Yaar Dou Spor Bilimleri Fakltesi Spor Yneticilii Blm

Yaşar Doğu Spor Bilimleri Fakültesi Spor Yöneticiliği Bölümü SYB-205 PSİKOMOTOR GELİŞİM Ögr. Gör. Nurullah Öğreten

PSİKOMOTOR GELİŞİM DEVRELERİ-DÖNEMLERİ – I 1. REFLEKS HAREKETLER DÖNEMİ ÖZELLİKLERİ 2. İLKEL HAREKETLER DÖNEMİ SYB – 338 PSİKOMOTOR GELİŞİM Hafta - 9

VI. PSİKOMOTOR GELİŞİM DEVRELERİ-DÖNEMLERİ. Gelişim; Büyüyen organizmada bulunan dokuların yapısında, biyokimyasal birleşimlerdeki değişiklikler sonucu bireyin olgunlaşması ve biyolojik fonksiyonlarının farklılaşması olarak tanımlanmaktadır. (Bilir-1978) Bu farklılaşma ve gelişim değişik dönem ve devrelerde ele alınarak incelenmiştir. Motor gelişim. § ‘Fiziksel büyüme ve merkezi sinir sistemi gelişimine paralel olarak organizmanın isteme bağlı hareketlilik kazanmasıdır’. ‘Temelinde hareket olan becerilerin kazanılmasını içeren doğum öncesi dönemden başlayıp, yaşam boyu devam eden bir süreçtir’ motor gelişim. (Güven-1979) § Gallahue göre; ‘Bireyde içten ve dıştan gelen süreçlerin etkileşmesi sonucu motor davranışta meydana gelen değişmelerdir’. § Her motor dönemi bir önceki motor gelişim dönemi üzerine kurulur. 5

§ Doğumdan sonraki ilk hareketler refleks hareketlerdir. Bunu ilkel, temel ve sportif hareketler dönemi izler. § Yaşamın ilk 5 yılında motor gelişimde ilerleme sabit ve değişime dirençlidir. Refleks ve ilkel hareketlerin gelişim sırası önceden tahmin edilebilir. Çocuklar ayağa kalkmadan önce oturmayı, yürümeden önce ayakta durmayı, koşmadan önce yürümeyi öğrenir. § Hareket becerileri kazanılırken kişisel özellikler, çevre şartları, öğrenme becerisi, kolaylaştırılırsa beceriler çabuk elde edilir. Bunların yokluğu, geç kazanılması, öğrenme becerisi çocuğun kazanımına yol açar. § Çocuklar Temel hareketler döneminde koşma, atlama, hoplama, fırlatma yakalama, topa elle ve ayakla vurma gibi temel hareket yeteneklerin tümünü geliştirmeye başlarlar. § Temel hareketler öğrenilirken gelişi güzel davranışlardan kaçınılmalı, çocuğa pratik, destekleyici fırsatlar verilmeli, hareketler doğru analiz edilmeli, mekanik alet ve araçlar kullanılmalıdır. 6

1. REFLEKS HAREKETLER DÖNEMİ ÖZELLİKLERİ. § Yeni doğan çocuğun hareketleri omurilik ve aşağı beyin merkezinden idare edilir. § Bebekler bedenlerinin çeşitli bölümlerini hareket ettirmeyi sağlayan genel yetenekler ve refleks olarak isimlendirilen davranışsal tepkiler dizisiyle birlikte doğarlar. § Refleksler, genellikle yeni doğan bebeğin beslenmesini emniyete alma ve koruma gibi çift fonksiyonlar üslenerek yaşamı sürdürmeye katkıda bulunurlar. Yanağına dokunulan çocuğun başını çevirerek annenin memesine başını çevirmesi ilk refleks hareketlerdendir. § Dudağına dokunulan çocuğun ağzını açarak anne memesini arama hareketi emme refleksini, içilen sütün gırtlağı uyarması yutma refleksinin gelişmesini sağlar. § İlkel ve duruşa ilişkin reflekslerin varlığı aşağı beyin merkezinin bazı sinir-kas fonksiyonları üzerindeki kontrolü olduğunu göstermektedir. 7

§ Bilgi Toplama Evresi. Doğum öncesi dönemde başlar. Bebekliğin 4 cü. ayına kadar devam eder. Bebek, refleksler ve hareketler yoluyla bilgi toplama, besin arama ve korunma sağlar. § Bilgi Çözme Evresi. Bebekliğin 4’cü. ayında başlar. Refleksler beyin merkezinin gelişimine bağlı olarak giderek azalır. Hareketler artık Oturma, emekleme, sıralama, yakalama, bırakma gibi istemli davranışlara-hareketlere dönüşür. § Gallahue; yeni doğan çocuğun sahip olduğu refleksleri Birincil ve Duruşa İlişkin Refleksler olarak iki grupta sınıflandırmıştır. 1. Birincil Refleksler: 1. Moro refleksi, 2. Asimetrik-tonik boyun refleksi, 3. Arama refleksi, • 4. Emme refleksi, 5. Kavrama refleksi, 6. Planter refleksi, 7. Babiski refleksi. 2. Duruşa İlişkin Refleksler. • 1. Adımlama refleksi, 2. Emekleme refleksi, 3. Yüzme refleksi, 4. Çekme refleksi, • 5. Boynu ve bedeni çevirme refleksi, 6. Paraşüt ve propping refleksi, 7. Labyrintin refleksi, 8. Landau refleksi, 9. Ekstremite-yerleştirme refleksi. 8

Gallahue; yeni doğan çocuğun sahip olduğu refleksleri Birincil ve Duruşa İlişkin Refleksler olarak iki grupta sınıflandırmıştır. A. BİRİNCİL REFLEKSLER. 1. Moro refleksi. 2. Asimetrik - tonik boyun refleksi. 3. Arama refleksi. 4. Emme refleksi. 5. Kavrama refleksi. 6. Planter refleksi. 7. Babiski refleksi. Genellikle birincil refleksler emme, arama, yaklaşma, sarılma, gibi iki ana işlevi vardır. Beslenme ve korumadır. Bu tür refleksler doğum öncesi dönemden bir yaşına kadar olan dönemde gözlenebilen reflekslerdir. 9

a. Birincil Refleksler. 1. Moro Refleksi. • Bebeğin ani olarak sarsılmasında görülür. Bebek kollarını ellerini yana açar, sonra ellerini birleştirir. İlk 4. ay içinde görülür. Dört aydan sonra kaybolur. • 4. ayda kaybolmayıp devam ederse çocuk öğrenme güçlüğü çeker. • Felçli olan çocuklarda bu refleks uzun süre devam eder. (merkezi sinir sisteminde ağır hasar olanlarda bu refleks görülmez) 2. Asimetrik-Tonik Boyun Refleksi. • Bebek sırt üstü veya yüz üstü yatırıldığında başını sağa, sola çevirmesi bir süre aynı yerde tutması, tuttuğu yöndeki kolunu ve bacağını aynı yönde tutmasıdır. • İlk 6 haftada sık görülür, sonraları zayıflar. • Omurilik rahatsızlığı yoksa baş ve boyun kontrol refleksi rahat yapılır. Omurilik rahatsızlığında bu refleks görülmez. 10

3. Arama Refleksi. İlk aylarda yanağına dokunulan bebek başını çevirerek anne memesini arar. Dudaklarına dokununca ağzını açar. Bu refleks üç ay sürer sonra kaybolur. Erken doğanlarda bu refleks yoktur. 4. Emme Refleksi. İlk belirtisi küçük parmağını ağza sokularak başlar. 3 -5 gün zayıf olur. Doğum travması geçiren ve anestezi uygulaması yapılan bebeklerde bu refleks zayıftır. 5. Kavrama Refleksi. Yeni doğan bebeğin parmakları uyarılırsa elini açıp kapatır. Avuç içine parmağımızı koyduğumuz zaman sıkı ve kuvvetli tutmaya çalışır. Uykuya dalarken parmağı ağzına alarak uyuduğunu görürüz. Bu refleks 3’cü. ayda kaybolur 4. ayda istemli yakalama refleksi başlar. 6. Planter Refleks. Bebeğin ayak tabanı uyarıldığında parmakları büzülür, büzülen parmakla yakalama gerçekleşir. Bu refleks elle yakalama refleksinden daha uzun sürer. 7. Babinski Refleksi. Başparmaktan itibaren ayak tabanı iğne veya tırnak ile dokunulduğunda parmaklardaki (extansiyon) çekilme hareketidir. Uyarım basınçlı yapılırsa babinski refleksi yerine plantar refleks görülebilir. Uyarım fazla yapılırsa flexion gerçekleşir. Bu kaçma refleksine dönüşebilir. 11

B. DURUŞA İLİŞKİN REFLEKSLER. 1. Adımlama refleksi. 2. Emekleme refleksi. 3. Yüzme refleksi. 4. Çekme refleksi. 5. Boynu ve bedeni çevirme refleksi. 6. Paraşüt ve propping refleksi. 7. Labyrintine refleksi. 8. Landau refleksi. 9. Ekstremite- yerleştirme refleksi. Duruşa ilişkin refleksler; ise daha sonra istemli davranışlara görünüş açısından benzemekle birlikte tümü, istem dışı hareketlerdir. 12

b. Duruşa İlişkin Refleksler. 1. Adımlama Refleksi. § Bir yere tutunma ile ilk adımlama refleks hareketler görülür. § Çocuğun yardımsız adım alması 11 -13. aylarda başlar. 2. Emekleme Refleksi. § Yüzüstü yatan çocuğun ayak tabanına basınç yapıldığında bacaklarını aşağı yukarı çektiği zaman bu refleks hareket görülür. § İki ayak tabanı uygulandığı zaman bazen bu refleks hareket yapılmaz. § Emekleme refleksi genelde doğumdan sonra başlar. 4. ayda kaybolur. 7. ayda istemli emekleme hareketlerine dönüşür. § Yeni doğan çocuk istem dışı yakalama ve adımlama davranışlarının farkındadır. (Çocuk hareketle ilgili bilgiyi algılamaktadır) 13

b. Duruşa İlişkin Refleksler. 1. Adımlama Refleksi. § Bir yere tutunma ile ilk adımlama refleks hareketler görülür. § Çocuğun yardımsız adım alması 11 -13. aylarda başlar. 2. Emekleme Refleksi. § Yüzüstü yatan çocuğun ayak tabanına basınç yapıldığında bacaklarını aşağı yukarı çektiği zaman bu refleks hareket görülür. § İki ayak tabanı uygulandığı zaman bazen bu refleks hareket yapılmaz. § Emekleme refleksi genelde doğumdan sonra başlar. 4. ayda kaybolur. 7. ayda istemli emekleme hareketlerine dönüşür. § Yeni doğan çocuk istem dışı yakalama ve adımlama davranışlarının farkındadır. (Çocuk hareketle ilgili bilgiyi algılamaktadır) 14

3. Yüzme Refleksi. § Bebek su içinde yüzüstü durumda tutulduğu zaman kol ve bacaklarında uzanma çekme hareketleri görülür. Bunlar kuvvetli reflekslerdir. § Bu refleksler ilk yıkamadan itibaren başlar. Su içinde yapılan hareketler nefes alıp vermeyi geliştirir. Bu refleks omurilik lezyonlarında yoktur. 4. Çekme Refleksi. § Çocuk oturur durumda iken iki elinden tutularak geriye doğru gittiğinde (eğildiğinde) kolları fleksiyonla kendini ileriye doğru çekip ayağa kalkmaya çalışır. 3 -4 ay civarında görülür. 12. aya kadar devam eder. 5. Boynu ve Bedeni Çevirme Refleksi. § Çocuk, 4 -6. aylarda baş ve bedenin bir kısım bölümlerini bir taraftan diğer tarafa çevirme hareketi yapar. Harekette kalça, bacaklar ve gövde yan tarafa döner. § Bu refleks 6’cı. ayda görülür. 6. aydan sonra istemli harekete dönüşür. 15

6. Paraşüt ve Propping Refleksi. § Kol ve bacaklara karşı koyma, bir güce karşı koyma refleksidir. § Bebek ayakta dik durumda iken ani olarak yere düşerken bacaklarını gererek yanlara açmasında meydana gelen reflekstir. Düşme paraşütçünün atlayış şekli gibidir. Paraşüt refleksi 4’cü. ayda görülür. § Propping refleksi, bebeğin oturma durumunda dengesinin bozulmasında ortaya çıkar. Propping refleksi 6. ay dolaylarında görülür. 7. Labyrintine Refleksi. § Bebek dik durumda önce geriye, sonra yanlara eğildiği zaman getirildiği durumun aksi yönüne doğru başını hareket ettirerek dik duruma gelmeye çalışmasında görülür. 2’ci. ayda başlar, 6. ayda kuvvetlenir. § Refleksin kuvvetli olması başın dik tutulmasına bağlıdır. 16

8. Landau Refleksi. • Yüzüstü durumda olan bebeğin iki elle göğsünden tutarak yavaşça kaldırıldığında önce başını, sonra sırtını ve bacaklarını gergin bir duruma getirmesinde oluşur. • 3 -4 cü. ay’dan 7 aya kadar devam eder. • Hareketi yaparken bebek başını gergin ve omuz hizasında tutmaya çalışır. Çocuk bacakları yukarda tuttuğu için dirsekleri ve elleri üzerinde kendini kaldırır. 9. Extremite Yerleştirme Refleksi. • Diz altından ayak ve bacağı hafif bir eşya veya masa üzerine, kenarına kaldırarakyükselterek yerleştirmesi alt extremite yerleştirme refleksi olarak ortaya çıkar. • Göz Kırpma Refleksi. Uyarım yapılırken göz kırpma şeklinde ve hayat boyu devam eden reflekstir. • Kukla Gözü Refleksi: Başı iki elle tutup bir yöne çevirirken gözün o yöne hareket etmesidir. 17

c. Refleks Hareketlerin Özellikleri. 1. Refleksler; fetüsün ve yeni doğan bebeğin ilk hareket şekilleridir 2. Yakalama, adımlama, emekleme refleksleri sonraki istemli davranışların çıkmasını sağlar. 3. Refleksler supkortikal düzeyde kontrol edilir. Tüm fetüs ve yeni doğan bebeklerde görülür. 4. Yeni doğan bebekte serepral kortex oluşmadığından refleksler beceriksiz, kaba ve istemli hareketler üstünde baskındır. 5. Çocuk istemli hareketlerin aynısını izleyerek oluşturur ortaya çıkmasını sağlar. 6. Refleksler çocuğun ilk bilgi edinme kaynaklarıdır. 7. Basınç, ses, görüntü değişmesi, duyu uyarımlar birincil ve duruşa ilişkin refleksleri ortaya çıkarır. 8. Birincil refleksler koruyucu ve yiyecek sağlayıcı özellik taşır. 9. Refleksler merkezi sinir sistemi bozukluklarının erken teşhisini sağlar. 10. Refleksler standart bir programa göre ortaya çıkıp kaybolur. 11. Birçok refleks daha yüksek beyin merkezinin işe karışmasıyla yok olur. 12. Aşağı beyin merkezi öksürme, hapşırma gibi istem dışı refleksler yaşam boyu kontrol eder. 13. Reflekslerin erken ve düzenli uyarılması istemli hareketin ortaya çıkmasını çabuklaştırır. 18

2. İLKEL HAREKETLER DÖNEMİ. § 0 -2 yaş dönemi istemli hareketlerin ilkel biçimde yapıldığı devredir. § İlkel hareketler önceden kestirilebilen bir görünüm ve sıra düzeni içinde yapılır. § Bebeğin oturması, emeklemesi, ayakta durması olgunlaşmasını ve kas, kemik ve sinir sistemi gelişimi bebeğe yaptırılan alıştırmalarla ortaya çıkarılır. § Normal koşullarda bebeklerde hareket sırası pek değişmez. Bunların ortaya çıkış zamanı ve hızları değişir, bu çocuktan çocuğa farklılık gösterir. § Bireysel farklılıkların kaynağı kalıtımsal ve çevresel etkenlerden oluşmaktadır. Ø Yaşam için gerekli olan istemli hareketlerin temelini ilkel hareketler, Ø Baş boyun ve gövde kaslarının kontrolünü dengeleme hareketleri, Ø Uzanma, yakalama bırakma gibi hareketler manipülatif becerileri, Ø Sürünme, emekleme, yürüme gibi yer değiştirerek yapılan hareketler lokomotor hareketleri kapsar. 19

İlkel hareketler döneminde iki evre vardır. I. Evre. Reflekslerin Ortadan Kalktığı Evre. § Bu evre doğumla başlar bir yaşına kadar sürer. § Sinir sisteminin etkisiyle refleksler yavaş, yavaş yerini istemli hareketlere bırakır. § İstemli hareketlerde farklılaşma ve bütünleşme zayıftır. Çocuk bir hareketten başka bir harekete geçemez, üretemez. § Hareketler amaçlı olmasına rağmen kontrolsüz ve kabadır. II. Evre. İlk Kontrol Evresi. § İlkel hareketler üzerinde alıştırma ve kontrolün yapıldığı evre 1 -2 yaştır. § Duyu motor sistemleri arasındaki farklılaşma süreci, algısal motor bilgiler daha anlamlı şekilde bütünleşme sağlar. Zihinsel ve motor süreçlerdeki bu hızlı gelişim çocuğun ilkel hareket yeteneklerindeki hızlı artışa neden olur. § Çabuk ve yaygın hareket kontrolü çocuğun olgunlaşma sürecine bağlıdır. § Bebekler temelde denge, lokomotor ve manipülatif becerilerde uzmanlaşma 20 ve kontrol kazanmaya çalışırlar.

1. Denge Sağlama. § Bebek vücudunu dik tutabilmesi için yer ekimine karşı sürekli mücadele verir. § Yer çekimine karşı kas kemik sistemi üzerinde kontrol sağlamak için çalışır. § Önce baş, boyun, sonra gövde ve bacakların kontrolü sağlanır. § Yatar durumdan dik duruma geçebilmesinde sıralı bir ilerleme vardır. (Baştan ayağa gelişim § İlk ayda bebek yüz üstü durumda baş, boyun kaslarını kontrol edemez 2. ayda kontrol etmeye başlar. 5. aylık bebek sırt üstü yattığında başını kaldırabilir. § Gövde, baş ve boyun kaslarının kontrolünü kazanan bebek göğüs ve bel kaslarının kontrolünü de kazanmış olur. § Gövdenin kontrolü 2. ayda başlar. Bebeğin elinden tutup dik duruma getirildiği zaman gövde kaslarının kontrolü, yüzüstü yatırıldığında göğsünü yerden kaldırabildiği zaman gövde kontrolü sağlamış olur. 21

§ 7. ci ayda desteksiz oturabilir. Oturabilme gövdenin kontrol edilmesine bağlıdır. Çocuk ellerini ve kollarını kontrol etmeye başlamış, bir objeyi tutma, ağza alma gibi manipülatif beceriler kazanmaya ve duyu motor mekanizması bilgi toplamaya başlamıştır. § Denge için dik durma, ayakta durabilme çocuk için bir dönüm noktasıdır. § Kas-sinir sistemi kontrolünün sağladığı, yer çekimi hareketinin bebeği engelleyemediği görülür. 8 -9 aylık bebek çevresindeki eşyalardan destek alarak ayağa kalkabilir. Kısa süreli adımlar atabilir. § Çocuğun kendi başına uzun süre ayakta durabilmesi yürümesiyle başlar. § Normalde 11 -13. aylarda destek olmadan ayakta durabilir. § Kullandığı hareketler sürünme, emekleme, yürümedir. 22

2. Sürünme. § İlk amaçlı yer değiştirme hareketidir. § Baş boyun gövde kasları üzerinde kontrol kazanıldıktan sonra ortaya çıkar. § Bebek önündeki nesneye, objeye uzanırken başını ve göğsünü yerden kaldırarak kolları ile bedenini ileriye doğru çeker. § İlk sürünme hareketinde bacaklar pek kullanılmaz. Sürünme bebekler için farklılık gösterebilir. İlk sürünme 4 ile 12. aylar arasında olur. 3. Emekleme. § Sürünmenin gelişmiş biçimidir. § Kol ve bacaklar birbirleri ile ters orantılıdır. § Eller ve dizler harekete katılır. § Bebek geliştikçe hareket hızı, ritmi daha hızlıdır. 10’cu. ayda gözlenir. 23

4. Yürüme. § Bağımsız yürüme denge sağlama sonucunda gerçekleşir. § Yürümek için gövde dik pozisyonda tutulmalıdır. § İlk yürüme hareketleri uyumlu ve akıcı değildir. Çocuk olgunlaştıkça çevre ve kalıtımsal etkenlere de bağlı olarak gelişir. § Bebekteki kas-sinir, kemik sistemi hazır olduğunda yürütülmeye çalışılmalıdır. § Denge sağlayabilmek için bacaklar açık dizler bükülü, ayaklar dışa dönük durur. Manipulatif Beceriler. § Manipülatif beceriler yürümedeki gibi uzun ve sıralı gelişimden geçer. Bu becerili el hareketleri beden bölümleri arasında koordinasyonu gerektirir. § Manipülatif hareketler baştan ayağa, içten dışa doğru bir gelişim yönü izlemektedir. Üç temel manipülatif hareket vardır. Uzanma-Yakalama-Bırakma. 24

Üç temel manipülatif hareket vardır. Uzanma-Yakalama-Bırakma. a. Uzanma. • İlk uzanma hareketlerini 4 cü. ayda yaparken el, kol koordinasyonu sağlanır. • İlk uzanma hareketleri kaba ve ilkel, daha çok beden kullanılır. Daha sonra bilek, el ve parmaklar harekete katılır. 5. ayın sonunda herhangi bir nesneye dokunmaya başlar. b. Yakalama. • Yakalama doğumu izleyen ilk üç ayda refleks hareketler şeklinde ortaya çıkar. İstemli yakalama uzanmanın başarılmasından sonra gerçekleşir. • Bebek bir nesneyi yakalamak istediğinde başparmağını pek kullanamaz. Avuç içi ile kaba bir şekilde tutar. Zamanla başparmak, işaret parmağı devreye girer. 12’nci aylarda görülür. • 14. ayda uzanma ve yakalama hareketini yetişkin düzeyinde yapabilir. c. Bırakma. • Bırakma isteği en güç hareketten biridir. İlk aylarda eldeki obje düşer. İstekle bırakma eylemi 10’ncu aylarda gerçekleşir. Uzanma-yakalama-bırakma hareketleri koordineli 25 yapılmalıdır. Çocuk bu hareketleri 18 ayda gerçekleştirmesi gerekir.

İlkel Hareketler Döneminin Özellikleri. • Bebek gelecekte yapacağı hareketlerin önemli bir belirleyicisidir. • Çocuğun hareket becerilerinin gelişmesi, çevresel faktörlere ve çocuğun olgunlaşmasına bağlıdır. Çevre faktörleri çocuktaki hareket yeteneklerinin ortaya çıkış hızını etkiler/düzenler. • İlkel hareketler döneminde becerilerin geliştirilmesinde 3. temel öğe vardır. Denge, lokomotor ve manipülatif yeteneklerdir. Bu sıra asla değişmez. • Lokomotor hareketlerle çocuğa çevreyi tanıma ve araştırma fırsatı verilir. • Manipülatif yeteneklerin gelişmesi çocuğun çevredeki nesnelerle ilk anlamlı bağın kurulmasını sağlar. Kazanılan hareketler fazla kontrol ister. Motor mekanizmalar ve fonksiyonlarını birbirine bağlamada dikkatini harekete verir. 26

• Yürüme yeterli hale geldiğinde dikkatini hareketten çok çevreye yöneltir. • Gelişimi; Bilişsel, duyuşsal, motor gelişim olarak birbirinden ayırmak güçtür, çocuğun ilkel hareketler zamanında çevresindeki kişilerle iletişimi hareketlerle gerçekleşir. Konuşarak kendini ifade etmek sınırlıdır. • Hareket bebeğin düşüncesinin sembolü olarak ortaya çıkar. Dokunarak bilgi edinmeden görerek bilgi edinme, bilgi edinmede birden fazla duyguyu bir arada kullanma, gelişen duyumları ve bunlar arasındaki etkileşimin artmasını sağlar. • Böylece çocuğun olgunlaşması, motor davranışlarda bulunması sağlanır. 27