YERKABUUNUN MALZEMES TALAR Yerkabuu oluumlar ve zellikleri farkl

YERKABUĞUNUN MALZEMESİ TAŞLAR Ø Ø Ø Yerkabuğu oluşumları ve özellikleri farklı olan taşlardan yapılmıştır. Taşlar tabiatta mevcut olan inorganik maddeler olarak bilinen minarellerin bir araya gelmesi ile oluşur Bir taş tek bir minarelden meydana geldiği gibi birden fazla minarelden meydana gelebilir örneğin Kalker- kalsit minarelinden Granit-kuvars+feldispat+mika minarellerinden Minarellerin ekonomik değer arz edenlerine maden denir Minarel homojen olup bir kimyasal formül ile gösterilebilen katı ve inorganik maddelere denir. Kayaların geçirimliliği erimeye karşı direnci gibi özellikleri ile duruşların yer şekillerin oluşmasında gelişmesinde önemli etkileri vardır. Yer şekillerini toprak ve bitki örtülerini yerleşme ve tarım hayatı gibi coğrafi olayların açıklanmasında taşların özelliklerinden yararlanılır. Kayaları inceleyen bilim dalına PETROĞRAFİ(LİTOLOJİ) denir En yumuşak taş türü TALK en sert taş türü ELMAS tır.

PÜSKÜRÜK (MAĞMATİKKATILAŞIM) TAŞLAR Yerin derinliklerindeki eriyik halde maddelerden oluşan mağmanın bulunduğu yerden hareket ederek yeryüzüne veya yeryüzüne yakın çeşitli yerlerine sokulup soğuyarak katılaşması sonucu oluşur Ø Katılaşım kayalar diğer bütün taşların kökenini oluşturur Ø Ø Ø Ø ÖZELLİKLERİ Yapıları kristallidir(taneli) Tabakalanma yoktur Kütleler halindedirler İçlerinde fosil bulunmaz Asitten etkilenmezler Yerkabuğunun % 95 i püskürük taşlardan oluşur bu oran bazen % 25 e kadar düşebilir Ø Ülkemizde en çok andezit bazalt granit bulunur Ø

DIŞ PÜSKÜRÜK TAŞLAR Ø Ø Ø Mağmanın yeryüzüne çıkarak soğuması sonucu oluşur Bu taşlar yarı kristallidir çıkan mağma hava ile teması sonucu çabuk soğumaya geçtiğinden tam kristalleşme olmaz Şekilsizdir az sayıda büyük kristal bulunabilir camsı bir yapı gösterirler Ülkemizde en çok andezit bazalt granit yaygındır Başlıcaları ; liparit, volkancamı(Obsidyen), katrantaşı, süngertaşı, inci taşı(perlit) , trakit, andazit, bazalt Ülkemizde Diyarbakır surları siyah bazalttan Ankara kalesi pembe andezitten yapılmıştır Andezite Ankara taşı da denir.

Ø Ø Ø Ø Bazalt : Koyu gri ve siyah renklerde olan dış püskürük bir taştır. Mineralleri ince taneli olduğu için ancak mikroskopla görülebilir. Bazalt demir içerir. Bu nedenle ağır bir taştır. Çok sert ve ağır taşdır. Temellerde, yol, köprü ve rıhtım gibi yerlerde kullanılır. Andezit : Eflatun, mor, pembemsi renkli dış püskürük bir taştır. Ankara taşı da denir. Dağıldığında killi topraklar oluşur. Obsidyen (Volkan Camı) : Siyah, kahverengi, yeşil renkli ve parlak dış püskürük bir taştır. Magmanın yer yüzüne çıktığında aniden soğuması ile oluşur. Bu nedenle camsı görünüme sahiptir. Volkanik Tüf : Volkanlardan çıkan kül ve irili ufaklı parçaların üste yığılarak yapışması ile oluşan taşlara volkan tüfü denir.

Andezit

andezit

Bazalt

Perlit

VOLKAN CAMI-OBSİDYEN

Tüf

VOLKANİK TÜF

Volkanlardan çıkan malzemeler I Volkanik kül, toz Lapilli Tek bir toz tanesinin elektron mikroskobu altındaki görünümü Pumis

İÇ PÜSKÜRÜK TAŞLAR Ø Ø Yerkabuğu içindeki mağmanın yeryüzüne çıkmadan katılaşması ile oluşur Ağır ağır katılaştıklarından içindeki minareller iri billuridir En güzel örneği Granittir. Ayrıca siyenit, diyorit, gabro Yeraltında olmalarına karşın dış kuvvetlerin aşındırmasıyla yeryüzüne de çıkabilirler.

GRANİT

siyenit

Gabro

Ø Granit : İç püskürük bir taştır. Kuvars, mika ve feldspat mineralleri içerir. Taneli olması nedeniyle mineralleri kolayca görülür. Çatlağı çok olan granit kolayca dağılır, oluşan kuma arena denir. Ø Siyenit : Yeşilimsi, pembemsi renkli iç püskürük bir taştır. Adını Mısır’daki Syene (Asuvan) kentinden almıştır. Siyenit dağılınca kil oluşur. Ø Diyorit : Birbirinden gözle kolayca ayrılabilen açık ve koyu renkli minerallerden oluşan iç püskürük bir taştır. İri taneli olanları, ince tanelilere göre daha kolay dağılır.

DAMAR TAŞLARI Mağmanın damar şeklinde boşluklarda soğuması ile oluşur Ø Pigmatid, aplid Ø PÜSKÜRÜK TÜFLER(VOLKAN TÜFLERİ) Ø Volkanizma sonucu yeryüzüne ulaşan taşlardır Ø Volkan külü, volkan tüfü, volkan çakılı, volkan bombası, yonutaşı, anglomera(çakılkaya) Ø Ülkemizde Nevşehir de Ürgüp Göreme çevresinde peribacalarında volkanik tüfler yaygın olarak görülür. . Ø Ø

Volkanlardan çıkan malzemeler I Bomba, balistik bomba Skorya Blok Yığışım lapillisi, accretionary lapilli

Bazalt Diorit Andezit Granit Gnays

TORTUL(SEDİMENT)TAŞLAR Bunların kaynağıda mağmadır ancak mağmatik taşlar yeryüzüne ulaşınca güneşlenme, akarsu ve rüzgar aşındırması gibi çeşitli dış olaylarla karşılaşır Ø Bunun sonucunda denizlerde göllerde akarsu boylarında çöllerde tortulanma yolu ile kat birikmiş yada çökeltilerle oluşmuş taşlardır. Ø Ø Ø ÖZELLİKLERİ Yapıları kristalli taneli değildir İçlerinde fosil bulunabilir Tabakalı bir yapıdadırlar Asitten etkilenirler Ø Fosiller bulundukları ortam ile yaşları hakkında bilgi verirler.

KİMYASAL TORTUL TAŞLAR Suda eriyebilen kayatuzu, kalker, jips gibi kayaların önce suda erimesi daha sonra çökelmesiyle meydana gelen taşlardır. Ø Traverten(kifikitaş), sarkıt dikit, tuz(kaya tuzu), kireç taşı(kalker), tebeşir, dolomit, değirmentaşı, çakmaktaşı, boynuztaşı gibi. Ø Jips (Alçıtaşı) : Beyaz renkli, tırnakla çizilebilen kimyasal tortul bir taştır. Alçıtaşı olarak da isimlendirilir. Ø Traverten : Kalsiyum biokarbonatlı yer altı sularının mağara boşluklarında veya yeryüzüne çıktıkları yerlerde içlerindeki kalsiyum karbonatın çökelmesi sonucu oluşan kimyasal tortul bir taştır. Ø Ø Kalker (Kireçtaşı) : Deniz ve okyanus havzalarında, erimiş halde bulunan kirecin çökelmesi ve taşlaşması sonucu oluşan taştır. Ø Çakmaktaşı (Silex) : Denizlerde eriyik halde bulunan silisyum dioksitin (SİO 2) çökelmesi ile oluşan taştır. Kahverengi, gri, beyaz, siyah renkleri bulunur. Çok sert olması ve düzgün yüzeyler halinde kırılması nedeniyle ilkel insanlar tarafından alet yapımında kullanılmıştır.

Kalker

KİREÇTAŞI

TRAVERTEN

Sarkıt Dikit

Sarkıt, Dikit, Sütun

ORGANİK TORTUL TAŞLAR Canlıların(insan hayvan bitki) öldükten sonra kalıntılarının çökelerek birikmesi ve zamanla taşlaşması sonucu oluşur. Ø Mercan kalkeri, turba(yertezeği) , linyit, taşkömürü, antrasit, asfalt, tebeşir gibi Ø Mercan Kalkeri : Mercan iskeletlerinden oluşan organik bir taştır. Temiz, sıcak ve derinliğin az olduğu denizlerde bulunur. Ada kenarlarında topluluk oluşturanlara atol denir. Kıyı yakınlarında olanlar ise, mercan resifleridir. Ø Tebeşir : Derin deniz canlıları olan tek hücreli Globugerina (Globijerina)’ların birikimi sonucu oluşur. Saf, yumuşak, kolay dağılabilen bir kalkerdir. Gözenekli olduğu için suyu kolay geçirir. Ø Ø Kömür : Bitkiler öldükten sonra bakteriler etkisiyle değişime uğrar. Eğer su altında kalarak değişime uğrarsa, C (karbon) miktarı artarak kömürleşme başlar. C miktarı % 60 ise turba, C miktarı % 70 ise linyit, C miktarı % 80 – 90 ise taş kömürü, C miktarı % 94 ise antrasit adını alır.

Turba-Yertezeği

Linyit

Linyit yataklarımız

Taşkömürü

Oltu Taşı

FİZİKSEL TORTUL TAŞLAR Ø Ø Ø Ø Akarsu rüzgar buzul ve dalgaların yeryüzündeki taşlardan kopardıkları parçaların çukur yerlerde birikmesi ve doğal bir çimento ile yapışması sonucu oluşur. Yapışık taşlar: breş, konglomera(Çakılkaya) , kumtaşı(Gre) Kil soyu taşlar: kil, mil, lös, kayağantaşı, marn Dağınık taşlar: kumlar, çakıllar, tozlar, toprak İri çakıllardan oluşanlara çakıl taşı( konglomera) Kum tanelerinden oluşanlara kum taşı(Gre) Kil tanelerinden oluşanlara kil taşı(Şist) Fiziksel tortul taşlar içindeki taneler eğer köşeli ise Breş adı verilir. Ø Ø NOT: Volkanik olaylara bağlı olanlar; Krom, kurşun, demir, nikel, pirit ve manganez, kurşun, alüminyum, bakır gibi madenler magmada erimiş haldedir. Ø Ø Organik tortulanmaya bağlı olanlar; Taş kömürü, linyit ve petrol oluşumu. Kimyasal tortulanmaya bağlı olanlar; Kaya tuzu, jips, kalker, borasit ve potas yataklarının oluşumu.

Ø Ø Ø Kiltaşı (Şist) : Çapı 2 mikrondan daha küçük olan ve kil adı verilen tanelerin yapışması sonucu oluşan fiziksel tortul bir taştır. Kumtaşı (Gre) : Kum tanelerinin doğal bir çimento maddesi yardımıyla yapışması sonucu oluşan fiziksel tortul bir taştır. Çakıltaşı (Konglomera) : Genelde yuvarlak akarsu çakıllarının doğal bir çimento maddesi yardımıyla yapışması sonucu oluşur.

Lüle taşı

BAŞKALAŞIM(MATEMORFİK) TAŞLAR Katılaşım ve tortul kayaların yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak başkalaşmasıyla oluşan kayaçlardır. Ø Basınç ve sıcaklığın etkisiyle taşların fiziksel ve kimyasal yapıları değişir sertleşir ve renkleri koyulaşır Ø ÖZELLİKLERİ Ø Yapıları kristallidir taneli Ø Tabakalı ve sert yapıdadırlar Ø Fosil bulundurmazlar Ø Asitlerden etkilenmezler Ø

Ø Ø Ø Mermer : Kalkerin yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğraması, yani metamorfize olması sonucu oluşur. Gnays : Granitin yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğraması yani metamorfize olması sonucu oluşur. Filat : Kiltaşının (şist) yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğraması yani metamorfize olması sonucu oluşur. Kalker----Mermer Kil taşı----Mikaşist Kum taşı------Kuvarsit Granit-----Gnays Kömür-----Elmas Ayrıca Serpantin, Amfibolit, Fillod gibi.

Mermer

Kaşıkçı Elması Elmas

Mikaşist Kuvarsit

Kuvarsit

Gnays

T A Ş L A R P Ü S K Ü R Ü K T A Ş L A R T O R T U L T A Ş L A R İÇ PÜSKÜRÜK TAŞLAR Yerkabuğu içindeki mağmanın yeryüzüne çıkmadan katılaşması ile oluşur GRANİT, SİYENİT, DİYORİT, GABRO DIŞ PÜSKÜRÜK TAŞLAR Mağmanın yeryüzüne çıkarak soğuması sonucu oluşur LİPARİT, VOLKANCAMI(OBSİDYEN), KATRANTAŞI SÜNGERTAŞI, İNCİTAŞI(PERLİT), TRAKİT ANDAZİT, BAZALT DAMAR TAŞLAR Mağmanın damar şeklinde boşluklarda soğuması ile oluşur PEGMATİT APLİT PÜSKÜRÜK TÜFLER Volkanizma sonucu yeryüzüne ulaşan taşlardır VOLKAN KÜLÜ, VOLKAN KUMU VOLKAN ÇAKILI(LAPİLLİ), VOLKAN BOMBASI YONUTAŞI, ANGLOMERA(ÇAKILKAYA TÜFÜ) FİZİKSEL TORTUL TAŞLAR KIRINTI TAŞLAR Yapışık Taşlar Akarsu rüzgar buzul ve dalgaların yeryüzündeki taşlardan kopardıkları parçaların çukur yerlerde birikmesi ve doğal bir çimento ile yapışması sonucu oluşur. BREŞ, ÇAKILKAYA(KONGLOMERA) KUMTAŞI(GRE) Kil Soyu KİL, MİL LÖS, KİL TAŞI KAYAĞANTAŞI(ARDUVAZ) MARN Dağınık Taşlar KÖŞELİ PARÇALAR KUMLAR, ÇAKILLAR TOZLAR, TOPRAK

KİMYASAL TORTUL TAŞLAR ORGANİK TORTUL TAŞLAR BAŞKALAŞIM TAŞLAR Suda eriyebilen kayatuzu, kalker, jips gibi kayaların önce suda erimesi daha sonra çökelmesiyle meydana gelen taşlardır. Traverten(kifikitaş), sarkıt dikit, tuz(kaya tuzu), kireç taşı(kalker), tebeşir, dolomit, değirmentaşı, çakmaktaşı, boynuztaşı Canlıların(insan hayvan bitki) öldükten sonra kalıntılarının çökelerek birikmesi ve zamanla taşlaşması sonucu oluşur. Mercan kalkeri, turba(yertezeği) , linyit, taşkömürü, antrasit, asfalt, tebeşir Katılaşım ve tortul kayaların yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak başkalaşmasıyla oluşan kayaçlardır. Kalker----Mermer Kil taşı----Mikaşist Kum taşı------Kuvarsit Granit-----Gnays Kömür-----Elmas Ayrıca Serpantin, Amfibolit, Fillod gibi.

ÖZET Ø Ø Ø Ø Ø Soru: Taş ne demektir? Cevap: Yer kabuğunun ana malzemesini oluşturan mineral ve organik kökenli katı maddelere taş veya kayaç denir. Soru: Taşlar oluşum özelliklerine göre kaça ayrılır? Cevap: Taşlar, oluşum özelliklerine göre 3’e ayrılır: Bunlar: Püskürük (katılaşım, volkanik) taşlar, Tortul taşlar, Başkalaşım (metamorfik) taşlar. 1. Püskürük (katılaşım) taşlar Soru: Püskürük (katılaşım) taşlar nasıl oluşmuştur? Cevap: Yer kabuğunun derinliklerinde, içinde çeşitli maddeler ve gazlar barındıran ergimiş yüksek sıcaklıktaki magma, yer kabuğunun zayıf direnç alanlarından yeryüzüne çıkma eğilimi gösterir. Magmanın yeryüzüne çıkması ya da yeryüzüne yakın yerlere kadar sokulmasıyla püskürük taşlar oluşur.

Ø Ø Ø Ø Soru: Püskürük taşlar oluşumlarına göre kaça ayrılır? Cevap: Püskürük taşlar oluşumlarına göre ikiye ayrılır. Bunlar: Dış püskürük (yüzey) taşlar İç püskürük (derinlik) taşlar Soru: Dış püskürük taşlar nasıl oluşmuştur? Özellikleri nelerdir? Cevap: Magmanın, yer kabuğunun kırık ve çatlaklarından yeryüzüne çıkarak soğumasıyla oluşan taşlardır. Volkanik patlamayla çıkan materyaller havayla temas ederek hızla soğur. Bu taşlardan bir kısmı volkanik faaliyet sırasında çevreye yayılan lavların, bir kısmı volkanik küllerin, bir kısma da iri parçaların (volkan bombası) soğumasıyla oluşur. *Hızlı soğuduklarından ince tanelidir. * En tanınmışı bazalt ve andezit’tir. Soru: İç püskürük taşlar nasıl oluşmuştur? Özellikleri nelerdir? Cevap: Magma, yeryüzüne sokulurken bazen üstteki tabakaların direncini kıramaz. Bu durumda volkanik patlama gerçekleşmez; magma, yeryüzüne yakın yerlere kadar sokularak yavaş soğur. Bu tür taşlara derinlik taşları da denir. * Genellikle açık renklidir. * Dış güçlerin üstteki tabakaları aşındırmasıyla yeryüzüne çıkar. * En tanınmışı granittir.

Ø Ø Ø Ø 2. Tortul Taşlar Soru: Tortul taşlar nasıl oluşmuştur? Cevap: Tortul taşlar; su, rüzgâr veya buzullar gibi dış güçler tarafından taşınarak belirli bölgelerde biriktirilen materyallerin birleşmesiyle oluşur. Soru: Tortul taşların özellikleri nelerdir? Cevap: * Yeryüzündeki taşların büyük kısmını oluşturur. * Genellikle tabakalar halindedir. * İçlerinde fosiller bulunabilir. (Fosil, bitki ve hayvanların taşlaşmış kalıntı ya da izleridir). Soru: Tortul taşlar kaça ayrılır? Cevap: Tortul taşlar üçe ayrılır. Bunlar: Fiziksel (kırıntılı) tortul taşlar Kimyasal tortul taşlar Organik tortul taşlar Soru: Fiziksel tortul taşlar nasıl oluşur? Başlıca örnekleri nelerdir? Cevap: Kayaç kırıntılarının doğal bir çimentoyla birleşmesiyle oluşur. Bu tür taşlar oluşurken, küçük parçacıkların kimyasal yapısında herhangi bir değişiklik olmaz. Başlıcaları; gre (kum taşı), konglomera (çakıl taşı), moren (buzul taşı), breş (köşeli kırıntıların birleşmesiyle oluşan taş) ve şist (kil taşı) tir.

Ø Ø Ø Ø Ø Soru: Kimyasal tortul taşlar nasıl oluşur? Başlıca örnekleri nelerdir? Cevap: Suda çözünmüş halde bulunan maddelerin belirli alanlarda üste tortulanmasıyla oluşur. Kalker, jips, kaya tuzu ve travertenler ile yeraltı mağaralarındaki sarkıt ve dikitler kimyasal tortul taşlardandır. Soru: Organik tortul taşlar nasıl oluşur? Başlıca örnekleri nelerdir? Cevap: Canlı kalıntılarının belirli alanlarda üste birikerek taşlaşmasıyla oluşur. Linyit, kömür, mercan kalkerleri, tebeşir organik tortul taşlardan bazılarıdır. 3. Başkalaşım (Metamorfik) Taşlar Soru: Başkalaşım taşlar nasıl oluşmuştur? Özellikleri nelerdir? Cevap: Yer kabuğunu oluşturan püskürük ve tortul taşların değişikliğe uğramasıyla oluşur. Bu tür taşlar, basınç ve sıcaklık koşulları değişince ya da içlerine bazı sıvı veya gazlar karışınca yeni bir biçim alır. Başkalaşım taşlar diğerlerine göre daha serttir. Soru: Başlıca metamorfik taşları nelerdir? Cevap: Mermer kalkerin, gnays granitin, kuvarsit kum taşının, fillad kilin başkalaşıma uğramasıyla oluşur.

I. Karbonik asitli suların içinde eriyik halde bulunan kireç; karbondioksit gazının uçması sonucu çökelirse. . oluşur. II. Magmanın yerin derinliklerinde uzun bir zaman katılaşmasıyla. . oluşur. III. Bitkisel maddelerin çok uzun süre basınç altında kalıp başkalaşmasıyla. . oluşur. Yukarıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere sırasıyla aşağıdakilerden hangisi yazılabilir? I II III A) Traverten Granit Maden kömürü B) Kalker Mermer Petrol C) Traverten Bazalt Şist D) Konglomera Mermer Elmas E) Andezit Traverten Tebeşir

Bitki ve hayvan kalıntılarının deniz yada göl çanaklarında birikmesiyle organik tortul kayalar oluşur. Buna göre, aşağıdaki kayalardan hangisinin jeolojik devirlerin belirlenmesinde kullanılacağı söylenebilir? A) Bazalt B) Taşkömürü C) Andezit D) Mermer E) Alçıtaşı

Türkiye'de çıkarılan aşağıdaki yeraltı zenginliklerinden hangisi volkanik kökenli değildir? A) Demir B) Krom C) Magnezyum D) Taşkömürü E) Zımpara taşı

Kalker, jips ve Kaya tuzu gibi kayaçların yaygın olduğu yerlere karstik yöre denir. Buna göre aşağıdaki yerlerden hangisi karstik bir yöredir? A) Taşeli Platosu B) Ürgüp-Göreme çevresi C) Ergene Havzası D) Uludağ Çevresi E) Iğdır Ovası

Granit, magmanın yerin derinliklerinde soğuyup katılaşmasıyla oluşmuş bir kayaç türüdür. Buna göre granit, oluşumuna göre hangi kayaç türüne örnektir? A) İç püskürük kayaçlar B) Organik tortul kayaçlar C) Kimyasal kayaçlar D) Başkalaşım kayaçları E) Dış püskürük kayaçlar

Yeryüzündeki taşların dış etkenlerle parçalanması ve belli yerlerde çökelmesi ile tortul kayaçlar oluşur. Aşağıdakilerden hangisi tortul kayaçlardan değildir? A) Kalker B) Linyit C) Mermer D) Konglomera E) Jips

Bazı kayaçlar sular tarafından kimyasal yolla çözünebilirler. Aşağıdakilerden hangileri bu kayaç grubu içinde yer alır? A) Gabro-Granit B) Kayatuzu-linyit C) Konglomera-şist D) Kalker -jips E) Tebeşir -mermer