xv ALIBI KAO DOKAZNO SREDSTVO U KRIVINOM POSTUPKU

xv ALIBI KAO DOKAZNO SREDSTVO U KRIVIČNOM POSTUPKU

• Sažetak • Između učinilaca krivičnih djela i organa gonjenja, odnosno pravosuđa i policije odvija se neprekidna borba.

• U toj borbi organi gonjenja morali bi da neprekidno prednjače, te da blagovremeno reaguju na sve fenomenološke oblike kriminaliteta. • To, nažalost, nije uvijek slučaj.

• Razvoj savremene nauke, tehnike, elektronike i progres u drugim oblastima života, omogućio je obrazovanje širokih slojeva društva u svim dijelovima svijeta, a time, dakako, i obrazovanje budućih potencijalnih učinilaca krivičnih djela,

• prije svega u njihovom usavršavanju metoda za prikrivanje i uništavanje tragova, te predmeta, (objekata napada) i sredstava za izvršavanje tih djela, osiguravajući lažne svjedoke i “ alibi”, odnosno lažnoodbrambeni alibi.

• Na drugoj strani, organima otkrivanja i gonjenja stoje na raspolaganju mnoga dokazna sredstva propisana zakonima o krivičnom postupku.

• Nažalost, neka od mogućih i efikasnih dokaznih sredstava nisu predviđena, pa tako ni propisana, u našim pozitivnim zakonima o krivičnom postupku: • ZKP Bi. H, ZKP FBi. H, ZKPRS I ZKP BD. • Jedno od njih je alibi.

• Zbog toga je alibi, kao dokazno sredstvo u krivičnom postupku, predmet pažnje autora već dugi niz godina za koga se s pravom može kazati da je centralno pitanje krivičnog postupka, kada se dokazuje istina, odnosno, neistina koju predočavaju osumnjičeni,

• optuženi, svjedoci, vještaci i drugi subjekti krivičnog postupka sve u zavisnosti iz kog ugla se posmatra učinilac krivičnog djela i izvršeno krivično djelo u odnosu na funkciju koju obnašaju ovi subjekti postupka.

• Zato alibi kao dokazno sredstvo zaslužuje pažnju da bude neodvojiva cjelina predmetnog udžbenika.

• Alibi je postao predmet interesovanja već dugi niz godina, alibi u posljednje vrijeme sve više od teoretičara, jer teoretičari, a i praktičari prilikom dokazivanja istine sve više ulaze u njegovu bit.

• Uz to, svakako, idu i naučna saznanja iz sudske psihologije, psihopatologije, sudske medicine, kriminologije i drugih srodnih naučnih disciplina.

• Izučavajući alibi kao dokazno sredstvo, smatra se da bi ga u predmetnoj materiji bilo važno zahvatiti kako vremensku tako i prostorno,

• ulazeći u njegovu geografsku dubinu i širinu, upuštajući se duboko u prošlost pojave i primjene alibija, uzimajući u obzir veoma interesantne, životne istinite i poučne praktične primjere, koji odražavaju svu složenost i naučnu isprovociranost te njegov izazov kao dokazno sredstva.

• Za Alibi kao dokazno sredstvo u krivičnom postupku se kaže da je dobro što je naučno otkriven, metodološki postavljen i prividno ukomponovan pravni sistem, ali nije potpuno osvijetljen i ozakonjen kao sredstvo dokazivanja kako je to u krivič- noprocesnim sistemima drugih država.

1. Teorijskonaučne misli i razmatranja alibija u nauci i sistemu krivičnog postupka • Alibi je, kao što smo već istakli, riječ latinskog porijekla / excepitio alibi seu diversae ubicationis / i znači negdje drugdje, tj. biti na nekom drugom mjestu, van mjesta, gdje je izvršeno krivično djelo i u vrijeme kada je ono izvršeno.

• U kriminalističkoj, krivično-procesnoj praksi vrlo često se javlja potreba utvđivanja alibija osumnjičenih, optuženih / okrivljenih, svjedoka i drugih lica, bilo po inicijativi istraživalaca, ili kao ponuda dokaza osumnjičenog, optuženog / okrivljenog, da je nevin i da je u kritično vrijeme, kada je izvršeno krivično djelo, koje mu se stavlja na teret, bio na nekom drugom mjestu.

• Na ovom mjestu smatramo da je neophodno da u vezi sa pojmovnim određenjem alibija, njegovog sadržajnog pojašnjenja, navedemo više istaknutih teoretičara — naučnika i praktičara, odnosno njihove stavove i mišljenja, kao što su: prof. dr. Aleksić Ž. ,

• koji pod alibijem podrazumijeva “dokaz neke osobe da je ona u vrjeme kada je izvršeno krivično delo bila na nekom drugom mestu, a ne na mestu izvršenja krivičnog dela”, i stavovi drugih teoretičara.

• Za alibi se može kazati da je dokaz o istini nečega - nekoga, dokazno sredstvo o nečemu na određenom mjestu u određeno vrijeme (negdje/drugdje, a ne na mjestu izvršenog krivičnog djela - zločina),

• što treba istražiti u krivičnom postupku kada se javlja, zato mu i pripada postulat (tvrdnja - pretpostavka koja je sama po sebi tako očita da je često ne treba dokazivati), kao što su to i druga procesna sredstva - instituti.

2. Alibi razmatran kroz teorijske i praktične društvene tokove • 2. 1. Opšte teorijski pristup • Kroz teorijske i praktične tokove ljudskog života pripovjedači su pričali i pisali priče o raznim događajima koji su za istoriju, nauku i praksu imale veliki i dalekosežan značaj.

• „Na hiljadu raznih jezika u najrazličitijim uslovima života iz vijeka u vijek, od drevnih patrijahalnih pričanja u kolibama, pored vatre,

• pa sve do dela modernih pripovedača koja izlaze i u ovu trenutku iz izdavačkih kuća u velikim svetskim centrima ispreda se priča o sudbini čovekovoj koju bez kraja i prekida pričaju ljudima. “ • Ovo, je između ostalog, rekao Ivo Andrić u govoru prilikom primanja Nobelove nagrade, 1961.

2. 2. Pretpostavke i smetnje kod dokaza za alibi • Dokaz koji tereti u alibiju nalazi se kod tužilaštva i policije, ne kod davaoca alibija.

• Utvrđivanje tačnog vremena izvršenja djela ili suženje vremena izvršenja djela, utvrđuje se: a) subjektivnim sredstvima i ; b) objektivnim sredstvima.

• Iznalaženju okolnosti koje terete ili oslobađaju u istražnom ili krivičnom postupku, nužno je posvetiti posebnu pažnju: • postavljanje proračuna vrijeme - put; • nenamjerne smetnje;

• šupljine u sjećanju i nedostaci u sjećanju; • nejasne i pogrešne predstave o vremenu kod svjedoka; • efektivna nemogućnost dokazivanja mjesta boravka.

Namjerne smetnje: “naručeni alibi”; pokrivanje licima bez vlastitog terećenja; pokrivanje licima koja se osjećaju da se terete, a da nisu saučesnici; • pokrivanje obmanutim krivičnim djelima. • •

• Alibi, kao „pravno sredstvo odbrane“, na koje se poziva jedan broj navedenih teoretičara, kažu da se osumnjičeni, u vrijeme inkriminisanog djela, nalazi na drugom mjestu, zato je važno dokazati svoj alibi.

• Alibi, sudski gledano, prisutnost osumnjičenog u času izvršenja djela na drugom mjestu, a ne na onom gdje je djelo izvršeno, treba dokazati.

• Dokaz da osumnjičeni nije bio tu u vrijeme kada je izvršen zločin, to može biti i izgovor za neki propust ili isprika koju treba provjeriti i dokazati.

2. 3. Mogućnosti provjere alibija • Dokazna sredstva koja dolaze u obzir pri provjeravanju alibija mogu se podijeliti na sljedeći način: • putem svjedoka; • provjera vjerodostojnosti činjenica; • provjera pravovremene i neprekidne mogućnosti posmatranja posrednim i neposrednim putem važnih činjenica;

• provjera objektivnih sredstava poput vozne karte, videozapisa, raznih računa i sl. ; provjera prisutnosti bez šupljina vremena i prostora; • pripremljeni alibi • dati da se opišu rezultati okoline na mjestu alibija ako je efektivno nemoguće dokazati;

• izjave/iskazi osumnjičenih, optuženih/okrivljenih (poricanje, odnosno priznanje) • označavanje od strane psa za otkrivanje tragova, droge, eksploziva, /eksplozivnih naprava/ i sl.

2. 4. Alibi kao indicija, odnosno dokazno sredstvo odbrane • Za alibi treba podnijeti dokaz da osumnjičeni, optuženi / okrivljeni u vrijeme učinjenog djela nije bio na mjestu izvršenja krivičnog djela / prestupa, već „negdje drugdje“.

• Dokazni materijal o alibiju se nalazi u državnom tužilaštvu i policiji, a ne kod davaoca alibija, ali ima i drugačije, a to je da dokazuje onaj koji se poziva na alibi, a radi se o njegovoj uračunljivosti.

• Naime, što je teže krivično djelo, pri dokazivanju zahtijeva se veći stepen, kvalitet i kvantitet dokaza (odnosi se na anglosaksonsko pravo). • Ponuđeni alibi se mora dokazati kao i zločin, a zločin i zločinac kazniti.

• Dokazivanjem nečijeg alibija dokazuje se istinam, pravda i pravičnost vođenja postupka, a na završnim riječima u sudnici traži se pravda, a ne nečija milost.

• Problem alibija, prije svega, jeste problem utvrđivanja istine, odnosno izgrađivanja odgovarajućih oblika i načina otkrivanja i utvrđivanja krivičnih djela i učinilaca, a u skladu s tim i zbog toga i uspostavljanja odgovarajućih krivično-procesnih odnosa.

• Ovdje leže i razlozi što su mnogi problemi alibija širom svijeta slični ili čak istovjetni.

• Studioznim razmatranjem iznesenih činjenica o istini, laži i alibiju, naučnim i analitičkim zaključivanjem može se kazati da su to prirodni pojavni i institucionalni oblici dijametralnog karaktera. • Alibi se kao dokaz može pojaviti u dva oblika:

• osumnjičena osoba /lice je u vrijeme izvršenja krivičnog djela viđeno na određenom mjestu, čime se isključuje da je u isto vrijeme moglo biti na mjestu izvršenja krivičnog djela, • osumnjičena osoba/ lice nije viđeno na mjestu izvršenja djela, iako je postojala mogućnost da bude viđeno i zapaženo.

• Prvi oblik predstavlja čist i kategoričan dokaz, drugi oblik zahtijeva posebno ispitivanje mogućnosti da li je osumnjičeni bio sakriven na mjestu izvršenja krivičnog djela.

• Alibi je indicija nevinosti, baš kao što je, suprotno tome, prisutnost na licu mjesta indicija vinosti.

• Prisutnost na licu mjesta predstavlja jednu od najvažnijih orijentacionoeliminacionih indicija, a utvrđuje se putem iskaza svjedoka, tragova i predmeta zatečenih na licu mjesta ili odnesenih i na drugi način.

• Pod indicijom prisutnosti na licu mjesta podrazumijevamo da se kao sumnjivo smatra svako lice koje je neposredno prije izvršenja, u vrijeme izvršenja i nepo- sredno poslije izvršenja krivičnog djela bilo na mjestu izvršenja tog djela.

• Dokazani alibi je pouzdani osnov da osumnjičeni nije neposredni učinilac (izvršilac) krivičnog djela, ali time još nije isključena mogućnost da je osum- njičeni saučesnik u krivičnom djelu (podstrekač ili pomagač i sl. ). • Lažni alibi pos- toji kad se navodi osumnjičenog da je u određeno vrijeme bio na određenom mjestu, pokažu kao netačni.

• Lažni alibi postoji kad se navodi osumnjičenog da je u određeno vrijeme bio na određenom mjestu, pokažu kao netačni.

• Ovakav alibi ne mora biti uzet kao dokaz da je osumnjičeni izvršilac krivičnog djela. • Alibi se naješće dokazuje iskazom svjedoka, tragovima ostavljenim na licu mjesta,

• tragovima odnesenimim sa lica mjesta, • stvarima zaboravljenim na licu mjesta (ručni sat i sl. ), • stvarima odnesenim sa lica mjesta, • ispravama, (razne uplatnice, priznanice, plaćeni telefonski i drugi računi, • analitičke kartice PTT-a, elektrodistribucije, • iskazima osumnjičenog, • videozapisi i dr. ).

3. Pravni i taktički značaj alibija 3. 1. Pravni značaj u smislu prava osumnjičenog, optuženog. • Alibi je za osumnjičenog, optuženog od velikog značaja. • Nema potrebe, ali ni zakonske obaveze da osumnjičeni, optuženi dokazuje svoju krivicu o počinjenom krivičnom djelu, već su službenici policijskih,

• i pravosudnih organa u istrazi i na glavnom pretresu dužni dokazivati o njegovom počinjenom djelu, što znači da u počinjenom krivičnom djelu ne mora da bude samo jedan učesnik nego može biti i više učesnika u sudjelovanju prilikom izvršenja krivičnog djela (saučesnici, kao saizvršioci, pomagači, podstrekači, supočnioci), a pravno su svi odgovorni.

• Negiranje istine od strane optuženog predstavlja osporavanje navoda optužnice o tome da je on izvršilac krivičnog djela, tj. negira utvđene tačke optužnice.

• Imajući u vidu odbrambeni stav optuženog i negiranje u smislu poricanja može se tretirati kao dokazno sredstvo, posebno ako je ono argumentovano relevantnim činjeničnim podacima.

3. 2. Taktički značaj i dokazivanje alibija • Da li je osumnjičeni, optuženi imao ikakve bliskosti, povezanosti sa predmetom krivičnog djela, žrtvom i sl. , mora se ustanoviti.

• Alibi se može dokazivati kroz svjedoke, počinioce, pravnu i tehničku dokumentaciju, videosnimke, videokamere, videozapis, izlistani transkript, razne vignette i račune s prolaznih punktova autoputeva i sl.

3. 3. Alibi kroz lažno tumačenje osumnjičenog počinioca • Počinilac kroz lažno tumačenje alibija sebe stavlja u odbranu. On može tumačiti kako se nalazio na drugom mjestu kada se krivično djelo - zločin dogodio.

• Pomoću određenih činjenica - predočavanje primjera pokušava da skrene pažnju sa sebe, tumačeći da je on za vrijeme počinjenog djela bio u bioskopu ili da je gledao utakmicu, a to će mu dokazati (potvrditi) i drugi ljudi koji su, također, gledali utakmicu.

• Daleko od počinjenog djela osumnjičeni / optuženi pokušava da skrene pažnju sa sebe tako što će koristiti dovoljno činjenica, a jedna od činjenica je sljedeća:

• Reći će - iskazat će da je prijavio nestanak, (krađu) svog automobila u momentu dešavanja krivičnog djela (zločina), što će otežati daljni rad službenika, a počiniocu da skrene pažnju na sebe i svoj problem. • Suprotan dokaz od indicije prisutnosti na mjestu izvršenja je alibi.

• Alibi je dokaz odsustvovanja sa lica mjesta, neposredan dokaz ili, pak, indi - cija nevinosti, baš kao što je prisutnost na licu mjesta indicija vinosti. Istinit alibi je pouzdan dokaz da osumnjičeni / optuženi nije izvršilac krivičnog djela, a to je potrebno dokazati.

• Indicija prisutnosti na licu mjesta i alibi su dva dokaza koji su isključivi, tj. gdje je jedan prisutan, tu drugi nema mjesta. • Kad osumnjičena, optužena osoba/ lice u žalbenom postupku tvrdi da nije prisustvovalo izvršenju krivičnog djela, njegovu izjavu/iskaz treba do u detalje provjeriti i dokazati.

4. Institut ne bis in idem i alibi • Upravo, ovaj princip se odnosi na neponovljivost svojstva stranke u istoj krivičnoj stvari, što znači da se ista osoba / lice u istoj krivičnoj stvari ne može pojaviti dva ili više puta u svojstvu tužioca ili okrivljenoga, kako onda kada je stvar pravnosnažno presuđena

• (posljedica nematerijalne pravosnažnosti) tako onda kad bi po istoj stvari koja još nije pravosnažno raspravljena trebalo da se vodi istovremeno, između istih stranaka više procesa, tj. “princip se tiče ne samo pravosnažno presuđene stvari nego i postupka u toku — litispen dentio“.

• Prihvatajući stav prof. Vasiljevića u vezi principa ne bis in idem, (Ne sudi dvaput o istoj stvari), tako se i za alibi može kazati da se u istoj krivičnoj stvari ne može pojaviti osoba / lice koje može koristiti, odnosno prezentirati u korist sebe alibi u dvostrukoj ulozi (istinit alibi ili odbrambeno - lažni alibi), tj. stranka optuženi / okrivljeni ne može dovoditi tužioca u zabludu.

• Stranka alibi može koristiti samo jednostruko ili kao alibi istinite odbrane ili kao alibi lažne - lažirane odbrane, kada se i za jedno i drugo stanje alibija treba vršiti provjeravanje i dokazivanje.

5. O alibiju u krivičnom procesnom pravu SAD-a • Prema američkom procesnom pravu se može kazati, da je alibi je molba ili način odbrane prema kojem lice, koje je okrivljeno za krivično djelo, dokazuje ili pokušava dokazati da je bilo na drugom mjestu kada se navedeno djelo počinilo, odnosno da uspostavi dokaze, tj. dokaže alibi.

• U priručniku krivičnog prava, krivičnog procesnog prava koji koriste sudije, tužioci, navodi se: • ‘Alibi se razlikuje od drugih načina odbrane, a bazira se na pretpostavci da je optuženi zaista nevin’.

• Dokazi koji podržavaju alibi su dokazi sa tendencijom dokazivanja da u skladu sa prisutnošću okrivljenog na određenom mjestu ili određenom prostoru u određeno vrijeme, on/a/o nije, ili je moglo vjerovatno da bude, bio /lo, la na mjestu gdje se krivično djelo navodno desilo u vrijeme počinjavanja istog.

6. Alibi kao izjava i način odbrane u anglosaksonskom pravnom sistemu • Alibi je izjava ili način odbrane prema kojoj osobi/ licu, koje je okrivljeno za krivično djelo, dokazuje ili pokušava dokazati da je bilo na drugom mjestu kada se navedeno djelo desilo, odnosno da uspostavi i dokaže alibi.

• Priručnik krivičnog prava, krivičnog procesnog prava tretirajući alibi ukazuje da se razlikuje od drugih načina odbrane. . . , tj. bazira se na pretpostavci da je optuženi zaista nevin.

7. Anglosaksonsko pravo u Bosni i Hercegovini • Od vremena Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995. , počeli su u bosansko - hercegovačko zakonodavstvo prodirati izvjesni elementi anglosaksonskog, u prvom redu američkog prava.

• To je, prije svega, slučaj sa procesnim pravom, posebno krivičnim postupkom u koji je inkorporirano više radnji karakterističnih za američku pravosudnu praksu.

• Ovaj razvoj je rezultat djelovanja dva faktora. • Prvi je uticaj međunarodnog krivičnog pravosuđa, koje uglavnom radi po proceduralnim pravilima anglosaksonskog prava.

• Drugi važniji faktor je odgovornost koju su SAD-e preuzele u pogledu reforme bosansko-hercegovačkih pravosudnih institucija. • Odatle se u bosansko pravo, svjesno ili nesvjesno, unosi nova komparativna komponenta anglosaksonskog prava. • Kako će se ona uskladiti sa pravom Evropske unije, kojoj Bi. H teži, stvar je razvoja prava.

• Više vidi i pročitaj u knjizi pod naslovom, “Alibi kao dokazno sredstvo u krivičnom postupku”, Kiseljak, 2009. , autor dr. Osman Jašarević.