WTKI I BOHATEROWIE BYLIN ROSYJSKICH 20 11 14

WĄTKI I BOHATEROWIE BYLIN ROSYJSKICH 20. 11. 14 Eli za M ałe k 1

KATEGORIA PAMIĘCI W DZIEJACH LUDZKOŚCI 20. 11. 14 Pamięć historyczna. Pamięć i tożsamość. Folklor i pamięć historyczna (byliny, pieśni historyczne) Gatunki rosyjskiej epiki ludowej Byliny: archaiczne, bohaterskie i nowelistyczne. Pieśni historyczne. Ballady. Podania. Wiersze duchowne (pieśni religijne). Eli za M ałe k 2

Termin bylina wprowadzili folkloryści, 20. 11. 14 śpiewacy nazywają owe pieśni starinami/starinkami (старина, старинка). B. to powieść epicka o najstarszych dziejach Rusi. Odkryto je i zapisano w w. XIX (zob. Łużny) Wyróżniono wśród zapisanych tekstów byliny archaiczne i klasyczne (cykl kijowski i cykl nowogrodzki). Omówimy je pokrótce. Eli za M ałe k 3

WĄTKI I BOHATEROWIE BYLIN ARCHAICZNYCH NAJSTARSZYCH) 20. 11. 14 Wołch Wsiesławowicz – bohater posiadający cechy magiczne i bohaterskie. Potrafi przybrać postać zwierzęcia i ptaka, dzięki czemu udaje mu się nakarmić swoich wojów podczas wyprawy do Indyjskiego królestwa (оборотничество). Poszukiwanie prototypów (Oleg Wieszczy wojujący z Bizancjum, Wsiesław Połocki, znany ze Słowa o wyprawie Igora) nie przyniosło rezultatów. Eli za M ałe k 4

ŚWIATOGOR Olbrzym, którego ziemia nie jest w stanie utrzymać. Od jego 20. 11. 14 ciężaru Мать-сыра земля колеблется, Темны лесушки шатаются, Речки из крутых берегов выливаются. Uczeni widzą w Światogorze bohatera o cechach chtonicznych (czyli związanych z ziemią lub tym, co jest pod ziemią), być może pierwotnie była to nawet istota wroga ludziom. W późnych wersjach bylin Ś. jawi się jako posiadacz Eli ogromnej siły, której nie potrafi jednak użyć na żaden za pożyteczny cel. Przechwala się nią, ale jej nie wykorzystuje M ałe ani dla dobra Świętej Rusi, ani ludzi. k W odróżnieniu od innych bohaterów bylin nie przemieszcza się w przestrzeni, jest związany z jednym miejscem (Świętymi górami – przeciwstawionymi Świętej Rusi). 5

20. 11. 14 Wołch i Światogor są skazani na wyginięcie. Ich miejsce z czasem zajmą obrońcy Ziemi Ruskiej – Ilja Muromiec i Alosza Popowicz. Dwie byliny mówią o śmierci Światogora. W jednej z nich Ś. umiera przy próbie podniesienia torby z ciężarem ziemi (kara za zamach na ustalony porządek Kosmosu, za przechwałki, za nadmierną pychę)), w drugiej – kiedy „na próbę” kładzie się do trumny, a potem nie jest w stanie otworzyć jej wieka. Eli za M ałe k 6

MITOLOGIZOWANY ORACZ-HEROS, BOHATER KULTUROWY MIKUŁA SIELANINOWICZ 20. 11. 14 Mityczny oracz (por. bylinę Wolga i Mikuła) okazuje się silniejszy od księcia-czarownika Wolgi i całej jego drużyny, która nie może wyciągnąć z ziemi jego sochy. Bardziej rącza od konia Wolgi okazuje się nawet kobyłka Mikuły. Inni herosi nie mogą go pokonać, gdyż lubi go matka ziemia ( «мать сыра земля» ). Myśliwy ustępuje pola oraczowi, który jest zdolny nakarmić cały naród, a nie tylko własną drużynę, jak czynił to Wolga. Kulturotwórcza działalność Mikuły jest przeciwstawiona nadludzkim umiejętnościom Wolgi: księcia Wolgi. Bylina o Woldze i Mikule to hymn na cześć rolnictwa, zapewniającego żywność i życie na Rusi (F. Busłajew). (por. mitologizowanie założycieli dynastii Piastów – pochodzącej wg Galla Anonima z chłopskiego rodu). Eli za M ałe k 7

EPOS KLASYCZNY 20. 11. 14 Ilja Muromiec – obrońca ziemi ruskiej Walczy z mitycznym Sołowiejem-Rozbójnikiem (cechy ptaka), zagradzającym drogę do stołecznego Kijowa, albo z ogromnym potworem – Idoliszczem-Pohańcem. Dobrynia - ze Smokiem (wbrew zakazowi jedzie na pole Soroczyńskie, depcze smoczątka i przekracza rzekę Puczaj, w której mieszka Smok. Walczy z nim przy pomocy «шапки земли греческой» , czyli mnisim kołpakiem. Folkloryści widzą w zwycięstwie Dobryni zwycięstwo chrześcijaństwa nad pogaństwem. Eli za M ałe k 8

IKONY – ŚW. JERZY ZABIJA SMOKA (ЧУДО ГЕОРГИЯ О ЗМИЕ) 20. 11. 14 Eli za M ałe k 9

Po raz drugi D. walczy ze S. w obronie porwanej przez niego kijowskiej księżniczki. Tym razem walka jest ciężka, po trzech dniach bojów D. prosi Boga o pomoc, a ten wysłuchuje jego prośby. D. odbija księżniczkę i licznych niewolników przetrzymywanych przez Smoka, ale nie zostaje jej mężem (tak byłoby w bajce). Forma walki D. ze Smokiem – jak w żywocie św. Jerzego – symbolizuje walkę chrześcijańskiego wojownika z pogańskim potworem. Na tę symbolikę nakłada się ponadto symbolika obrony ojczystej ziemi przed wrogami. 20. 11. 14 Eli za M ałe k 10

IDEALNY BOHATER BYLINOWY 20. 11. 14 Chłopski syn, który po 30 latach siedzenia na piecu w cudowny sposób odzyskuje władzę w nogach i czuje w sobie niepomierną siłę. Dwaj ubodzy pątnikowie, Przed okienkiem stanęli I w te słowa zaczęli: - Pięknie ci się kłaniamy, Do wrót twoich stukamy, Puść nas w dom, Iljo młody, Pozwól napić się wody. - Eli za M ałe k 11

- Witajcie, staruszkowie, ; Puściłbym was w podwórze, Ino jak je otworzę, Gdy od lat już trzydziestu Muszę siedzieć na miejscu? Żadnym członkiem nie władam. Wciąż pod piecem zasiadam. Rzekną dziady przez okno: Wstawaj, Iljo, na nogi, Wpuszczaj dziadów w te progi. Ilja siłę swą zbiera, Siły skądś mu przybywa, Wnet na nogi się zrywa, Wrota starcom otwiera! 20. 11. 14 Eli za M ałe k 12

Pątnicy obdarzają go nie tylko siłą, ale również przepowiadają, że „w boju śmierć mu nie jest pisana”. 20. 11. 14 W innej wersji byliny Ilja otrzymuje siłę od Światogora, kiedy próbuje wydobyć go z trumny. Uderza o deski maczugą, ale ta w cudowny sposób oplata trumnę na kształt obręczy. Umierający Ś. przekazuje „bohaterskie tchnienie” Ilji. Kolejna ( i najbardziej popularna) z bylin opowiada o walce Ilji z mitycznym Sołowiejem-Rozbójnikiem). Eli za M ałe k 13

CEL WALKI ILJI 20. 11. 14 „Witaj w zdrowiu, krasne słonko ty moje, Kniaziu–serce, Włodzimierzu łaskawy! Pobłogosław mnie — jadę w szczere pole, Zebrać jadę drużynkę sobie chrobrą, Żeby służyć tobie szczerze, prawdziwie, – Szczerze służyć, prawdziwie, niezdradliwie, Za te cerkwie Boże walczyć soborne, Za te one monastery pobożne I za ciebie jeszcze, książę z kniahinią. ” Eli za M ałe k 14

KODEKS HONOROWY HEROSA Nie ucieka się do podstępów, walczy śmiało, w pojedynku zwycięża wroga; Dotrzymuje danego słowa; Odpowiada na wezwanie „swoich” do walki z przeciwnikiem, nie uchyla się od walki, kiedy prowokuje go do niej wróg; Wybiera najkrótszą (‘prostojezdną), ale i najbardziej niebezpieczną drogę do celu; Nie słucha zakazów, ostrzeżeń (por. Dobrynia i Smok) czy przepowiedni; Szanuje obyczaje swojego kraju, rodu i rodziny (por. prośbę Ilji o błogosławieństwo rodziców przed wyjazdem do Kijowa, ładnie rozmawia z pątnikami). 20. 11. 14 Eli za M ałe k 15

KOŃ DZIELNY 20. 11. 14 Hasał, nosił się koniczek jego dzielny, Wyżej lasów wyskakiwał szumiących, Niżej tylko od obłoków płynących, Mury, wieże konik przeskakiwał, Małe rzeczki poprzez nogi puszczał, A te wielkie rzeki przeskakiwał. Puścił konia Ilja w kłus bohatyrskiego I pojechał Ilja dróżką prostojezdną. Dzielny konik jego bohatyrski Począł z góry na górę przeskakiwać, Jął ze wzgórza na wzgórek przelatywać, Małe rzeki poprzez nogi puszczał, Aż podjechał do rzeczki Smorodyni, Eli za M ałe k 16

Tak dojechał pod sławny pod Czernihów–gród, A pod grodem tym, pod Czernihowem, Wojsk zegnano aż czarno–czarniuteńko, Czarniuteńko–czarno, jak tych kruków czarnych, Że piechotą tu nikt nie przechodzi, I na koniu dzielnym nikt nie przejeżdża, Ptaszek kruk czarny tędy nie przefruwa, Bury zwierz tą stroną nie pomyka. Dopadł junak tych wojsk owych wielkich. Jak nie zacznie wojska one wielkie, Zacznie koniem tratować, włócznią kłuć a przekłuwać. Pobił wszystkie wojska one wielkie. 20. 11. 14 Eli za M ałe k 17

HIPERBOLIZACJA – walczy zawsze z przeciwnikiem bardzo silnym i obdarzonym nadprzyrodzoną siłą bądź ogromnymi zastępami wroga. Herosi nazywani są przy pomocy pieszczotliwych zdrobnień - Илюшенька, Добрынюшка, Алёшенька, wrogowie – przeciwnie, przy pomocy zgrubień. - Идолище, Змеище. To przeciwstawienie również pomaga uwypuklić walory ruskich junaków. 20. 11. 14 Eli za M ałe k 18

SZYBKOŚĆ PRZEMIESZCZANIA SIĘ W PRZESTRZENI I NIEZWYKŁA SIŁA JUNAKA Z tego grodu sławnego z Muromia, Z tego sioła to, z Karaczarowa, Jechał śmiały, dorodny, dzielny junak; Słuchał jutrzni ten junak w Muromiu. Na obiednię w Kijów–grodzie chciał stanąć. Ilja lekko jak piórko podnosi 90 -pudową maczugę, jednym machnięciem powala nią zastępy wrogów. Dobrynia gra na gęślach w Kijowie, a słychać jego grę nawet w Konstantynopolu. Podobnymi cechami obdarza bylina rumaka, dosiadanego przez herosa. 20. 11. 14 Eli za M ałe k 19

POWTÓRZENIA 20. 11. 14 Powtórzenia słów ВО свои берет ВО белы он ВО рученьки. . . Да У славней У речки У Смородины. . . wersów, opisów wydarzeń (w bylinie Ilja Muromiec i Sołowiej Rozbójnik 4 razy powtarza się opis strasznego poświstu Sołowieja). Por. też: Mija dzień, a na ucztę Sadka nie zwą. Drugi nie zwą na ucztę biesiadną, Nie zwą trzeci dzień na ucztę biesiadną. Znów dzień mija, a na ucztę Sadka nie zwą, Drugi nie zwą na ucztę biesiadną, Nie zwą trzeci dzień na ucztę biesiadną. Eli za M ałe k 21

ILJA Kanonizowany przez Cerkiew w 1643 r. Uznany za patrona wojska rosyjskiego. W 1988 r. na terenie jednego z garnizonów pod Moskwą erygowano cerkiew pw. św. Ilji Muromca. Według świadectw kościelnych Ilja umarł w klasztorze Kijowsko-Pieczerskim ok. roku 1188, tam też 20. 11. 14 Eli za M ałe k zachowały się jego szczątki. Jego pamięć jest czczona (1 stycznia (19. XII wg starego stylu). 22

Wprawdzie epos „klasyczny” zachowuje pewne imiona i realia (ks. Władimir, Kijów, Murom), ale te imiona i relia nakładają się na archaiczne struktury narracyjne, które tzw. historyzm bylin czynią wielce wątpliwym. Gdybyśmy bowiem z byliny owe imiona usunęli, to nie zostałoby w nich praktycznie niczego „ruskiego”. Bo takie elementy, jak siodłanie konia, wyprawa junaka, jego walka z mniej lub bardziej silnym przeciwnikiem to stałe elementy każdego eposu. Typologia jest ważniejsza od „historii”. (Por. Б. Н. , Путилов, Героический эпос и действительность, Лeningrad 1988). NB. Wiarygodność wydarzeń, o których opowiadają byliny archaiczne i „klasyczne” nie jest przez odbiorców kwestionowana. 20. 11. 14 Eli za M ałe k 23

SADKO 20. 11. 14 Bohater bylin cyklu nowogrodzkiego z wieloma cechami bohatera mitologicznego. Prawdopodobnie obraz gęślarza powstał poprzez transformację indoeuropejskiego obrazu mitologicznego narzeczonego córki Oceanu. Przedstawiciele tzw. szkoły historycznej uważają, iż w bylinie znajdujemy ślady realnego Nowogrodu (utożsamiają go ze znanym z latopisów kupcem Sotko Sytiniczem). Eli za M ałe k 25

Wo slawnom gorodie, wo Kijewie, da u łaskowago kniazia u Władimiera, A stojali tri bogatyria sławnyja Pierwyj bogatayr' – Ilja Muromiec, A wtoroj - Nikiticz Trietiej Aloszonka Popowicz

Mołodoj Pietrowicz korolewskij syn Podjezżał ko sławnomu ko siniu moriu Usmotriel na tichojem na zagubji. Skoro tugoj łuk razrywczatoj otstiegiwał Natianuł tietiwoczku szełkowuju

20. 11. 14 Eli za M ałe k 28

W sławnym Wielkim Nowogrodzie Żył był Sadko, kupiec bogaty; Ale najpierw majętności Sadko nie miał: Jedne miał gęśliczki jaworowe I po ucztach Sadko chodził — przygrywał. Mija dzień, a na ucztę Sadka nie zwą. Drugi nie zwą na ucztę biesiadną, Nie zwą trzeci dzień na ucztę biesiadną. Już i cnić się Sadkowi poczęło: Poszedł Sadko nad Ilmen–jezioro, Na kamieniu siadł, na białojarkim, Począł grać na gęśliczkach jaworowych. A tu woda w jeziorze wzburzyła się. 20. 11. 14 Eli za M ałe k 29

20. 11. 14 Eli za M ałe k 30

Poszedł precz znad jeziora w swój Nowogród. Znów dzień mija, a na ucztę Sadka nie zwą, Drugi nie zwą na ucztę biesiadną, Nie zwą trzeci dzień na ucztę biesiadną. Znowu cnić się Sadkowi poczęło: Poszedł Sadko nad Ilmen–jezioro, Na kamieniu siadł, na białojarkim, Począł grać na gęśliczkach jaworowych. A tu woda w jeziorze wzburzyła się I wychynął z wody car podmorski; Wyszedł car owo z Ilmen–jeziora I powiadał słowa takowe: 20. 11. 14 Eli za M ałe k 31

„Ej, gęślarzu, Sadko nowogrodzki, Nie wiem, jak mam ciebie udarować Za uciechy one serdeczne, Za to granie twoje rzewliwe: Może skarbem złotym niezmierzonym? Albo lepiej idź do Nowogrodu I z kupcami wielki zakład przybijaj: Bujną głowę stawiaj w poręce, A niech kupcy nawzamian stawiają Po trzy kramy towaru przedniego, I spór wszczynaj, jako w Ilmen–jeziorze Bywa–pływa rybka–złotopiórka. Jak przybijesz zasię zakład ten wielki, Żywo splatajże niewód jedwabny I na połów idź nad Ilmen–jezioro: 20. 11. 14 Eli za M ałe k 32

TEDY POCZĄŁ SIĘ SADKO PRZECHWALAĆ: „EJŻE, WY KUPCOWIE NOWOGRODZCY! ZNAM JA DZIWO DZIWNE W ILMEN–JEZIORZE, ZŁOTOPIÓRKA RYBKA JEST W JEZIORZE. ” 20. 11. 14 Eli za M ałe k 33

ZACIĄGNĘLI TONIĘ W ILMEN–JEZIORZE, WYŁOWILI RYBKĘ–ZŁOTOPIÓRKĘ, ZACIĄGNĘLI DRUGĄ TONIĘW JEZIORZE, WYŁOWILI DRUGĄ RYBKĘ–ZŁOTOPIÓRKĘ, ZACIĄGNĘLI TRZECIĄ TONIE W JEZIORZE, WYŁOWILI TRZECIĄ RYBKĘ–ZŁOTOPIÓRKĘ. TEDY OWI KUPCOWIE NOWOGRODZCY PO TRZY KRAMY TOWARU ODDAWALI. 20. 11. 14 Eli za M ałe k 34

20. 11. 14 Eli za M ałe k 35

KOMPOZYCJA Zapiew (pozafabularna formuła początkowa) Zaczyn – początek narracji fabularnej Как во славном городе во Киеве, У ласкового князя у Владимира Было пированьице - почестен пир. . . Akcja właściwa – opis bohaterskiego czynu herosa. Oś kompozycyjna – podróż i spotkania samotnego junaka (herosa) z wrogami, których zmiata z ziemi jednym machnięciem maczugi (włóczni). Ischod – to najczęściej pochwała głównego bohatera (Тут Илье и славу поют lub Ай теперь ему, да после этого, / А теперь Садку да славу поют) lub słowa wyrażające, ujawniające stosunek śpiewaka do tekstu byliny („то старина, то и деянье”). 20. 11. 14 Eli za M ałe k 36

WIERSZ Twórcy bylin posługują się specyficzną odmianą wiersza białego, tonicznego, astroficznego (bez podziału na zwrotki). Liczba sylab w wersie może być różna, ale liczba akcentów powinna być jednakowa. Rytm wiersza b. opiera się na paralelnych konstrukcjach składniowo-intonacyjnych, powtórzeniach, wyliczeniach etc. Wykonywane jako pieśni. Śpiewano je „na różne nuty”, w zależności od regionu. Posłuchajmy, jak śpiewał bylinę wybitny rosyjski folklorysta J. Kostiuchin. 20. 11. 14 Eli za M ałe k 37

LITERATURA J. Krzyżanowski, Byliny. Studium z dziejów rosyjskiej epiki ludowej, Wilno 1934. H. Czajka, Kreacja bohatera w epice ludowej rosyjskiej i południowosłowiańskiej, w: Z polskich studiów slawistycznych. Seria 6: Literaturoznawstwo. Folklorystyka. Problematyka historyczna. Prace na IX Międzynarodowy Kongres Slawistów w Kijowie 1983, Warszawa 1983, s. 265272. 20. 11. 14 Eli za M ałe k 38

PRZYKŁADOWE PYTANIA 20. 11. 14 Omów kompozycję byliny Wymień co najmniej 5 cech bylinowego herosa Omów wątki bylin archaicznych Czas i przestrzeń w bylinach Swój i obcy w bylinach kijowskiego cyklu Wskaż najważniejsze cechy bylin archaicznych Wskaż elementy mitologiczne i fantastycznew bylinach Omów kompozycję byliny na przykładzie byliny Sadko Eli za M ałe k Kodeks etyczny bohatera bylin Historyzm byliny. 39