasada ne gibi durumlar yaratabilir? ü Önce gelen alır uygulaması Türkiye’de 1979 yılında oluşan tüp, şeker ve sigara kuyruğu. . ü Satıcıların malı istedikleri kimselere gizlice satması Mallar gizlenerek istenen kişilere satılıyor. ü Vesika (Karne) Uygulaması Devletçe kuponlar basılıp tüketicilere dağıtılıyor. ü Karaborsa Arz edilen ürünün birileri tarafından alınarak tavan fiyatın üzerinde satılması… 49

Taban Fiyat Devlet bazı durumlarda bazı mal ve hizmetler için denge fiyatının üstünde minimum fiyat belirler. Bu fiyata taban fiyat denir. Ø Tarımsal Ürünler İçin Taban Fiyat Ø Emek İçin Taban Fiyat Türkiye’de devlet şeker(ihraç ediliyor), tütün(imha ediliyor), fındık(askeri birliklere ve okullara dağıtılıyor) gibi tarımsal ürünlere taban fiyat uygulamıştır. 50

6) TÜKETİCİ DAVRANIŞI TEORİSİ 51

Marjinal Fayda ve Tüketici Dengesi Tüketiciler elde ettikleri geliri nasıl harcarlar? Mal ve hizmet alırken nasıl tercihte bulunurlar? Hangi mal ve hizmetleri ne miktarda satın alırlar? Talebin gerisinde tüketici davranışı, arzın gerisinde de firma davranışı bulunur. Tüketicinin bir mal ve hizmeti satın alıp tüketmesi sonucu elde edeceği haz ve mutluluğa fayda denir. 52

Toplam Fayda ve Marjinal Fayda Bir mal veya hizmetten belli bir miktarda tüketildiği zaman elde edilen faydaya toplam fayda denir. Bir mal ve hizmetten birim fazla veya birim az tüketildiği zaman toplam faydada meydana gelecek değişmeye marjinal fayda denir. 53

Baklava dilimi sayısı (Q) Toplam Fayda (TU) 0 0 1 32 2 60 3 84 4 104 5 120 6 132 7 140 8 144 9 144 10 140 11 132 Marjinal fayda (MU) 32 28 24 20 16 12 8 4 0 -4 -8 54

Tüketici Dengesi A Malı Miktar (Q) P: 60 TL Toplam Fayda (TU) 0 0 1 300 2 500 3 650 4 750 5 830 6 890 7 930 8 960 9 980 10 990 11 995 B Malı Marjinal fayda (MU) 300 200 150 100 80 60 40 30 20 10 5 Miktar (Q) P: 30 TL Toplam Fayda (TU) 0 0 1 750 2 1200 3 1500 4 1700 5 1800 6 1850 7 1880 8 1900 9 1900 10 1880 11 1850 Marjinal fayda (MU) 750 450 300 200 100 50 30 20 0 -20 -30 55

Değer Paradoksu Su gibi hayati bazı maddelerin fiyatı düşük, elmas gibi insan hayatı için çok da önemli olmayan şeylerin fiyatı yüksek. Neden? Elmastan elde edilen toplam fayda sudan elde edilen toplam faydadan çok azdır. Satın alınan elmas miktarı az olduğu için elmasın sağladığı marjinal fayda suyunkinden daha büyüktür. 56

6) Üretim ve Maliyetler 57

Üretim ve Maliyetler Kapasite artırımı zaman gerektirir. Bu durum da firma teorisi yönünden kısa dönem ve uzun dönem diye bir ayrım gerektirir. Kısa dönem, en az bir girdinin sabit, diğer girdilerin değişken olduğu zaman dilimini ifade eder. Uzun dönem, bütün girdilerin değişken olduğu bir zaman dilimini ifade eder. 58

Kısa Dönemde Üretim Örnek: Şık Mobilya sandalye üretimi İşçi sayısı Toplam Ürün Marjinal ürün Ortalama ürün 0 0 6 - 1 6 12 6 2 18 5 9 3 23 3 7, 7 4 26 1 6, 5 5 27 -1 5, 4 6 26 4, 3 59

Kısa Dönemde Maliyetler Açık maliyet: Emek, makine, hammadde ve ara mal gibi girdiler için firmanın kasasından çıkan para toplamıdır. Örtük Maliyet: Firma sahiplerinin firmanın üretimi için kullandıkları kendi kaynaklarının fırsat maliyetlerinden oluşur. Ekonomik Maliyet: Açık maliyet ile örtük maliyetin toplamına eşittir. 60

Kısa Dönemde Maliyetler Örnek: Fırıncılık deneyimi olan iki kardeş babalarından miras kalan 200. 000 değerindeki fırınlarını Karadeniz Odun Ekmeği adı altında faaliyete geçirirler. Bu iki kardeş fırınlarında çalışmaktadır. Fırında ayrıca 3 işçi çalışmakta ve her birine ayda 350 TL ödenmektedir. Kardeşler bir bankadan % 4 faizle 8000 TL kredi çekmiştir. Firma her ay un için 4000 TL, odun için 250 TL, elektrik su ve telefon için 120 TL ödemektedir. Bir ayda 28. 000 adet ekmek üretilmekte ve ekmeğin tanesi 0, 3 TL den satılmaktadır. Kardeşler fırını kiraya verseydi aylık getirisi 600 TL, iki kardeş başka bir fırında çalışsa aylık gelirleri kişi başı 400 TL olacaktı. Firmanın aylık maliyeti ve karı nedir? 61

Kısa Dönemde Maliyetler Açık Maliyetler: Üç kişiye ödenen ücret: (3*350): 1050 Bankaya ödenen faiz: (0, 04*8000): 320 Un masrafı: (4000) Odun Masrafı: (250) Elektrik, su ve telefon: (120) Toplam: 5740 TL 62

Kısa Dönemde Maliyetler Örtük Maliyetler: Fırının kira değeri: (600) Kardeşler başka yerde çalışsa alacakları maaş: (2*400) Toplam: 1400 TL 63

Kısa Dönemde Maliyetler Ekonomik Maliyet: Açık maliyet(5740) + Örtük Maliyet(1400) Toplam: 7140 TL 64

Kısa Dönemde Maliyetler Muhasebe Karı: Toplam Hasılat (0, 3*28. 000) - Açık Maliyet(5740): 2660 Ekonomik Kar: Toplam Hasılat(8400) - Ekonomik Maliyet(7140): 1260 65

8) Tam Rekabet Piyasası 66

Piyasa İstek ve ihtiyaçlar karşılığında para vermek isteyen alıcılarla, para karşılığında mal ve hizmet sunmak isteyen satıcıların buluştukları yer piyasa olarak tanımlanır. Tam Rekabet Piyasası Monopol(Tekel) Piyasası Monopolcü Rekabet Piyasası Oligopol Piyasası 67

Tam Rekabet Piyasasının Özellikleri Piyasada çok sayıda alıcı ve satıcının bulunması Piyasada o kadar çok alıcı ve satıcı olsun ki herhangi biri fiyatı tek başına değiştiremesin. Malın Homojen Olması ‘Benzer yapıya ve karaktere sahip olmak’ (Çok satıcı çok alıcı) Alıcı ve satıcıların tam bilgiye sahip olması Aynı pirincin farklı yerlerde farklı fiyatlara satılması Piyasaya giriş ve çıkışın serbest olması Ekonomik, yasal ve teknolojik bir engelin bulunmaması gerekir 68

9) Monopol Piyasası 69

Monopol Piyasası Monopol, tek firmanın bulunduğu ve o firmanın üretip sattığı ürünün yerine ikame edilecek ürünün olmadığı piyasadır. Birden fazla firmanın olduğu piyasalarda, firmalar kendi aralarında anlaşarak monopol gücü oluşturur. En yaygın örnekleri karteller ve tröstlerdir. Kartel: İşletmelerin rekabeti ortadan kaldırmak ve daha çok kar elde etmek amacıyla yaptıkları anlaşma türüdür. Tröst: İki veya daha fazla işletmenin yönetimini belli bir grup altında toplamak amacıyla kurulurlar. 70

Monopol Piyasası Oluşturan Önemli Kısıtlamalar Doğal kısıtlamalar Yasal kısıtlamalar ü Devletin verdiği işletme imtiyazı ü Devletin verdiği lisans ü Patent ü Telif hakki 71

Monopol ile İlgili Bazı Çözüm Önerileri ü Hiçbir şey yapılmasın ü Monopoller birbiriyle rekabet eden iki veya daha fazla firmaya bölünsün ü Monopollerin ekonomik karlarının bir kısmı yada tamamı vergilendirilsin ü Monopollerin ürettiği mal miktarı ve uyguladığı fiyatlar düzenlensin. 72

10) Monopolcü Rekabet Piyasası 73

Monopolcü Rekabet Piyasasının özellikleri Bir biri ile rekabet eden çok firma vardır. Homojen bir mal yerine ikame edilebilen farklılaştırılmış mallar vardır. Farklılaştırma marka, ambalajlama, satış yeri, müşteriye hizmet ve reklam gibi yollarla sağlanır. (Simit pazarlaması) Piyasaya giriş çıkışlar serbest ve kolaydır. 74

10) Oligopol Piyasası 75

Oligopol Piyasasının Özellikleri Firmalar hem homojen hem de heterojen bir mal üretiyor olabilir. Çimento, bakır vb. homojen ürünlerin olduğu piyasaya saf oligopol, bilgisayar, televizyon vb. heterojen ürünlerin olduğu piyasalara farklılaştırılmış oligopol denir. Ölçek ekonomileri önemlidir Az sayıda firma büyük ölçekte üretim yaparak toplam talebi karşılar. Piyasaya girmek oldukça zordur. Piyasaya girmek büyük sermaye ve teknoloji gerektirir. 76

Oligopol Piyasasının Özellikleri Karşılıklı bağımlılık Az sayıda firma olduğu için firmanın aldığı kararlar diğerlerinin satışlarını ve davranışlarını etkiler. Fiyat katılığı ve fiyat dışı rekabet Satış arttırmak için bir firma fiyat düşürürse diğer firmalar da düşürmek zorunda kalır ve bütün firmalar zarar görür. Bölüşmeler yoluyla büyüme Şirket evlilikleri yoluyla firmalar birleşir ve firma sayısı azalır. 77

Oligopol Piyasasında Rekabet Fiyat yolu ile rekabet firmalar için yararlı olmamasına karşın, bazen fiyat savaşları söz konusu olmaktadır. Bir firma maliyetin altında bir fiyat belirleyerek diğer firmaların iflas etmesine ve piyasadan çekilmesine neden olabilir. Bazen fiyatı düşüren firma da zarar ederek kendi kazdığı kuyuya düşer. Firmalar birbirine zarar vermekten kaçınarak duruma göre anlaşmalar yapabilir ya da lider firmayı izleyebilir. 78

Oyun Teorisi Oligopol piyasada firmaların nasıl davranacağı ile ilgili olan oyun teorisi ile, John Nash 1994 de Nobel ödülü kazanmıştır. Oyun teorisinde de her oyunda olduğu gibi Kurallar, Stratejiler ve Ödentiler vardır. Oyun teorisine göre, oyun dengesi oyuncuların diğerlerinin nasıl davranacağını göz önüne alarak, kendisi için en iyi kararı vermesiyle sağlanır. 79

13) Makroekonomiye Genel Bir Bakış 80

Makroekonomi Nedir? Makroekonomide ekonominin bütünü, ana unsurlarıyla ele alınıp incelenir. Mikroekonomi; malın fiyatının nasıl belirlendiği, maksimum fayda için paranın nasıl harcanacağı, firmanın üretim ve maliyet yapısı gibi konular incelenir. Makroekonomi; ekonomideki toplam gelir, toplam tüketim, toplam tasarruf, toplam yatırım ve fiyatlar genel düzeyi gibi değişkenlerin nelerden etkilendiği gibi konuları inceler. 81

Modern Makroekonominin Doğuşu 1776 da Adam Smith’in Ulusların zenginliği kitabında ekonomi konuları sistematik olarak ilk defa incelenmiştir. Temel görüş: Tam rekabetin olduğu piyasalarda kişiler kendi çıkarları için en iyi kararları verirken, dolaylı olarak toplum için de en iyi kararları vermiş olur. Adam Smith ile başlayan daha sonra başka ekonomistler tarafından geliştirilen Klasik Okul 1939 yılına kadar etkinliğini sürdürmüştür. 82

Klasik Okulun Üzerinde Durduğu Üç Önemli Görüş Ürün ve faktör fiyatlarının esnek olduğu görüşü Ürün ve faktör piyasalarında, tam rekabet ortamında, arz ve talep fiyatı belirler. Ekonomide itici gücün arz olduğu görüşü Her arz kendi talebini yaratır. (Jean Baptiste Say) Devletin ekonomiye müdahale etmemesi gerektiği görüşü Klasik okula göre, devlet ekonomiye müdahale etmemeli adalet, savunma ve iç güvenliği sağlamalıdır. 83

John Meynard Keynes’in Klasik Okula Karşı Yönelttiği En Temel Eleştiriler… Piyasalarda fiyatların esnek değil, katı olduğu görüşü Emek piyasasında arz fazlası olsa bile işçilerin çıkarlarının korunması için ücretlerin düşürülmesine karşı çıkılması. Ekonominin itici gücünün arz değil talep olduğu görüşü Arz her zaman yeterli talep yaratamaz. Talep artarsa arz artar. Gerektiğinde devletin ekonomiye müdahalesi görüşü Talebin yetersiz olduğu durumlarda devlet kendi harcamalarını arttırarak talebi arttırabilir. Maliye ve para politikası… 84

John Meynard Keynes’in Çarpan Etkisi Çarpan etkisi: Otonom (bağımsız) yatırımlardaki bir değişikliğin milli gelirde meydana getireceği artışlar veya azalışlardır. 85

14) Milli Gelir 86

Milli Gelir İle İlgili İki temel Kavram Milli gelir, bir ülkede belli bir dönemde üretilen mal ve hizmetlerin net parasal değeridir. Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GSYİH) Gayrı Safi Milli Hasıla (GSMH) 87

Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GSYİH) Belirli bir zaman içinde bir ülkede üretilen nihai mal ve hizmetlerin piyasa değeridir. Nominal GSYİH: Bir ülke sınırları içinde üretilen nihai mal ve hizmetlerin, cari fiyatlara göre piyasa değeridir. Reel GSYİH: Bir ülke içinde üretilen nihai mal ve hizmetlerin belirli bir yılın fiyatlarına göre (sabit fiyatlar) piyasa değeridir. 88

Gayrı Safi Milli Hasıla (GSMH) Bir ülke vatandaşlarının, belirli bir zaman içinde ürettikleri toplam mal ve hizmetlerin piyasa değeridir. Makroekonomide önceleri ağırlık GSMH kavramı üzerindeyken, son dönemde ağırlık küreselleşmenin etkisiyle GSYİH üzerinde yoğunlaştı. GSYİH ve GSMH genellikle dolar cinsinden belirtilir. 89

Milli Gelir İle İlgili Diğer Bazı Kavramlar Gayri Safi Yurt İçi Hasıla(GSYİH) - Amortismanlar (Sermayenin aşınma ve eskime payı) : Safi Yurt İçi Hasıla - Dolaylı vergiler + Subvansiyonlar (Devletin yaptığı karşılıksız yardım) : Yurt İçi Gelir + Net dış dünya faktör gelirleri (Yerli üretim faktörlerinin dış ülkelerde elde ettiği gelir…-) : Milli Gelir - Kazanılan fakat alınmayan gelir (Kurumlar vergisi, sigorta ödenekleri) + Alınan fakat kazanılmayan gelir (Emekli maaşı) : Kişisel gelir - Kişisel gelir vergisi : Harcanabilir kişisel gelir 90

Kişi Başına Düşen Milli Gelir Milli gelir bir ülkenin ekonomik gücünü gösterir. Kişi başına düşen milli gelir ise bir ülkenin yurttaşlarının ortalama gelir düzeyi hakkında fikir verir. Milli gelirin ülke nüfusuna bölünmesi ile elde edilir. Dolar kuru değiştiği için kişi başı milli gelir düzeyinde de yanıltıcı değişmeler gerçekleşir. Bu nedenle hesaplamalar hem dolar hem de TL cinsinden yapılarak karşılaştırılır. 91

Milli Gelirin Ölçülmesinde Bazı Güçlükler Malların kalitesindeki iyileştirmeler Mallardaki iyileştirmeleri tespit etmek ve bunu milli gelire dahil etmek güçtür. Ev halkının kendisi için üretimi Ev halkının kendi için yaptığı üretim piyasada işlem görmez. Kayıt dışı üretim faaliyetleri Vergi vermemek veya daha az vergi vermek için üretilen mal ve hizmetler kendi değerinde gösterilmiyor. 92

14) Temel Makroekonomi Sorunları 93

Temel Makroekonomi Sorunları Ekonomik Büyüme Sorunu Enflasyon Sorunu İşsizlik Sorunu İç ve Dış Borçlar Sorunu 94

Ekonomik Büyüme Sorunu Ekonomik büyüme nedir? Ekonominin üretim kapasitesinin arttırılması ve dolayısıyla daha fazla mal ve hizmet üretilmesidir. Ekonomik Büyümenin Ölçülmesi Ekonomik büyüme reel GSYİH veya reel GSMH’deki artış oranı ile ölçülür. Formül: (Yt-Yt-1/Yt) Yüzdelik olarak bulmak için 100 ile çarpılır. 95

Enflasyon Sorunu Enflasyon nedir? Enflasyon fiyatlar genel düzeyindeki artışı ifade eder ve ekonomiyi olumsuz etkiler. %50’yi geçtiğinde hiperenflasyon denir. Enflasyonun Ölçülmesi Enflasyon, fiyatların genel düzeyindeki değişmeler ele alınarak ölçülür. Enflasyonun ölçülmesinde Tüketici Fiyat Endeksi, Üretici Fiyat Endeksi ve GSYİH Deflatörü Kullanılır. 96

Enflasyon Sorunu Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) Tüfe perakende fiyatlara göre hesaplanan bir endekstir. Mal sepeti oluşturulur ve tüketicilerin en çok kullandığı ürünler bu sepette yer alır. Bu sepetteki ürünlerin fiyatlarındaki değişmeler incelenir. İki şekilde hesaplanır: Bir önceki yılın aynı ayına göre % değişme: Yt/(Yt-1)-1 Yıllık ortalama fiyattaki % değişme: ((y 1+y 2+…y 12)/((x 1+x 2+…x 12)/12)-1 x: y-1 97

Enflasyon Sorunu Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE) ÜFE üretici fiyatlarına göre hesaplanan bir endekstir. Üreticilerin(firmaların) üretip sattığı hammadde, ara mal ve nihai malların fiyatlarının ağırlıklı ortalamasının hesaplanması ile elde edilir. Ele alınan fiyatlar firmanın sattığı malların fabrika çıkış fiyatlarıdır. Hesaplamalar TÜFE de olduğu gibi yapılır. 98

Enflasyon Sorunu GSYİH Deflatörü Nominal GSYİH üretimdeki artışları ve fiyatlardaki artışları, Reel GSYİH ise sadece üretimdeki artışları gösterir. Nominal GSYİH’yı, Reel GSYİH’ya böldüğümüzde ve 100 ile çarptığımızda GSYİH Deflatörünü buluruz. Enflasyon oranı(t, t-1): ((GSYİH Deflatörü (t)/GSYİH Deflatörü(t-1))-1)*100 99

İşsizlik Sorunu İşsizlik sorununun önemi Kaynakların en verimli şekilde tam olarak kullanılması etkinliği ifade eder. Etkinliğin olmaması verimsizliği ifade eder. Bu verimsizlik ekonomik maliyetlerin yanı sıra sosyal maliyetlere de neden olur. İşsizlik oranı: işsizler sayısı/işgücü *100

İşsizlik Sorunu Nedenlerine göre işsizlik türleri Friksiyonel(Geçici) işsizlik: İş gücüne yeni katılıp iş arayanları, daha iyi bir iş bulmak için işinden ayrılmış olanları ve iflas eden firmalardaki geçici işsiz kişileri kapsar. Yapısal işsizlik: Çeşitli mal ve hizmetlere olan talepteki değişmeler, teknolojideki değişmeler ve uluslararası rekabetteki değişmeler sonucu, farklı mal ve hizmetlerin üretilmesi için gerekli emek talebindeki değişmeler sonucu ortaya çıkar. 101

İşsizlik Sorunu Nedenlerine göre işsizlik türleri Konjonktürel işsizlik: Ekonomik dalgalanmalar sonucu ortaya çıkan işsizliktir. Özellikle yetersiz talep nedeniyle üretimde bir daralma veya durgunluk olduğunda bir çok işçi işini kaybeder. Makroekonomide üzerinde asıl durulan, bu işsizlik türüdür. 102

İç ve Dış Borçlar Sorunu Bir ülkenin iç ve dış borçları arttıkça ekonomik hedeflerin elde edilmesi güçleşir. Ülke içinden çıkılması zor bir batağa saplanır ve ekonomik büyüme, adil gelir dağılımı, etkinlik ve istikrar hedeflerini olumsuz etkiler. 103

18 -19 -20 -22 -23) Makroekonomi Politikasının Temel Araçları 104

Maliye Politikası Hükümetin vergilerde ve harcamalarında değişiklikler yaparak ekonomiyi etkilemeye çalışmasına maliye politikası denir. Planlanan devlet harcamaları (Bütçe), planlanan devlet gelirlerine (vergiler) eşit olması denk bütçe, Planlanan devlet harcamalarının (Bütçe), planlanan devlet gelirlerinden (vergiler) büyük olmasına bütçe açığı, Planlanan devlet harcamalarının (Bütçe), planlanan devlet gelirlerinden (vergiler) düşük olmasına bütçe fazlası 105 denir.

Maliye Politikası Vergi oranlarının arttırılması veya azaltılması, yeni vergilerin konması veya mevcut vergilerin kaldırılması, devlet harcamalarının azaltılması veya arttırılması ekonomide istihdam, üretim ve fiyat düzeyi gibi makro değişkenleri etkiler. Bu tür adımlar ile ekonomide istikrara ve tam istihdam düzeyine ulaşılmaya çalışılır. 106

Para Politikası Paranın değişim aracı fonksiyonu: Para değişim aracı olarak kullanılır. Bunu sağlaması için taşınabilir, dayanıklı, bölünebilir ve kabul görme özelliği olması gerekir. Paranın değer ölçüsü olma fonksiyonu: Mal ve hizmetin değeri fiyatı ile ölçülür. Fiyat da para cinsinden belirtilir. Paranın değer muhafazası fonksiyonu: İnsanlar gelirlerinin bir kısmını harcamayıp tasarruf edebilir. Para bu niteliği de sağlamaktadır. Enflasyondan dolayı para değer de kaybetmekte insanlar da bu nedenle tasarruflarını bankalarda faiz uygulamasıyla muhafaza etmektedir. 107

Para Politikası Merkez bankası ve fonksiyonları Ticari bankalara bankerlik yapmak: Ticari bankalara para sağlar ve bunlardan aldığı paraları başka bankalara transfer eder. Devlet için bankacılık: Devlet parasını merkez bankasında muhafaza eder ve harcamalarını bu paralarla yapar. Para piyasalarını düzenlemek: Bankaların iflaslarını önlemek için denetim yapar ve gerektiğinde kredi verir. Para arzını kontrol: Para arzının arttırılmasını veya azaltılmasını kontrol eder ve gerçekleştirir. 108

Para Politikası Ticari Bankalar: Bu bankaların temel fonksiyonu, mevduat kabul etmek ve bu mevduatı paraya ihtiyacı olanlara borç vermektir. Ticari bankalar genelde kısa vadeli (bir yıldan az) krediler verir. Örn: Halk bankası, İş bankası… Kalkınma ve Yatırım Bankaları: Firmalar yatırım için uzun dönemli borç para almak ister. Firmalara yatırım için uzun vadeli (bir yıldan uzun) krediler sunan bankalara kalkınma ve yatırım bankaları denir. Örn: İller Bankası 109

Para Politikası Araçları Karşılık (İhtiyat) oranı: Ticari bankalar kendilerine yatırılan paranın belli bir yüzdesini rezerv olarak saklamak zorundadır. Bu orana karşılık (ihtiyat) oranı denir. Merkez bankası, karşılık oranını yüksek tuttuğu zaman bankalar daha fazla para rezervi tutmak zorunda kalacaktır. Bu da ekonomideki para arzını azaltacaktır. Merkez bankası karşılık oranını düşürdüğünde, bankalar kredi açabilecek, faiz oranları düşecek ve dolayısıyla para arzı artacaktır. 110

Para Politikası Araçları Reeskont Oranı: Ticari bankaların merkez bankasından aldığı borç için ödeyeceği faiz oranıdır. Merkez bankası reeskont oranını düşük tutarsa, ticari bankalarda daha fazla para talep edip müşterilerine kredi sağlar. Ekonomideki para arzı artar. Merkez bankası reeskont oranını yüksek tutarsa, ticari bankalar daha az para talep ederek yüksek faizli krediler sunacaktır. Ekonomideki para miktarı azalır. 111

Para Politikası Araçları Açık Piyasa İşlemleri: Bono, miktarı yazılı bulunan paranın, belirli bir sürenin sonunda belirli bir kişi ya da kuruluşa ödenmesi gereken senettir. Merkez bankası para arzını arttırmak istediği zaman bu değerli kağıtlardan satın alır. Para arzını azaltmak istediği zaman bu değerli kağıtlardan satar. 112

Dış Ticaret ve Döviz Kuru Politikaları Ülkelerin mal ve hizmet üretimi için sahip olduğu kaynaklar nicelik ve nitelik yönlerinden farklılıklar gösterir. Her ülke bazı malları daha ucuza bazılarını da daha pahalıya üretir. Bazı ülkeler de bu malları hiç üretemez. Bu yüzden ülkeler arasında ticaret gerçekleşir ve bu ticarete dış ticaret denir. Dış ticaret, ülkelere önemli kazançlar sağlayarak refah düzeyini arttırır. 113

Dış Ticaret ve Döviz Kuru Politikaları Ülkeler, vergi yoluyla gelir sağlamak, yerli üreticileri korumak ve döviz giderlerini azaltmak için dış ticaret uygulamalarını kısıtlayabilir. Bu nedenlerle gümrük tarifeleri uygular, bazı ürünlerin ithalatına kota koyar veya bazı ürünlerin ithalatını tamamen yasaklar. Ülkeler bazen ithalattan rahatsız olarak diğer ülkelerden kendi ülkelerine yapılan mal satışını azaltmasını da isteyebilir. Örn: ABD’nin Japonya’dan otomobil ihracatını azaltmasını istemesi. 114

Dış Ticaret ve Döviz Kuru Politikaları Yabancı ülke paralarına ve bu para ile ifade edilen ödeme araçlarına döviz denir. Döviz kuru ise, yabancı bir ülke parasının milli para cinsinden fiyatıdır. Örn: 1 dolar: 3, 46 TL, 1 Euro: 3, 72 TL Bir yabancı paranın diğer bir yabancı para cinsinden değerini belirten kura çapraz kur(parite) denir. Örn: 1 dolar: 0, 93 Euro 115

Dış Ticaret ve Döviz Kuru Politikaları Döviz kurunu döviz arzı ve döviz talebi belirler. Piyasadaki döviz miktarı azaldıkça dövizin değeri artar. Piyasadaki döviz miktarı arttıkça dövizin değeri düşer. Bir ülkenin milli gelirindeki (reel GSYİH) değişmeler, ülkedeki enflasyon oranı, dış borç ödemeleri ve döviz kuru ile ilgili beklentiler döviz talebini dolayısıyla döviz kurunu etkiler. 116

24) Ekonomik Büyüme ve Ekonomik Kalkınma 117

Ekonomik Büyüme ve Ekonomik Kalkınma Ekonomik büyüme, ekonominin üretim kapasitesinin arttırılıp daha fazla mal ve hizmet üretilmesi ile ilgilenir. Ekonomik kalkınma, ekonomik büyümenin yanı sıra ülkenin sosyal, siyasi ve kültürel yapısındaki değişmeleri de kapsar. Ekonomik kalkınma, kişi başı milli gelirin düşük düzeyde olduğu, az gelişmiş ülkelerin, gelişmiş ülkeler düzeyine çıkma çabalarını ifade eder. 118

Ekonomik Büyümeyi Belirleyen Faktörler Emek faktöründeki artış: Niteliksel gelişme önemli Fiziksel sermaye artışları: Fiziksel sermayenin arttırılması gerekir. Doğal kaynakların geliştirilmesi: Yer altı kaynaklarının kullanımı, barajlar ve sulu tarım… Girişimcilik: Desteklenmesi gerekir. Teknolojideki gelişmeler: yenilikleri kapsar ve verimliliği arttırır. (Patent sayıları: G. Kore: 34. 058, Türkiye: 1157) 119

Az Gelişmiş Ülkelerin Ortak Özellikleri Meksikalı şair Octavia Paz, az gelişmiş ülkeleri şu şekilde tanımlar: «Güçlülerin zayıflara sürekli egemen olduğu, siyasetin ekonomiye, hiyerarşinin yeteneğe, gizli ilişkilerin hak ve hukuka baş eğdirdiği, eleştirilerin mutlaka bir şekilde ceza gördüğü, insanın hor görüldüğü yer. » 120

Az Gelişmiş Ülkelerin Ortak Özellikleri ü Düşük gelir düzeyi ü Gelir dağılımında eşitsizlik ü Yoksulluk ü Sanayinin gelişmemiş olması ü Hızlı nüfus artışı ü Düşük eğitim düzeyi ü Yetersiz sağlık hizmetleri 121

“Ne kadar bilirsen bil söylediklerin karşındakinin anladığı kadardır. “ Montaigne 12 2

Teşekkürler… 123