YETKN PSKOPATOLOJS Uzm Klinik Psikolog Cenk Adgzel ZOFREN

YETİŞKİN PSİKOPATOLOJİSİ Uzm. Klinik Psikolog Cenk Adıgüzel

ŞİZOFRENİ Şizofreni, genellikle genç yaşlarda başlayan, kişinin dış dünyadan uzaklaşarak içine kapandığı; duygu, düşünce ve davranışlarında önemli bozuklukların ortaya çıktığı, beynin yapı ve işleyişinde değişiklerin saptandığı, kronik seyirli biyolojik bir beyin hastalığıdır.

TANı ÖLÇÜTLERI A- Karakteristik semptomlar: Bir aylık dönem boyunca bu sürenin önemli bir kısmında aşağıdakilerden en az ikisinin varlığı a- sanrılar b- varsanılar c- çağrışım bozukluğu d- ileri derece dağılmış davranış örüntüsü e- negatif semptomlar(aloji, avolüsyon, donuk duygulanım) B- Toplumsal/mesleki işlev bozukluğu C- En az 6 ay süre, 6 ayın en az bir ayı A belirtileri olacak D-Şizoaffektif bozukluk/duygudurum bozukluk dışlanacak E- Genel tıbbi durum/madde kullanımı dışlanacak F- Yaygın bir gelişimsel bozukla ilişki: Bir ay boyunca bu belirtiler varsa tanı konulabilir

YAYGıNLıK VE SıKLıK Yaşam boyu görülme oranı % 1 civarlarındadır. Dünyada yılda 1. 5 -3 milyon şizofreni hastasının olduğu bildirilmektedir. Şizofrenlerde yaşam beklentisi genel nüfusa göre %20 daha düşüktür. Şizofrenide erkek : kadın oranı, 1. 4 civarındadır. Kadınlarda başlangıç yaşı, erkeklerden ortalama 5 yaş daha geç olup, genellikle hastalık daha iyi seyretmekte ve prognoz daha olumlu olmaktadır. Kadınların hastalık öncesi uyumları da daha iyi bulunmuştur, klinik iyileşmeleri daha iyidir ve daha fazla duygudurum belirtileri gösterirler.

YAYGıNLıK VE SıKLıK Erkeklerde başlangıç yaşı 18 -25 olarak belirlenmiştir. 45 yaş sonrası başlayan şizofreni geç başlangıçlı şizofreni olarak adlandırılır. Kadınlarda menopoz sonra 2. zirve gözlenir Kalabalık nüfusa sahip kentleşmiş bölgelerde daha sık görülür Yoksulluk, işsizlik, sağlık hizmetlerine ulaşmadaki kısıtlılıklar, evsizlik gibi etmenler şizofrenler için yüksek risk yaratırlar. Evlenmeyen şizofreni hastalarında psikoz daha erken başlar, hastalık öncesi işlevsellik daha kötüdür ve hastalık daha ağır seyreder. Şizofrenlerin daha çok Şubat- Mart aylarında doğduklarında tespit edilmiştir. – Gebelikte viral enfeksiyon?

OLUŞ NEDENLERI Nörokimyasal Anormallikler(dopamin, serotonin, glutamat, GABA hipotezleri) Yapısal Beyin Anormallikleri İşlevsel Beyin Anormallikleri Genetik v Anne ya da baba hasta ise çocuklarda hastalık riski %12. 5 -13. 8 v Hem anne hem baba hasta ise risk % 35 - 46 v Tel yumurta ikizlerinde eş hastalanma oranı çift yumurta ikizlerine göre çok yüksek

OLUŞ NEDENLERI Hamilelikte ve doğum sırasında virüs Çevresel etmenler Nörogelişimsel kuramlar- sinaptik budanma Psikodinamik yaklaşımlar

HASTALIK ÖNCESİ KİŞİLİK VE UYUM Genellikle sessiz, içe kapanık, arkadaşı az, yalnızlığı tercih eden, garip olarak nitelenen, sınırlı ve değişik ilgileri olan , güvensiz kişiler Şizoid, şizotipal ve paranoid kişilik özellikleri gösteren kişilerde daha sık görülür Canlı- uyumlu, dışa dönük, arkadaş çevresi geniş kişilerde görülen psikotik ataklarda kural olmasa da ilerleyen süreçlerde bir duygudurum bozukluğu, şizoaffektif bozukluk veya kısa psikotik bozukluk olduğu düşünülebilir.

KLİNİK BELİRTİLER Vurdumduymaz, ilgisiz, çekingen, donuk veya dağınık görünüm Ayrı bir dünyaymış hissi, ilişki kurmakta güçlük Öz bakımda azalma Kişisel hijyene dikkatte azalma Başlangıç aşamalarında kafa karışıklığı(perpleksite) Ses tonu tek düze, duygularını yansıtmıyor Konuşma içeriği fakir/karışık/takip edilemiyor/dağınık/yavaş/ saçma Çevresel/teğetsel/enkoheran çağrışımlar Basınçlı konuşma

KLİNİK BELİRTİLER Duygulanım Başlangıçta dünya yıkılıyor/benliği parçalanıyor duygusuna bağlı yoğun bunaltı Giderek duygularda azalma ve donuklaşma-küntleşme Anlamsız gülmeler, ağlamalar(uygunsuz duygulanım) Postpsikotik çökkünlük

KLİNİK BELİRTİLER Varsanılar Çoğunlukla işitsel varsanılar (emir veren, eleştiren, alay eden sesler) Kendi sesinin kulağına gelmesi Seslerle konuşma- tartışma- seslerin komutlarına uyma ya da karşı gelme Kendi aralarında tartışan sesler Görsel varsanılar Dokunma varsanıları( cinsel ilişki Depersonalizasyon- derealizasyon Şiddet davranışı ve intihar riskini arttırır

KLİNİK BELİRTİLER Sanrılar Kontrol sanrıları Büyüklük sanrıları Suçluluk sanrıları Kötülük görme sanrıları Alınma sanrıları Somatik sanrılar Erotomanik sanrılar Düşünce sokulması, yayınlanması, çekilmesi, çalınması

KLİNİK BELİRTİLER Somut düşünme Neden-sonuç ilişkilerinin giderek azalması Mistik-metafizik uğraşlar Çeşitli obsesyonlar Uykusuzluk Cinsel isteksizlik/aşırı mastürbasyon yapma Ambivalans

KLİNİK BELİRTİLER Negatif Belirtiler Duygulanımda kısıtlılık İstemsizlik (avolüsyon) Konuşma içeriğinin fakirleşmesi(aloji) Anhedoni Dikkat eksikliği Sosyal içe çekilme

KLİNİK BELİRTİLER Katatonik Davranışlar Aşırı amaçsız hiperaktivite/hipoaktivite Bir yere uzun süre dalıp bakma Hiç tepki vermeden uzun süre aynı duruşta kalma Tuhaf yüz ifadeleri yapma Çok az/hiç konuşma/ hiç hareket etmeme İstemsiz olarak başkalarını hareketlerin/ konuşmalarını tekrar etme Yemeyi, içmeyi, konuşmayı reddetme/ yönergelere direnç gösterme Sürekli aynı konuya dönme/ anlamsız şekilde kelimeleri tekrar etme Bal mumu esnekliği

ALT TİPLERİ Paranoid Katatonik Farklılaşmamış Dezorganize Kalıntı

HASTALıĞı ETKILEYEN ETMENLER 1. Cinsiyet ve yaş: Erkek / kadın oranı 1. 4 civarındadır. Erkeklerde 25 -35 yaş arasında kadınlarda ise yaklaşık 5 yıl sonra hastalığın görülme sıklığı artmaktadır. 2. Sosyoekonomik düzey: hastalık sosyoekonomik düzeyin daha düşük olduğu toplumlarda daha fazla görülür. 3. Göçmenlik: göçmenlerde daha yüksek oranda şizofreni hastalığının görülmesi ayrımcılık ve psikososyal faktörlerle ilişkili olduğu düşünülmektedir. 4. Sehirde yaşamanın kırsal alanda yaşamaya göre riski 2 ile 4 kat arttığı saptanmıştır.

5. Doğum mevsimi: Kış sonu ve bahar başlarında risk daha fazladır. Bu durum, kışın hamilelik ve doğum komplikasyonlarının artması, beslenme bozuklukları ve bazı enfeksiyonlara yakalanma riskinin yüksek olması ile ilgilidir. 6. Hamilelik döneminde maruz kalınan bazı enfeksiyonlar (influenza, pnömoni, bronşit, rubella, menenjit gibi) şizofreni riskini arttırmaktadr. Aynı zamanda hamilelik sürecince beslenmede yaşanabilecek aksaklılar da etkendir. 7. Rh uyuşmazlığı: Rh negatif annenin Rh pozitif bebeğe hamile kalması şizofreni riski ile ilişkili bulunmuştur.

8. Yaş: Yapılan çalışmalardan elde edilen sonuçalar ileri anne ve baba yaşının şizofreni hastalığının çocukta ortaya çıkma riskini arttırdığı saptanmıştır. 9. Esrar : Esrar kullanan bireylerde zeminde uygun genetik yapı da mevcut ise , şizofreni hastalığının ortaya çıkma riskinin arttığı yapılan çalışmalar ile bilinmektedir. 10. Genetik etmenler: Birinci derece akrabalarında şizofreni olan kişilerde risk yaklaşık 10 kat artmıştır. Hem anne hem babası şizofreni olan bireylerde ise risk % 50 civarındadır. Eş yumurta ikizlerinde ise ikizin hasta olduğu durumda risk % 60 ları geçmektedir.

BAŞLANGIÇ VE SEYİR Başlangıçta; uykusuzluk, bunaltı, çabuk sinirlenme, odaklanma güçlüğü, okul başarısında düşme, sosyal geri çekilme, halsizlik, kendinden beklenen işleri yapamama Alevlenme döneminde artı psikotik belirtilerin baskın olduğu tablo Yatışma dönemlerine negatif belirtiler daha baskın Hastaneye yatarak tedavi gören ve ilaç tedavisin devam eden hastaların yaklaşık %35 -40’ı ilk yıl içinde ikinci psikotik atağı geçirir. %30 -40’ı orta-iyi derecede düzelir, uyumlu olabilir.

BAŞLANGIÇ VE SEYİR-OLUMLU GIDIŞ GÖSTERGELERI Kadın olmak Ailede şizofreni öyküsünün olmaması Ailede duygudurum bozukluğu öyküsünün olması Evli olma Hastalığın geç başlaması Başlangıcın birden ve renkli belirtilerle başlaması Hastalık öncesi uyumun iyi olması Katatonik ve paranoid türler Tedavinin erken başlaması ve tedaviye uyumun iyi olması Sanı ve varsanıların baskın olması Yüksek zeka düzeyi Alevli hastalık dönemlerinin az ve kısa süreli olması Hastalığın ortaya çıkışıyla ilgili stres etkenlerinin var olması

ÖLÜM VE İNTİHAR Ölüm oranı toplum ortalamasından 2 -4 kat fazla. En önemli ölüm nedeni intihar (%10). Hastaların %20 -50’si intihar girişiminde bulunur. İntihar, genellikle hastalığın akut döneminde ani şekilde ve işitsel varsanı ve sanrılar doğrultusunda gerçekleşir. İntihar biçimi genellikle anlaşılması güç ve acayiptir. Bazen postpsikotik depresyona bağlı olarak veya yeti yitiminin farına vararak çaresizlik sonucu planlı intihar girişimler de olabilir.

AYIRICI TANI Bedensel Hastalığa veya Madde Kullanımına Bağlı Psikozlar Bilişsel yetilerde çoklu bozukluklar olur. (bilinç-yönelim-algı) Varsanılar ve sanrılar çoğu zaman ego-distoniktiktir. Belirtiler kısa sürelidir(atak- madde etkisi) İlaç/ hastalık öyküsü Fizik muayene bulguları

AYIRICI TANI Şizofreniye Benzer Psikozlar Kısa Psikotik Bozukluk • bir aydan kısa süren varsanı ve sanrılar, • işlevsel bozulma olabilir • tam düzelme görülür. • Şizofreniform bozukluk • Bir aydan uzun altı aydan kısa süren şizofreniye özgü prodromal , aktif ve rezidüel dönemi kapsayan bozukluk • 1/3’ü tamamen düzelir, kalanı şizofreni veya şizoaffektif bozukluğa ilerler •

AYIRICI TANI Sanrısal Bozukluk Sanrılar düzenli, sistematik, neredeyse inandırıcı gibidir. İşlevsellik oldukça korunmuştur. Varsanılar ve çağrışım bozuklukları görülmez. Duygulanım sıklıkla savunucu ve kuşkucu tarzdan kaynaklı olarak soğuk ve donuk gibi görünse de kısıtlılık yoktur. Aksine sıklıkla depresyon eşlik eder. Süregen olgularda bilişsel yetilerde belirgin kayıp olmaz. Başlangıç yaşı daha geçtir

AYIRICI TANI Şizoaffektif Bozukluk Bu tanı içi majör depresyon veya manik atak tanısına ek olarak duygudurum belirtilerinin görülmediği iki haftalık bir dönemde psikotik belirtilerin görülmesi ve psikotik belirtilerle duygudurum belirtilerinin aynı anda başlaması gerekir. İşlevsellik daha iyi Duygudurum belirtileri mevcut Prognoz daha iyi

AYIRICI TANI Kişilik Bozuklukları Paranoid- Şizoid-Şizotipal-Borderline Belirgin varsanı ve sanrılar olmaz Semptomlar yaşam boyu var olmaz Negatif semptomlar olmaz Dezorganize davranışlar ve konuşmalar görülmez

AYIRICI TANI OKB Algı bozuklukları olmaz Gerçeği değerlendirme yetisi genellikle bozulmamıştır Belirgin yıkım yoktur Bunama Şizofrenide ağır bellek yitimi olmaz Negatif belirtiler, varsanılar, ilgisizlik, aldırmazlık , yargılama kusuru tanıların karışmasına neden olabilir

AYIRICI TANI Hipokondriazis Beden dismorfik bozukluğu Histerik psikoz

KAYNAKÇA Amerikan Psikiyatri Birliği, Ruhsal Bozuklukların Tanımsal ve Sayımsal Elkitabı, Beşinci Baskı (DSM-5) Tanı Ölçütleri Başvuru Elkitabı’ndan, çev. Köroğlu, E. Hekimler Yayın Birliği, ankara, 2013