YAAMINDA ETK SORUNLARIN ZM ve ETK YAKLAIMLAR DERS

İŞ YAŞAMINDA ETİK SORUNLARIN ÇÖZÜMÜ ve ETİK YAKLAŞIMLAR DERS II Yrd. Doç. Dr. Meral ELÇİ

Bu dersimizde şu konulara değinilecektir • Etik sorunlar nelerdir? • Etik sorunların çözümü için nasıl bir yol izlersiniz? • Etik yaklaşımların tanıtılması – I. Göreli ahlak yaklaşımı – II. Evrensel ahlak yaklaşımı – – Kant’ın ödev ahlakı Sonuçsalcılık Erdem ahlakı Adalet • İş yaşamında sağlıklı etik kararlar almak için pratik öneriler

Etik sorunlar nelerdir? • Mal satın aldığınız şirketlerden birinin, pahalı hafta sonu hediyesini kabul edip etmeyeceğiniz. • Araştırma sonuçlarını müşterinize iletirken, gerçekleri mi yoksa duymak istediklerini mi söyleyeceğiniz. • Müşterinizin gerçekten ihtiyacı olan bir ürünü mü yoksa size daha fazla komisyon getirecek olanı mı satacağınız.

Sizin söyleyebileceğiniz diğer etik sorunlar nelerdir?

Etik sorunlar iş yaşamının gerçeklerindendir… Aşağıdaki sorunlardan herhangi biri sizin başınıza gelseydi ne yapardınız? • Ürünlerinizden birinin hatalı olduğunu biliyorsunuz, sorumlu kişiye durumu bildiriyorsunuz, ama sizi dikkate almıyor. • Üstlerinizden birinin, şirket malzemelerini kişisel amaçlarla kullandığını fark ediyorsunuz. • Üstlerinizden biri, müşteriyi yanlış yönlendirmeniz için size sürekli baskı yapıyor. • Genel müdürünüzün bir akrabası, şirketinize mal satmakta. Sizi şık bir golf kulübüne davet ediyor ve siz onun şirkete defolu malzeme gönderdiğini biliyorsunuz.

Ne yapardınız? • Çözümü zamana bırakıp sorunu görmezden mi gelirdiniz? • Değiştirmeye çalışır mıydınız? • Değiştiremediğinizi görünce şirketten ayrılır mıydınız?

VAKA: İŞTEN ÇIKARMA ABC Şirketi’nin beş fabrikasından birinin fabrika müdürlüğünü yapıyorsunuz. Sizi üniversiteye gönderen şirkette zaman içinde yükseldiniz. Patronunuz size güvenerek, konuşmanın aranızda kalacağını bilerek şirketin 200 işçiyi işten çıkarmak zorunda olduğunu söyledi. Siz bu durumda işten çıkartılmayacaksınız. Ancak dedikoduları duyan bir çalışanınız, ki kendisi aynı zamanda eski bir arkadaşınız, gelip size bu dedikoduların aslı astarı olup olmadığını, işini kaybedip kaybetmeyeceğini soruyor ve üniversitedeki çocuğunun eğitim masrafları olduğunu, bu durumda bunu bilmeye hakkı olduğunu söylüyor.

Dürüstlük Sadakat Arkadaşınıza doğruyu söylemek size bunca zamandır bu kadar çok şey veren şirkete verdiğiniz sözü tutmamak anlamına gelir.

Etik sorunların çözümü • Etik sorunların çözümü zordur. İnsanı endişelendirirler ve sık rastlanırlar. • Birine zarar vermek söz konusu olabilir ve farklı gruplara farklı etkileri olabilir. • Etik sorunlar siyah-beyaz değildir, gri tonlar içerir. • Bunların çözümünde; kanunlar, yönetmelikler, tüzükler veya mutlak gerçekler illaki yol gösteremez.

Etik Yasal

ETİK YAKLAŞIMLAR

I. GÖRELİ AHLAK YAKLAŞIMI (relativist approach) Kant’ın ödev ahlakı (Deontoloji/sonuçsalcı olmayan/ Moral haklar yaklaşımı) II. EVRENSEL AHLAK YAKLAŞIMI (universalist approach ) Sonuçsalcılık (Teleoloji) Erdem ahlakı Adalet Faydacılık Bölüşüm adaleti Başkalarını düşünme Kısas adaleti Egoizm Telafi adaleti ETİK YAKLAŞIMLAR

I. GÖRELİ AHLAK YAKLAŞIMI (relativist approach) • Doğruyu işaret eden prensiplerin farklı kültürlere, toplumlara, zamanlara ve hatta kişilere göre değişebileceğini ileri sürer. • Bir davranışın etik standartlara uygun olup olmadığı, o davranışın niçin yapıldığı ile ilgili olarak o toplumun yorumuna bağlıdır. Örn: • Töre cinayetleri • Hitlerin yahudi katliamı • Amerikan tarihindeki kölelik ve ırk ayrımı

I. GÖRELİ AHLAK YAKLAŞIMI • Bu teoriye göre, bir toplumun çoğunluğu ahlaki yönden “neyin” doğru olduğuna inanıyorsa, o doğrudur ve ahlakidir.

I. GÖRELİ AHLAK YAKLAŞIMININ ZORLUKLARI • Belli bir kültür (toplum, grup, birey) için doğru olan bir şey, başka bir kültür (toplum, grup, birey) için yanlış olabilir. • Bu durumdaki ahlaki prensibin kaynağını nereye yerleştireceğiz? Bu yer kültür mü, toplum mu, kişi mi, yoksa grup mu olacak? – Grubun sınırı nasıl çizilecek? – Her toplum içinde çeşitli alt gruplar ve bunların ahlak standartları birbirinden farklı olabilir. • Örn: Bir grup, kadınların sırtından sopayı eksik etmemek, düşüncesini doğru bulabilir.

Relativist slogans • What’s right for you may not be what’s right for me. • What’s right for my culture won’t necessarily be what’s right for your culture. • No moral principles are true for all people at all times and in all places.

I. GÖRELİ AHLAK YAKLAŞIMI (relativist approach) Kant’ın ödev ahlakı (Deontoloji/sonuçsalcı olmayan/ Moral haklar yaklaşımı) II. EVRENSEL AHLAK YAKLAŞIMI (universalist approach ) Sonuçsalcılık (Teleoloji) Erdem ahlakı Adalet Faydacılık Bölüşüm adaleti Başkalarını düşünme Kısas adaleti Egoizm Telafi adaleti ETİK YAKLAŞIMLAR

II. EVRENSEL AHLAK YAKLAŞIMI (universalist approach ) • Doğru davranışın bütün insan toplulukları için aynı olduğunu, yani tek ve mutlak bir “doğru” olduğunu savunur. • Ahlakı bir takım prensiplere bağlar ve bu prensiplerin evrensel olduğunu kabul eder.

1. Kant’ın ödev ahlakı (Deontoloji/sonuçsalcı olmayan/ Moral haklar yaklaşımı) Deon-toloji • Görevler, yükümlülükler ve ilkelere odaklanmak. • Kararların “sonucunun iyi” olmasından ziyade karardaki “niyetin doğru” olmasını savunur. • Doğru kararı verme işi belli başlı soyut evrensel ilkelere dayandırılır. Davranışımız herkesin uyabileceği evrensel bir ilke olabilir mi? Kant 1724 -1804 Alman

• Ahlakiliği kişisel çıkarlardan tamamen ayrı tutar. • Esas olan mutluluk ya da fayda değil, mutluluğu hak etmek ve doğru olmaktır. • Ahlaki davranış her koşulda ortaya konması gereken davranıştır. Kant’ın ödev • Kant, ideal durumu gösteren saf bir ahlakı ahlak teorisi kurmaya çalışmıştır.

Kant’ın ödev ahlakı • Evrensel doğrular vardır. Ve bunlar zaman ve şartlara göre değişmez, iş ahlakı göreceli olamaz. • Bazı şeyler sonuçları ne olursa olsun “kötü” eylemlerdir: – Örn: Yalan söylemek, öldürmek, tecavüz etmek, işkence etmek, soykırım yapmak vs.

• Müşterileri, çalışanları, • Çevreye zarar ilişkide olunan diğer firma ve vermemek. kurumları aldatmamak. • Kişileri fiziksel veya ruhsal olarak taciz etmemek. • Doğruluk, dürüstlük ve adalet ilkelerine uymak. • İşletme faaliyetlerinde verimlilik ilkesini etik sınırları aşmadan gerçekleştirmek. • Tüketicilerin, çalışanların ve paydaşların haklarına saygılı olmak. • Yolsuzluk, rüşvet, torpil ve kayırmacılıktan kaçınmak.

Kant’ın ödev ahlakı • Kant’a göre ahlakın temelini herkese göre “değişmeyen bir şey” oluşturmalıdır: – Bu “mutluluk” olamaz. Çünkü mutluluk kişiden kişiye değişen öznel bir kavramdır. – Bu “iyiliği isteme” ve ahlak yasasıdır.

Kant’ın ödev ahlakı – Yapılan herhangi bir eylem/davranışın iyi mi, kötü mü olduğunu Kant ahlakına göre sorgulamak istiyorsak şu soruları sormalıyız: “eğer herkes böyle yaparsa ne olur? ” “herkesin böyle yapmasını ister miyiz? ”

Öyle bir şekilde davran ki, davranışının ilkesi herkes için geçerli olsun. “eğer herkes böyle yaparsa ne olur? “herkesin böyle yapmasını ister miyiz? ” Hz. Muhammed’e sordular ki; Dinin esası ne üzerine kurulmuştur? O’da şöyle cevap verdi: “kendiniz için istediğinizi başkaları için de isteyin; kendinizi için istemediğinizi başkaları için de istemeyin”

• Hangi görev yükümlülük veya ilke diğerinden üstündür? (Örn: Kürtajda annenin seçimi mi yoksa bebeğin yaşama hakkı mı önemlidir? ) • Bir kural veya ilkenin yıkıcı olumsuz sonuçları olabilir. (fabrika müdürü deontolojik yaklaşıma göre bildiklerini söylerse şirket için olumsuz sonuçlar doğabilir)

2. Sonuçsalcılık (Teleoloji) • Deontolojik yaklaşımın karşıtıdır. • Bir eylem kendi başına iyi veya kötü değildir. O eylemi iyi veya kötü yapan eylemin sonuçlarıdır. – Örn: bir insana acı vermek eğer acı verici eylem tedaviyle sonuçlanıyorsa iyi, yaralanmayla sonuçlanıyorsa kötüdür.

Önemli olan “doğru” olanı yapmaktır. Önemli olan “toplumun refahını artıracak şeyi” yapmaktır Niyet önemli Sonuç önemli

Sonuçsalcılığın türleri “ consequences to whom? " A. Faydacılık (Utilitarianism) eğer sonuçlar herkesin veya çoğunluğun faydasınaysa B. Başkalarını düşünme (Altruism): eğer sonuçlar diğer kişilerin faydasınaysa; C. Egoizm (Egoism): eğer sonuçlar bireyin kendisine fayda sağlıyorsa

2. Sonuçsalcılık A. Faydacılık = Mutlu ol Faydacılık, acıdan kaçınmayı ve mutluluğu arttırmayı öngörür. Jeremy Bentham İngiliz

2. Sonuçsalcılık A. Faydacılık • Faydacı yaklaşıma göre; daha büyük bir kötülükten kaçınmak için daha az kötü olan şeyler hoş görülebilir. • Örn. Kanser hastası yalan söylemek • Bir şeyin iyiliğine karar verirken o eylemin sonucunda ortaya çıkacak iyiliğin kötülüğe oranına bakılır.

A. Faydacılık “İşten çıkarmayla ilgili bildiklerimi söylememin sonuçları ne olur? ” “Bildiklerimi paylaşmamamın sonuçları ne olur? ” En iyi karar en büyük yararları getiren, en kötü karar da en büyük zararları getirendir.

A. Faydacılık – Faydacılara göre doğru karar almak için şu sorulmalıdır: “En iyi sonuca götüren nedir? ”

• Eylem ve kararlarımızdan dolaylı ve dolaysız olarak etkilenecek bütün bireyler için sonuçları değerlendirmede kullanılacak bilgiyi nasıl bulabiliriz? • Sonuçların hesaplanmasında zorluklar yaşanabilir. Sonuçlar, insan sağlığı, yaşamı, mutluluğu ile ilgiliyse, bunlar nasıl sayıya dökülüp hesaplanabilir? – Örn: Türker Alkan (2005) “İtalyanların ayakkabısı” Avrupa’da ayakkabı tüketimi yılda 61. 8 milyar Euro İtalya’da yılda ort: 7 çift ayakkabı tüketiliyor. BAŞARILI EKONOMİ (!)

• “Sermaye sahipleri, girişimciler, modacılar, reklamcılar, bankalar, ulaştırma ve iletişim sektöründe çalışanlar, kamu maliyesi, enerji ve hammadde üreticileri hepsi bu sayede para kazanıyor, zengin oluyorlar”. • Ayakkabıların bir kısmı muhtemelen eskimeden çöpe atılmış olsa bile, büyük bir çoğunluk bu tüketimden yararlanıyor. YANİ SONUÇ “İYİ”, DOLAYISIYLA “AHLAKİ”… • ALKAN “tükenen, yok olan doğal kaynakları, sabrı taşan doğal çevre maliyetleri hesaba katılmıyor…Çöpe atılan ayakkabılara yatırılan kaynakların pek çok fakir ülkenin ulusal gelirinden daha fazla olduğuna ise hiçdeğinmeyelim. ”

FORD PINTO Ford Tarihindeki Kara Leke Amerikan otomobil endüstrisi için çok önemli bir otomobildir. Zamanında otomobillerin geliştirme süreçleri 4 yıl civarındayken 2 yıldan biraz daha uzun bir zamanda geliştirilip piyasaya sürülmüştür. Bu acele arasında ölümcül bir hata yapan Ford mühendisleri, aracın benzin deposunu bagajın hemen altına egzozun yanına konumlandırmışlardır. 1960'larda üretilen bu otomobillerin yakıt tanklarının patlamaya eğimli oldukları anlaşılmıştı. Ürün geliştirmede güvenlik ve güvenirlik ilk sırada yer almadığı için araç piyasaya sürüldü. KAR-ZARAR HESABI YAPILIR… Şirket, bu arıza nedeniyle oluşabilecek kazalar sonucunca ödenecek tazminat ile otomobillerin yeniden tasarımının maliyeti arasında bir karşılaştırma yapmış, sonuçta, tazminat ödemenin daha az külfetli olduğuna karar verilmişti. 180 ölü, 180 yaralı ve 2100 yanmış araba ile toplam 49. 5 milyon$ lık bir maliyet Bu tip bir hatanın ortadan kaldırılması için 11$ lık maliyet hesaplanmıştı. Bu tüm arabalara yansıtıldığında 137 milyon$ lık bir meblağ 1978 yılında bu hatadan kaynaklanan bir kaza için açılan bir davada Ford firması 128 milyon$ lık bir tazminat ödemeye mahkum edildi. Aynı yıl verilen bir diğer kararla, 1. 5 milyon Ford Pinto firma tarafından piyasadan toplandı. Bu miktar yıllık maliyetin 3 katı civarındaydı. (Mitcham-Duval, Engineering Ethichs, 2000)

• Bu bakış açısında HAK VE ADALET konusuna hiç girilmiyor. • Azınlığın hakları çoğunluğun hakları için feda edilebilir. • Hiçbir davranış türünü reddetmemesi – Örn: bir grup tacizcinin bir çocuğa işkence etmesi – Demek ki, mutlu olmak her zaman iyi değildir. Bu sebeple ahlak her zaman mutluluğun artmasına dayandırılamaz.

• Yaşlı ve huysuz, yönetim kurulunda etkili-üst düzey yönetici-aldığı kararlarla şirketin ünvanını düşüşe geçiriyor • Bu yaşlı kişiyi, istikbali şirketin iyi işlemesine bağlı olan öz-oğlu, kiralık bir katille öldürtüyor. • Herkes bir “OH ÇEKİYOR” • TEK ÜZÜLEN KÖPEĞİ • Faydacılık teorisi oğul çoğunluğu sevindirerek etik davranmıştır. Ama bir insanın yaşama hakkı gözardı edilmiştir. Velasquez (1998)

• Kötü iş şartlarında, düşük ücretle işçi çalıştırarak malını daha ucuza satan ve böylece tüketicilerin daha az parayla satın almalarını sağlayan üretici, tüketicilerin tasarruf etmesini sağlıyor. • Öte yandan, tüketicilere göre sayısı daha az olan işçileri ucuza çalıştırarak onları istismar ediyor ve zarar görmelerine sebep oluyor. • Yaptığı iş faydacılık teorisine göre uygun gözükmektedir. • Ama sosyal adaletten yoksundur. Bir başka örnek…

3. Erdem ahlakı (Virtue ethics) Aristoteles Platon • Sonuçsalcı değildir. • Önemli olan insanların erdemli kabul edilen davranışları (dürüstlük, adalet, doğruluk, yardımseverlik, sadakat, sözünü tutmak, fedakarlık, başkalarına saygı vs. ) sergilemeleridir. – Bu davranışların sonunda kişinin kendisine ya da topluma fayda ya da zarar gelmesi önemli değildir. • Örn: yanan bir evde mahsur kalan bir çocuğu kurtarmanın çok riskli olduğunu bile yangına dalıp çocuğu kurtarmadan kendiside yanan bir kişi sonunda faydalı bir eylem yapmamıştır. Üstelik bir yerine iki kişi ölmüştür ancak bu eylem toplum tarafından erdemli bir davranış olarak yüceltilir.

3. Erdem ahlakı • NEDİR ERDEMLİ VASIFLAR? – Bu vasıflar bize doğuştan verilmez; bunlar sonradan öğrenmeyle kazandığımız üstün vasıflar olup alışkanlık halinde gösterilir. – Örn: DÜRÜSTLÜK ahlaki bir vasıftır. Eğer kişi her zaman doğruyu söylüyor ve doğru olduğuna inandığı için bunu yapıyorsa, doğruluktan ayrılmadığı zaman huzurlu oluyor, yalana saptığında rahatsız oluyorsa, yani dürüstlük onda bir alışkanlık halindeyse bu bir erdemdir.

ORTA YOL “Happiness Is Virtuous Activity” (Mutluluk erdemli davranıştır) • Ahlaki erdemler insanın aklıselimle yaşamasını sağlayan alışkanlıklardır. – Eğer insan davranışlarında duygu ve arzularında aşırıya kaçmayıp makul olan orta yolun ne olduğunu biliyor ve o yolu seçiyorsa, o kişi aklı selimle yaşıyor demektir. Aristoteles – AHLAKİ ERDEM BİR TARAFI AŞIRIYA KAÇAN, DİĞER TARAFI YETERSİZ KALAN İKİ UÇ ARASINDAKİ ORTA YOLDUR. – HESAPSIZ ATILGANLI K CESARET KORKAKLIK MÜSRİFLİK----CÖMERTLİK------CİMRİLİK UTANGAÇLIK-----AĞIRBAŞLILIK------UTANMAZLIK

BİR SORU… ERDEMLER GÖRECELİ MİDİR? • Farklı kültürler erdemleri farklı özellikler olarak düşünmüşlerdir. Kraliçe Viktorya döneminde yaşayanlar namusun önemli olduğunu düşünüyorlardı, fakat bugünkü Avrupa kültüründe bu erdem artık aynı değere sahip değildir.

ERDEMLER GÖRECELİ MİDİR? • Erdemlerin bir çoğu evrensel insan doğasının yansımalarıdır. • Herkesin cesarete, sadakate, ölçülü olmaya vb. gereksinimi vardır, çünkü yaşam hepimizi aynı mücadelenin içine atar. • O halde bazı önemli erdemler göreceli değildir.

3. Erdem ahlakı • Etik davranıştan ziyade etik davranışta bulunan kişinin dürüstlüğüne odaklanır. Kişinin karakteri, motivasyonu ve niyeti önemlidir. • İlkeler, kurallar, sonuçlar kişinin karakterini ve dürüstlüğünü değerlendirmede önemlidir. The actions of a virtuous person will also be virtuous

3. Erdem ahlakı • Önemli olan, etik sorun karşısında iyi karakterli ve doğruyu saptamak için yargılama becerisine sahip kişiler olup olmadığımızdır; kurallara uyup uymamamız veya iyi bir sonuç alıp almamamız erdem ahlakı için ikinci plandadır. • Erdem etiği yaklaşımını benimseyenler için anlatılar, öyküler ve biyografiler en önemli kaynaklardır. – Bu kaynaklar ahlaklı bir yaşamı sergiler, erdemin öğrenimi usta-çırak ilişkisiyle olur.

3. Erdem ahlakı – Erdem ahlakına göre sorgulamak istiyorsak şu soruları sormalıyız: “Bu nazik/cesur/sadık………. . bir davranış mıdır? ”

3. Erdem ahlakı Avantajı: • Her durumda durumun sonuçlarına veya ilkelere bakmak zorunda kalmadan toplumun standartlarına bakarak karar vermeyi sağlar. Dezavantajı: • Toplum şimdiye kadar benzer bir karar vermek zorunda kalmamış olabilir ya da toplum yanlış olabilir. • İş yaşamında bu etik yaklaşımın kullanımı sınırlı olabilir. Zira standartlar belirlenmemiştir ya da evrensel davranış kodları yoktur.

3. Erdem ahlakı Dezavantajı: Erdem ahlakı, kişinin erdemli bir insan olması durumunda ahlaksal açıdan kabul edilemez davranışlar yapmayacağını savunur. Oysa ahlaksal açıdan doğru davranış yalnız niyete bağlı değildir; durumun yeterli bilgisini, eylem olanaklarının bilgisini, yeterli uslamlama süresini de gerektirir. Bu nedenle erdem ahlakı zaman belirli eylemleri değerlendirmede yetersiz kalacaktır.

• Utilitarianism, rights, and justice focus on the question, “What should I do? ” • Virtue ethics focuses on the question, “What sort of person should I be or become? ” Virtue ethics Emphasizes “being”.

4. Adalet • Adalet (justice) kavramı, genelde hakkaniyet (fairness) ile ifade edilir. – Eğer diğer insanlarla ilişkilerinizde hakkaniyet varsa, adaletli bir kişisinizdir. • Adalet meselesi daha ziyade bir şeyi bölüşmek durumunda kaldığınızda ortaya çıkar. – Örn: bir vericinin olduğu ama üç hastanın böbrek nakli beklediği bir durumda, hangi hastayı seçmek en adaletli karar olur?

4. Adalet • Adalet meselesi yanlışlıkların düzeltilmesi durumunda da ortaya çıkar. – Eğer biri suç işlemişse cezalandırılması ve bu cezanın suçun büyüklüğüne göre orantılanması gerekir. Ne suçtan daha az ne de daha çok olmalı… Adalet, insanlar neye layıksa onu vermek demektir.

4. Adalet görüşünün değişik türleri vardır: A. Dengeleyici adalet geçmiş haksızlıkların telafi edilmesini ya da çekilen sıkıntıların bertaraf edilmesini ifade eder. (compensatory justice): B. Cezalandırıcı adalet yasalara uymayanların veya suçluların cezalandırılmasını kapsar. (retributive justice): YANLIŞLIKLARI DÜZELTMEKLE İLGİLİDİR.

4. Adalet görüşünün değişik türleri vardır: C. Dağıtımsal adalet (distributive justice): sosyal yarar ve yükümlülüklerin uygun biçimde dağıtımını içerir. TOPLULUKTAKİ REFAHIN VE SIKINTILARIN, İNSANLAR ARASINDA HAKKANİYETLE BÖLÜŞTÜRÜLMESİ MESELESİYLE İLGİLENİR. Örn: çalıştığı saat süresine göre veya katkıda bulunma oranına göre maaş…

4. Adalet Bu yaklaşımın genel sorusu şudur: “Bu adil midir? ” • Adalet kavramı hem İnsanların davranışlarını hem de sosyal, ekonomik, siyasi, yasal uygulamaları değerlendirmek için kullanılır.

Adalet yaklaşımının zayıf noktaları • Çıkarlar büyükse, neyin adil olmadığına işaret etmek tehlikeli bir durumdur. • Faydacı yaklaşımda olduğu gibi, adalet yaklaşımında yaşanan en büyük güçlük, fayda ve maliyetin doğru olarak ölçülememesidir.

VAKA Şirketinizin bilgi işlem departmanı için dört tane bilgisayar ve iki tane yazıcı sipariş ettiniz. “Keşke evde de böyle bir yazıcım olsaydı” dediğinizi duyan şirket temsilcisi yüksek miktardaki siparişinizden dolayı evinize almak istediğiniz yazıcının fiyatında % 50 indirim yapabileceğini söylüyor.

Sonuç olarak Etik yaklaşımlar • Bu dört yaklaşımın hicbiri, ya da onerilen başkaları evrensel olarak kabul gormemiştir. • Bireyler akılcı-olmayan yaklaşımlarda yaptıkları gibi akılcı yaklaşımlar arasında da farklı secimlerde bulunabilirler. – Bu farklılık kısmen her yaklaşımın guclu ve zayıf yonlerinin bulunmasıyla acıklanabilir. • Belki bu dört yaklaşımın en iyi ozelliklerini iceren bir bileşim akılcı bir ahlaki karar verme icin en iyi yolu oluşturabilir. – Bu yöntem, yaşanan durum ya da olayla en ilişkili olan kural ve ilkeleri özenle değerlendirir ve olası en kapsamlı bicimde uygulamaya calışır.

Sonuç olarak Etik yaklaşımlar • Karar verme durumunda olan her çalışan, daha yetkin değerlendirmeler yapabilmek ve eylemlerini etik açıdan daha sağlam biçimde temellendirebilmek için bu yaklaşımlarla tanışıklık kurmak durumundadır.

1. OLGULARI TOPLAYIN • Önce etik bir sorun/çelişkinin farkına var. – Konunun etik yonu bulunup bulunmadığını belirle. • “Bu durum nasıl gerçekleşti? – Bilmem gereken eski olgular var mı? ” – Her zaman ulaşılabilir olmayabilir ama ilerlemeden önce bulabildiğiniz her bilgiyi bir araya getirin. • Benzer durumda başkaları tarafından alınmış kararları incelemek

• Etik ikileme düştüğünüzde sorunları ve çatışma noktalarını tanımlamadan hemen karar vermeyin. – Çatışma deontoloji ve sonuçsalcılık arasındaki çatışmaya kadar gidebilir. – İlkeye uygun davranmanın da olumsuz sonuçların olabilir. 2. ETİK SORUNLARI SAPTAYIN

• İki veya daha fazla ahlaki 3. ÇELİŞKİLER sorumluluk (ya da görev) ORTAYA arasında çelişki ortaya çıktığında en güçlü ve en önemli ÇIKTIĞINDA sorumluluğu tercih etmeliyiz. • İki veya daha fazla ideal birbiriyle ya da herhangi bir sorumlulukla çeliştiğinde daha önemli görüneni dikkate almalıyız. • Birbirine alternatif olan eylemler farklı sonuçlar doğuruyorsa daha fazla fayda sağlayan ya da daha az zarar veren eylemin seçilmesi daha etik olacaktır.

• Mümkün olduğunca konuyla ilgili taraflarla konuyu tartışmak. Aklımıza gelen ilk etik konuda karar veriyoruz. 4. DANIŞIN – İş arkadaşlarınıza soru sormaktan çekinmeyin. bu konuda sizin göremediğiniz hangi sorunları görebildiklerini sorun. Şirkette en sık rastlanan etik problemleri ve bunların nasıl çözüme ulaştırıldığını öğrenin. – Kendi biriminizin dışından insanlarla tanışıp ilişkiler kurun. Bir problem çıktığında danışmak için insan kaynakları, hukuk, denetleme birimi gibi birimlerden destek alabilirsiniz. – Mesleki derneklere /odalara üye olun. Bir kriz anında başka şirketlerde çalışan profesyonellerden de danışmanlık hizmeti almak isteyebilirsiniz.

• İlgili taraflar kimlerdir ve birbirleriyle 5. ETKİLENEN ilişkileri nelerdir? bu etik karar verme sürecinden kimler etkilenecektir? TARAFLARI – Durumdan hemen ve zaman içinde SAPTAYIN etkilenen tarafları düşünün. Teleolojik yaklaşım: Fayda ve zararlardan etkilenen herkesi saptayın Deontolojik yaklaşım: Kimin hakları söz konusuysa ve kimin bu durumda harekete geçmek göreviyse onunla ilgilenin. – Durumu başkalarının gözünden görmek önemli bir etik muhakeme yeteneğidir. – Lawrence Kohlberg: Role kendinizi koyun: Kendimizi etik karar verme sonucunda geliştirdiğimiz çözümlerin uygulandığı insanların yerine koymak da yanlış kararlar almamızı engelleyecektir. – Önerdiğiniz çözümü, o öneriden etkileneceklerle tartışın.

6. SONUÇLARI TANIMLAYIN • Bu kararın ilgili kişilere ve firmaya fayda ve zararları ne olacaktır? • Gerçekleşme ihtimali yüksek olan sonuçları ve gerçekleşme ihtimali düşük dahi olsa olumsuz sonuçlar doğuracak ihtimalleri değerlendirin. • Uzun vadeli vs. kısa vadeli sonuçlar: Her ikisi de düşünülmeli • Sembolik sonuçlar: – Her karar veya hareketin bir de “verdiği bir mesajı” vardır. – Aldığınız kararın çevreye vereceği mesaj ne olacak? Yanlış anlaşılabilir mi? • Gizliliğin sonuçları: – Bir karar olumsuz sonuçlarından çekinildiği için gizlilik içinde alınmış olabilir, – kararın duyulduğu zaman ki olası sonuçlarını düşünün.

7. AHLAK FELSEFELERİ AYDINLATICI BİR ROL OYNAR. • İş yaşamına dair bir çok sorun farklı felsefelere sahip insanlarca tartışılıp çözülebilmektedir. • Herhangi bir etik karar verme durumunda, tarafların ilgili olaylar hakkında mutabakat içinde olmalarından emin olunmalıdır.

8. DERSİNİZİ ÇALIŞIN: • Şirketinizin bir etik davranış el kitapçığı varsa mutlaka okuyun. – – Yönetmelikler Prosedür ve politikalar Etik kodlar Mesleğinizle ilgili kurallar

9. YÜKÜMLÜLÜKLERİ BELİRLEYİN • Bunları düşünürken değerleri, ilkeleri, karakterleri ve sonuçları gözardı etmeyin. – İnsanlar ve onların rollerine göre burada değişiklik olabilir.

• Toplumun dürüst bir insandan 10. KARAKTERİNİZİ beklediği kararı verin. – İyi ve saygılı mı davrandım? VE DÜRÜSTLÜĞÜNÜZÜ DÜŞÜNÜN – İfşa etme kuralı: • Ertesi gün gazetede okuduğunuzda yüzünüz kızarmayacaksa yapın. – “Öldüğümde nasıl hatırlanacağım? ”

• Sadece “A” ve “B” seçenekleri yok. – “C” seçeneğini oluşturmak için yaratıcı düşünmek önemli. 11. YARATICI DÜŞÜNÜN

12. ALINACAK BU KARAR YASAL VE ÖRGÜTSEL KURALLARA UYUYOR MU? • Bulunan etik çözümün kamuoyu önünde savunabilirliği de olmalıdır.

13. ÇABUK KARARLAR VERMEK ZORUNDA KALDIĞINIZDA… • İçgüdünüz aslında bir uyarı sistemidir. • Biraz daha zaman isteyin. – İyi bir karar almak için zaman istemek, kötü bir karar alıp sonradan pişman olmaktan iyidir. • Şirketin bu konuda izlediği bir politika var mı? • Amiriniz ve iş arkadaşlarınıza danışın • Gazete testini uygulayın. Ailem, arkadaşlarım ve komşularım bunu bilselerdi nasıl davranırdım?

14. İÇGÜDÜNÜZÜ DİNLEYİN • İçgüdüler de iş yaşamında doğru kararlar almak için ÖNEM kazanmaya başladı. – Eğer aldığınız karardan yana içiniz rahat değilse muhtemelen bir şeyler yanlış gidiyordur. – Bu karar vicdanımızı tatmin edecek mi? – Gece rahat uyuyabilecek miyim?

15. SİZİN DEĞERLERİNİZLE ŞİRKETİN DEĞERLERİ ÖRTÜŞMÜYORSA … İŞ ARAYIN

Teşekkürler…