YAPI BLGS YAPI BLGS Kk Dildeki varlk kavram

YAPI BİLGİSİ

YAPI BİLGİSİ Kök Dildeki varlık, kavram ve eylemlerin adları olan, anlamlı en küçük birim, köktür. Türkçede genellikle tek heceli olan kökler, dilde önceden beri vardır. Türkçedeki kelimeler, isim soyundan kelimeler ve fiil soyundan kelimeler olmak üzere iki ana grupta toplandığı için kelime kökleri de anlamlarına göre isim kökleri ve fiil kökleri olmak üzere ikiye ayrılır:

İsim kökleri Varlık veya kavramları karşılayan kökler isim kökleridir: dağ, deniz, el, genç, gök, ilk, kar, kök, taş, Türk, üst Fiil kökleri Eylemleri karşılayan köklerdir: al-, bak-, bul-, çalış-, gel-, sor-, oku. Fiil kökleri, nesnelere veya kişilere çekim ekleriyle bağlanmak suretiyle kullanım alanına çıktığı için isim kökleri gibi tek başlarına kullanılamazlar.

. gürültü, horultu, patlama, haykırmak, vızıldamak gibi yansıma kelimelerin kökü isimdir. bin (isim, 1000) / bin- (fiil); göç (isim) / göç- (fiil); var (isim) / var- (fiil); yaz (mevsim adı) / yaz- (fiil); yüz (isim, 100) / yüz(fiil) gibi örnekler sesteş kök olarak gösterilebilir.

Gövde Kelime köklerinden yapım ekleriyle türeyen, geniş köklerdir. Dört çeşit yapım ekinden dört çeşit gövde yapılır: İsimden yapılmış isim gövdesi: aş-çı, av-cı, çağ-daş, köy-lü İsimden yapılmış fiil gövdesi: baş-la-, boş-a-, bun-a-l-, tür-e. Fiilden yapılmış fiil gövdesi: gör-ü-ş-, piş-i-r-, tara-n-, yaz-dır. Fiilden yapılmış isim gövdesi: aç-ı-k, giy-i-m, kaç-ak, ver-gi, yığ-ı-n

Ek Kelimelerin yapısında yer alan, tek başına anlamı olmayan, görevini ve anlamını getirildiği köke göre kazanan biçimlerdir. Türkçede ekler, yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki grupta toplanır:

YAPIM EKLERİ Türkçede, yeni kelimeler türetmenin vazgeçilmez unsurlardandır. Yapım ekleri, kelime köklerine ve gövdelerine gelerek dilin anlatım yeteneğini genişleten, dili zenginleştiren yeni kelimelerin türetilmesinde görev alırlar. Türetme, kökteki anlamla ilgi kurularak bir düzen içinde dilin kanunlarına göre gerçekleştirilir.

YAPIM EKLERİ • İsme getirilen yapım eki, fiile getirilmez. • Yazılışları, söylenişleri aynı olan yapım eklerini karıştırmamak gerekir. • sür-ü-den kelimesinde -ü eki fiilden isim yapmıştır. Kelime isme dönüşmeseydi ayrılma (-den) hâli eki getirilemezdi. • sür-ü-dü-k örneğinde ise -ü eki fiilden fiil yapmıştır.

Kelimenin yapısı 1. Basit kelime 2. Türemiş kelime 3. Birleşik kelime : çocuklarımız, deniz, güzel… : Türkçülük, anlayışlı… : adam olmak, sabretmek, dolunay…

Kelimede ekler Bil - gi - siz - lik - ten İsmin –den hâli İsimden isim yapma eki Fiilden isim yapma eki Fiil kökü

A. İsimden isim yapma ekleri İsim tabanlarından yeni anlamlı başka isimler türetmede kullanılan eklerdir. 1. -lık, -lik, -luk, -lük a) Yer isimleri yapar: orman-lık, saman-lık, taş-lık, zeytin-lik, kum-luk, odun-luk, çöp-lük Dut-luk, Et-lik, İncir-lik, Yumurta-lık. b) Sıfatlar yapar: ay-lık (ücret), bayram-lık (elbise), dolma-lık (biber), hediye-lik (eşya), mevsimlik (iş) c) Alet, araç, gereç isimleri yapar: baş-lık, kulak-lık, sabah-lık, diz-lik, gece-lik, gelin-lik, sebze-lik

1. -lık, -lik, -luk, -lük ç) Meslek ve meslek aşaması gösteren adlar yapar: avukat-lık, işçi-lik, demirci-lik, kılavuz-luk, gözlükçü-lük; asistan-lık, binbaşılık d) Rütbe ve makam isimleri yapar: bakan-lık, başkan-lık, kaymakam-lık, komutan-lık, vali-lik, müdür-lük, rektör-lük e) Soyut isimler ve durum isimleri yapar: aç-lık, arkadaş-lık, ayrı-lık, çocuk-luk, delikanlı-lık, erkek-lik, genç-lik, güven -lik, güzel-lik, ihtiyar-lık, iyi-lik, kadın-lık, kardeş-lik, koca-lık, temiz-lik, vicdansız-lık, yolcu-luk

1. -lık, -lik, -luk, -lük f) Sayı isimlerinden sonra o sayının toplu olarak bulunduğunu bildiren isimler yapar: altı-lık, beş-lik, bin-lik, on-luk, dört-lük, yüz-lük g) Renk isimlerine getirilince, o rengin yaygın olarak bulunduğunu bildiren isimler yapar: beyaz-lık, kara-lık, kırmızı-lık, mavi-lik, mor-luk h) Ana-lık, baba-lık, evlat-lık, oğul-luk gibi kelimelerde üveylik anlamı katar.

1. -lık, -lik, -luk, -lük ı) Bağlılık ve özellik anlamı katan adlar yapar: akılcı-lık, sağcı-lık, devrimci-lik, gerici-lik, milliyetçi-lik, solcu-luk, toplumcu -luk, Atatürkçü-lük i) Aç-lık tok-luk, az-lık çok-luk, bağ-lık bahçe-lik, var-lık yok-luk, bir-lik beraber-lik, dir-lik düzen-lik, gül-lük gülistan-lık örneklerindeki gibi ikilemeler yapar. j) Getirildiği isme, çokluk veya topluluk anlamı katar: ağaç-lık, çalı-lık, çam-lık, çayır-lık, kavak-lık, orman-lık, vişne-lik, söğüt-lük

2. -lı, -li, -lu, -lü a) Sıfat yapar: anlayış-lı (arkadaş), sayı-lı (gün), bilgi-li (öğretmen), gölge-li (yer), renk-li (kâğıt), bulut-lu (hava), gül-lü (bahçe) b) Bir yere aitlik, bağlılık anlamı katar: Asya-lı, bura-lı, Konya-lı, Kayseri-li, lise-li, mahalle-li, doğu-lu, Selçuk-lu, köy -lü, üniversite-li

2. -lı, -li, -lu, -lü c) Yaygın olarak kullanılmayan kök ve gövdelerle kalıplaşmış olarak sıfat görevli kelimelerde bulunur: acık-lı, alım-lı, danışık-lı, paha-lı, tutar-lı, giz-li, elveriş-li, sevgi-li, yer-li, toplu, us-lu, söz-lü ç) İkileme kurar: al-lı yeşil-li, an-lı şan-lı, bel-li baş-lı, sağ-lı sol-lu, der-li top-lu, gece-li gündüz-lü, iç-li dış-lı

3. –sız, -siz, -suz, -süz Olumsuz anlam taşıyan adlar, sıfatlar, zarflar yapar: ahlâk-sızlık, ar-sız, hır-sız, ök-süz (annesiz), tel-siz; bağım-sız (ülke), görgüsüz (adam); kimse-siz (yaşıyor), tutar-sız (davranıyor) Bu ekle ikilemeler de yapılır: borç-suz harç-sız, ip-siz sap-sız, iş-siz güç-süz, kayıt-sız şart-sız, ses-siz sessiz, tat-sız tuz-suz, yer-siz yurt-suz

4. -cı, -ci, -cu, -cü; -çı, -çi, -çu, -çü Meslek, alışkanlık, taraftarlık isimleri yapar: araba-cı, cam-cı, iz-ci, göz-cü, balık-çı, kitap-çı, iş-çi, simit-çi, tost-çu, gözlük -çü; şaka-cı, yalan-cı, kin-ci, kader-ci, uyku-cu, barış-çı, inat-çı, yaltak-çı, milliyet-çi, Türk-çü

5. -cık, -cik, -cuk, -cük a) Küçültme, azlık, acıma, sevgi, şefkat bildiren adlar yapar: ada-cık, az(ı)-cık, adam-cık, anneciğim (anne-cik-im), Ayhan-cığım, borucuk, dere-cik, kadın-cık, kedi-cik, kimse-cik, yavru-cuk, yumuşa-cık (yumuşak-çık), zavallı-cık. . . b) Hastalık isimleri yapar: arpa-cık, yılan-cık, kızamık-çık, pamuk-çuk. c) Bitki isimleri yapar: kızıl-cık, dil-cik, gelin-cik.

5. -cık, -cik, -cuk, -cük ç) Organ isimleri yapar: elma-cık (kemiği), karın-cık, badem-cik, kese-cik, köprü-cük (kemiği), kapak -çık. d) Hayvan isimleri yapar: sığır-cık, tatar-cık. e) Alet isimleri yapar: dağar-cık, iğne-cik, maymun-cuk, dip-çik. f) Yer isimleri yapar: Ayva-cık, Çınar-cık, Germen-cik, Harman-cık, Ova-cık, Yaka-cık, Göl-cük.

6. -ca, -ce; -ça, -çe a) Özellikle sıfatlara ve zarflara çekim eki gibi gelerek asıl işlevi olan eşitlik, benzerlik, görelik, nispet gibi anlamları kazandırır: akıl-ca, ala-ca, bu-n-ca, çılgın-ca, filan-ca, kısa-ca, sarı-ca, soy-ca, yakın-ca, aile-ce, ben-ce, bilgi-ce, bölüm-ce, deli-ce, güzel-ce, iyi-ce, siz-ce, çocuk-ça, yaş-ça, açık-ça, geniş-çe, gök-çe. b) Ayrı-ca, başlı-ca, doğru-ca, düşman-ca, kolay-ca, böyle-ce, erken-ce, gizlice, ön-ce, sert-çe, çabuk-ça, hoş-ça, yavaş-ça örneklerindeki gibi adlardan, sıfatlardan bazen de zamirlerden sonra gelerek zarf yapar.

6. -ca, -ce; -ça, -çe c) Dil ve lehçe isimleri yapar: Alman-ca, İngiliz-ce, Arap-ça, Fars-ça, Rus-ça, Türk-çe; Çuvaş-ça, Yakut-ça. ç) Yer isimleri yapar: Çamlı-ca, Çatal-ca, Çukur-ca, Kozlu-ca, Kumlu-ca, Sapan-ca, Yarım-ca, Derin-ce, Düz-ce, Sütlü-ce d) Doğrudan doğruya isimler ve sıfatlar yapar: o-n-ca, ılı-ca, kokar-ca; ala-ca (karga), aptal-ca (söz), Kara-ca (Ali) gibi.

7. -daş, -deş; -taş, -teş Eşlik, ortaklık, bağlılık, aitlik bildiren isimler yapar: adaş (<ad- daş), anlam-daş, arka-daş, çağ-daş, gönül-daş, kardeş (<karındaş), sır-daş, soy-daş, ülkü-daş, yol-daş, öz-deş, yön-deş, denk-taş, emektaş, yurt-taş, kök-teş, ses-teş.

8. -ncı, -nci, -ncu, -ncü Sıralama ve derece bildiren isimler yapar: altı-ncı, bir-i-nci, elli-nci, iki-nci, son-u-ncu, üç-ü-ncü, yüz-ü-ncü

9. -ar, -er; -şar, -şer Asıl sayı adlarından üleştirme sayıları yapar: kırk-ar, on-ar, beş-er, bir-er, üç-er; altı-şar, iki-şer, yedi-şer

10. -sal, -sel Yapı olarak yanlış olmasına rağmen -sal, -sel eki bugün yaygın olarak kullanılmaktadır. Bilim eseri bilimsel eser kamu alanı kamusal alan Nispet ifade eden î ekinin yerine -l ( doğa-l, özne-l, yasa-l), -al, -el (ulus-al, söz-el) ve -sal, -sel (sayı-sal, bölge-sel) ekleri de kullanılmaktadır. -sal, -sel eki açı-sal, anıt-sal, doğru-sal, duygu-sal, hayvan-sal, kalıt-sal, kara-sal, kut-sal, onur-sal, tarım-sal, yapı-sal, birey-sel, bitki-sel, bölge-sel, çizgi-sel, evren-sel, gelenek-sel örneklerinde görüldüğü gibi sıkça kullanılmaktadır. Ancak yapı olarak yanlış olan bu şekli yaygın örneklerinin dışında kullanmamaya özen göstermek gerekir.

Seyrek kullanılanlar: -aç, -eç (boz-aç, kır-aç, top-aç) -ak, -ek (baş-ak, sol-ak, top-ak, ben-ek) -an, -en (oğulan>oğlan, kız-an, er-en) -cıl, -cil, -cul, -cül; -çıl, -çil, -çul (tavşan-cıl, ben-cil, ev-cil, ölüm-cül, balık-çıl, kır-çıl, et-çil, ot-çul) -cileyin (ben-cileyin, sen-cileyin) -ç (ana-ç, ata-ç, baba-ç) -ge -ka, (öz-ge, baş-ka) -kan, -ken (baş-kan, er-ken)

Seyrek kullanılanlar: -kek (er-kek) -man, -men (ak-man, ata-man, kara-man, konuk-man, yal-man, dik-men, evci-men, gök-men, köle-men, küçük-men> küçü-men, köse-men, öz-men) -la (kış-la-g>kış-la, yay-la-g>yay-la) -lak, -lek (av-lak, kış-lak, kuş-lak, ot-lak, su-lak)

Seyrek kullanılanlar: -layın, -leyin (akşam-leyin, gece-leyin, sabah-leyin) -msı, -msi, -msu, -msü (acı-msı, ağac-ı-msı, kırmızı-msı, sarı-msı, tatlı-msı, tepe-msi, ekşi-msi, mor-u-msu) -mtırak (ekşi-mtırak, acı-mtırak, sarı-mtırak, mavi-mtırak, yeşil-i-mtırak)

Seyrek kullanılanlar: -rak, -rek -sak, -sek -sı, -si, -su, -sü -şın, -şin -t -z (acı-rak, kısa-rak, tatlı-rak, iri-rek), (bağır-sak, kur-sak, dir-sek, tüm-sek) (kadın-sı, erkek-si, çocuk-su) (ak-şın, kara-şın, sarı-şın, gök-şin) (eş-i-t, yaş-ı-t) (altı-z, beş-i-z, iki-z, üç-ü-z)

B. İsimden fiil yapma ekleri İsim kök ve gövdelerinden fiiller yapmak için kullanılan bu eklerin ayrı işlevleri yoktur. 1. -la-, -leİsim soylu kelimelerden fiil gövdesi kurar: ak-la-, av-la-, bağ-la-, baş-la-, nokta-la-, suç-la-, ucuz-la-, yaz-la-, yok-la-, yol -la-, ateş-le-, belge-le-, demir-le-, diş-le-, giz-le-, mim-le, ter-le-, ütü -le-; çat-la-, çın-la-, gür-le-, hav-la. Bu ekle yapılan fiillerden bazıları bugün bu şekliyle kullanılmazlar. -n-, -ş-, -tfiilden fiil yapma ekleriyle genişletilmiş olarak yeni bir ek görüntüsüyle ortaya çıkarlar: can-lan-, dik-len-, yaş-lan-, bol-laş-, dinç-leş-, iyi-leş-, makine -leş-, Türkçe-leş-, kir-let- vb.

B. İsimden fiil yapma ekleri 2. -al-, -elaz-al-, boş-al-, bun-al-, dar-al-, kör-el-, yön-el- gibi. 3. -ldoğru-l-, duru-l-, ince-l-, kısa-l-, sivri-l-. 4. -a-, -ead-a-, benz-e- (<beniz-e-) boş-a-, kan-a-, oy(u)n-a-, tür-e-, tün-e- (tün: gece), yaş-a-

C. Fiilden fiil yapma ekleri Fiil kök ve gövdelerinden, yeni fiiller türetmek için kullanılan, sayıca az fakat işlek eklerdir. 1. -l. Dönüşlülük, edilgenlik ve bilinmezlik ifade eden fiiller yapar: boğ-u-l-, büz-ü-l-, yor-u-l-; an-ı-l-, bas-ı-l-, duy-u-l-, gönder-i-l-, kaz-ı -l-, kıy-ı-l-, öv-ü-l-, sar-ı-l-, sök-ü-l-, ver-i-l-, yaz-ı-l-, yüz-ü-l- gibi. Sonu ünlüyle ve l ünsüzüyle biten fiiller -l- ekini almazlar.

C. Fiilden fiil yapma ekleri 2. -ma-, -me. Getirildiği bütün fiil kök ve gövdelerine olumsuzluk anlamı katar. Bu ekin, çekim eki değil yapım eki olduğu unutulmamalıdır: duy-ma-, kaç-ma-, sor-ma-, uyu-ma-, yat-ma-, bil-me-, çek-me-, gör-me- vb.

C. Fiilden fiil yapma ekleri 3. -n. Dönüşlülük ifade eden fiiller yapar: bak-ı-n-, çek-i-n-, giy-i-n-, yet-i-n. Dönüşlülük ifade eden -n- ile edilgenlik, bilinmezlik yapan -n- birbirine karıştırılmamalıdır: Dönüşlülük ara-n- (Çok arandı. ) sil-i-n- (Silinmiş, kurulanmış. ) yıka-n- (Ali yıkandı. ) Edilgenlik, bilinmezlik ara-n- (Her yer arandı. ) sil-i-n- (Tahta silindi. ) yıka-n- (Araba yıkandı. )

C. Fiilden fiil yapma ekleri 4. -raş-ı-r-, bit-i-r-, doğ-u-r-, duy-u-r-, geç-i-r-, piş-i-r- vb. 5. -şFiil tabanlarından işteş ve dönüşlü çatıda fiiller yapar: at-ı-ş-, bak-ı-ş-, dön-ü-ş-, döv-ü-ş-, gör-ü-ş-, gül-ü-ş-, kalk-ı-ş-, kok-u-ş-, sev-i -ş-, sık-ı-ş- vb.

C. Fiilden fiil yapma ekleri 6. -tacı-t-, az-ı-t-, benze-t-, boya-t-, düzel-t-, kapa-t-, kuru-t-, oku-t-, öde-t-, sürt-, uza-t 7. -dır-, -dir-, -dur-, -dür-; -tır-, -tir-, -tur-, -türyaz-dır-, bil-dir-, giy-dir-, sez-dir-, ver-dir-, don-dur-, gül-dür-, yüz-dür-; açtır-, as-tır-, bık-tır-, çek-tir-, öp-tür-, tüt-tür-

Seyrek kullanılanlar: -a-, -e-ala-, -ele-ar-, -er-ı-, -ü-k-p- (bul-a-, dol-a-, tık-a-) (dur-ala-, kov-ala-, şaş-ala-, ov-ala-) (kop-ar-, çık-ar-) (kaz-ı-, sür-ü-) (dol-u-k-, kan-ı-k-; bur-k-, kal-k-) (kır-p-, ser-p-)

Ç. Fiilden isim yapma ekleri 1. -gan, -gen; -kan, -ken Alışkanlık, özellik, aşırılık anlamı katar: atıl-gan, alış-kan, sıkıl-gan, sürün-gen; çalış-kan, yalıt-kan, üret-ken 2. -gı, -gi, -gu, -gü; -kı, -ki, -ku, -kü Al-gı, çal-gı, sar-gı, say-gı, bil-gi, der-gi, ez-gi, ser-gi, ver-gi, kur-gu, sor-gu, vurgu, gör-gü, sür-gü; at-kı, bas-kı, biç-ki, bit-ki, seç-ki, iliş-ki, kes-ki, tutku, düş-kü, küs-kü

Ç. Fiilden isim yapma ekleri 3. -gın, -gin, -gun, -gün; -kın, -kin, -kun, -kün az-gın, dal-gın, bez-gin, bil-gin, boz-gun, ol-gun, yor-gun, üz-gün; yat-kın, bit-kin, et-kin, geç-kin, piş-kin, seç-kin, tut-kun, küs-kün 4. -ı, -i, -u, -ü an-ı, başar-ı, bat-ı, çarp-ı, kaz-ı, say-ı, sık-ı, yaz-ı, beğen-i, bildir-i, diz-i, gezi, doğ-u, dol-u, kork-u, pus-u, sor-u, sun-u, öl-ü 5. -ıcı, -ici, -ucu, -ücü ak-ıcı, al-ıcı, bak-ıcı, kurtar-ıcı, yaz-ıcı, çek-ici, gez-ici, tüket-ici, üret-ici, verici, boğ-ucu, oku-y-ucu, soğut-ucu, tut-ucu, güldür-ücü, sür-ücü

Ç. Fiilden isim yapma ekleri 6. -ış, -iş, -uş, -üş al-ış, anla-y-ış, bak-ış, davran-ış, sat-ış, yağ-ış, yaratıl-ış, gir-iş, söyle-y-iş, duy-uş, sun-uş, gör-üş. 7. -k aç-ı-k, birleş-i-k, boz-u-k, del-i-k, dile-k, don-u-k, ez-i-k, göç-ü-k, iste-k, kes-ik, kır-ı-k, sök-ü-k, tara-k, uyuş-u-k, yan-ı-k 8. -m al-ı-m, bak-ı-m, bas-ı-m, bil-i-m, çek-i-m, çiz-i-m, doğ-u-m, ek-i-m, geç-i-m, giy-i-m, iç-i-m, öl-ü-m, sat-ı-m, tanı-m, tad-ı-m, tüket-i-m, uçur-u-m, üret-im, ver-i-m, yud-u-m

Ç. Fiilden isim yapma ekleri 9. -ma, -me sula-ma, soruştur-ma, bekle-me, gez-me, görüş-me. As-ma, ayaklan-ma, bas-ma, danış-ma, doku-ma, dol-ma, dondur-ma, kavur-ma, tamla-ma, tonla-ma, yak-ma, yaz-ma, yokla-ma, besle-me, bölme, bütünle-me, dik-me, iç-me, sür-me örneklerindeki gibi kalıcı isimler de yapar. 10. -mak, -mek aç-mak, ağla-mak, kaz-mak, ofla-mak, utan-mak, yalvar-mak, bil-mek, derle-mek, gül-mek çak-mak, kay-mak, tok-mak, ek-mek, il-mek, ye-mek örneklerindeki gibi az sayıda kalıcı isimler de yapar.

Ç. Fiilden isim yapma ekleri 11. -tı, -ti, -tu, -tü cayır-tı, cızır-tı, çatır-tı, gıcır-tı, homur-tu, gümbür-tü, kütür-tü; alın-tı, bunal-tı, çarpın-tı, çıkın-tı, kabar-tı, karar-tı, kaşın-tı, kızar-tı, sığın-tı, sıkıntı, uzan-tı, belir-ti, öden-ti, tiksin-ti, ürper-ti, doğrul-tu Fiile gelen örneklerde bu eki -ntı, -nti, -ntu, -ntü olarak da düşünebiliriz.

İşlek olmayanlar: -a, -e : doğ-a, sap-a, oy-a, yar-a, diz-e, geç-e -ağan, -eğen : dur-ağan, ol-ağan, yat-ağan, gez-eğen. . . -ak, -ek : barın-ak, bat-ak, bıç-ak, dur-ak, kaç-ak, kay-ak, kon-ak, sap-ak, tutak, yat-ak, dön-ek, sür-ek, -alak, -elek : as-alak, yat-alak, çök-elek. -amak, -emek : bas-amak, kaç-amak, tut-amak. . .

İşlek olmayanlar: -anak, -enek : ol-anak, tut-anak, gel-enek, gör-enek, kes-enek, seç-enek. -ca, -ce : sakın-ca, dinlen-ce, düşün-ce, eğlen-ce, güven-ce, söylen-ce… -ç : gülün-ç, iğren-ç, inan-ç, kılın-ç, kıskan-ç, korkun-ç, sevin-ç, usan-ç. -aç, -eç : kaldır-aç, sark-aç, say-aç, büyüt-eç, gül-eç, sür-eç. . .

İşlek olmayanlar: -dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü: imambayıl-dı, hünkarbeğen-di, şıpsev-di, gecekon-du, ayakbas-tı, külbas-tı, piş-ti, eltiyeküs-tü. . . -ga, -ge: dal-ga, yon-ga, bil-ge, böl-ge, diz-ge, göster-ge, sömür-ge, süpür-ge, öner-ge. . . -gaç, -geç; -kaç, -keç: solun-gaç, utan-gaç, il-geç, süz-geç, üşen-geç, yüz-geç, kıs-kaç. . . -gıç, -giç, -guç, -güç: başlan-gıç, dal-gıç, bil-giç, sor-guç. . .

İşlek olmayanlar: -maca, -mece: at-ma-ca, bul-ma-ca, koş-ma-ca, bil-me-ce, çek-me-ce, düzme-ce, kes-me-ce, seç-me-ce. . . -maç, -meç: al-maç, bula-maç, çığırt-maç, kar-maç, kurut-maç, sık-maç, yakmaç, yanılt-maç, yırt-maç, böl-meç, de-meç. . . -man, -men: az-man, danış-man, okut-man, öğret-men, say-man, seç-men, yaz -man, yönet-men. . . -mık, -mik, -muk, -mük: kıy-mık, il-mik, kus-muk, soy-muk. . . -n: ak-ı-n, bas-ı-n, diz-i-n, gel-i-n, say-ı-n, tüt-ü-n, yay-ı-n, yığ-ı-n. . . -t : an-ı-t, bin-i-t, dik-i-t, geç-i-t, kes-i-t, öğ-ü-t, um-u-t, kon-u-t, taşı-t, yak-ı-t, yap-ı-t, yaz-ı-t

Sıfat-fiil ekleri Sıfat-fiiller, fiillerden yapılan geçici sıfatlardır. Fiil köklerine ve gövdelerine getirilen eklerle yapılırlar. -acak, -ecek : olma-y-acak (dua), öden-ecek (borç), veril-ecek (söz). . . Kalıcı isimler: çekecek, içecek, gelecek, yakacak, yiyecek. . . -an, -en : Çok işlek olarak geçici isimler yapar: ağla-y-an (göz), çalış-an (usta), düşün-en (adam), geç-en (yıl), ver-en (el). Kalıcı isimler: bakan, bölen, çağlayan, düzen, kapan, kıran, tamlanan, tamlayan, yaratan>yaradan.

Sıfat-fiil ekleri -ar, -er : bak-ar (kör), dön-er (sermaye), koş-ar (adım), tut-ar (el). . . Kalıcı isimler: tutar, yazar, çizer, döner, geçer, gider, göçer, keser, yeter. . . -ası, -esi : adı bat-ası (düşman), canı çık-ası (sarhoş), eli kırıl-ası (hırsız), kör olası (şeytan), sağ ol-ası, yan-ası, yıkıl-ası -dık, -dik, -duk, -dük; -tık, -tik, -tuk, -tük: duyulma-dık (söz), tanı-dık (adam), görülme-dik (kalabalık). Bu ekin iyelik ekleriyle kullanımı daha yaygındır: bildiğim, sevdiğim, okuduğumuz, gördüğünüz, yaptığı, seçtiğiniz, yonttuğun, döktüğünüz Kalıcı isimler: bildik, tanıdık. . .

Sıfat-fiil ekleri -maz, -mez: çık-maz (sokak), görün-mez (kaza), tüken-mez (kalem), utan-maz (adam). . . Kalıcı isimler: çıkmaz, Korkmaz, Solmaz, Yılmaz, Dönmez, Sönmez -mış, -miş, -muş, -müş: kırıl-mış (cam), veril-miş (ödev), oku-muş (adam), sönmüş (ocak). . . Kalıcı isimler: dolmuş, ermiş, geçmiş, yemiş. . . -r: bil-i-r (kişi), gör-ü-r (göz). . . Kalıcı isimler: düşünür, gelir, gider, okur, yatır. . .

Zarf-fiil ekleri -a, -e : bat-a çık-a, koş-a, sor-a, gül-e, gül-e oyna-y-a gibi tekrar gruplarında tarz görevini yerine getirirken kurallı birleşik fillerde bağ görevindedir: düş-e- (yaz-), düşün-e- (bil-), gid-e- (dur-), oku-y-a-(bil-) vb. -alı, -eli : Zaman bakımından işin başlangıç sınırını veya işin sürekliliğini bildirir: Okula başla-y-alı üç yıl oldu. Oldu ol-alı, tanıştık tanış-alı, bildim bil-eli, geldim gel-eli, gittin gid-eli, görme-y-eli (büyümüş).

Zarf-fiil ekleri -arak, -erek: Eylemin yapılış tarzını bildirir: anlat-arak (öğrendi), çalış-arak (kazan), kay-arak (düştü), gül-erek (cevap verdi), inle-y-erek (öldü). -dıkça, -dikçe, -dukça, -dükçe; -tıkça, -tikçe, -tukça, -tükçe: al-dıkça (aldı), bildikçe (sevindi), oku-dukça (okudu), gör-dükçe, yap-tıkça, iç-tikçe, tuttukça, sürt-tükçe vb. -ı, -i, -u, -ü: Tekrar gruplarında tarz; birleşik fiillerde bağ görevin-dedir: ağla-y-ı, oyna-y-ı, diz-i, solu-y-u, sür-ü; al-ı- (ver -), gel-i (ver-), sor-u- (ver-), gül-ü- (ver-) vb.

Zarf-fiil ekleri -ınca, -ince, -unca, -ünce: Zaman gösterir: inan-ınca (yapar), gel-ince (sorar), sor-unca (öğrendi), gör-ünce (koşup geldi) vb. -ıp, -ip, -up, -üp: Bu ekin bağ görevi daha kuvvetlidir: al-ıp (götürdü), çal-ıp (oynadı), sevin-ip (gitti), oku-y-up (adam oldu), sor-up (öğrendi), gül-üp (geçti).

Zarf-fiil ekleri -ken: i- fiiline getirilen zarf-fiil ekidir. Kullanımda i- fiilinin i’si düşer ve ek, ünlü uyumlarına uymaz: satar i-ken > satar-ken (düşünmez); dinlenmiş-ken, gülecek-ken, yazacak-ken vb. -madan, -meden: Olumsuzluk ifade eden tek zarf-fiil ekidir. Olumsuzluk anlamıyla birlikte çıkma kavramı da katar: bil-meden (almış), çalış-madan (olmaz), gör-meden (karar veremem).