Wspczesne teorie leksykograficzne Mirosaw Trybisz Instytut Filologii Romaskiej

Współczesne teorie leksykograficzne Mirosław Trybisz Instytut Filologii Romańskiej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach 2005

Problematyka definicji słownikowej n n n n Definicja definicji Definicja równościowa Definicja klasyczna Definicja wystarczająca Definicja hipospecyficzna Definicja hiperspecyficzna Trudność wyboru klasy ogólnej i cech różnicujących Granice modelu arystotelesowskiego 2

Problematyka definicji słownikowej n n n Podział definicji z punktu widzenia językoznawczego Typy definicji według W. Doroszewskiego Ogólne zasady definiowania Błędy w definicjach słownikowych Cechy definicji w ISJP Wybrana bibliografia 3

Skróty użyte w prezentacji: ISJP = Inny słownik języka polskiego, Red. M. Bańko, T. 1 -2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. KSJP = Komputerowy słownik języka polskiego PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. 4

Definicja definicji ISJP: Definicja wyrazu lub wyrażenia to sformułowanie, które objaśnia ich znaczenie. KSJP: definicja «określenie znaczenia wyrazu, sprowadzające się zwykle do sprecyzowania jego treści i zorientowania w jego możliwym zakresie» log. ‹łac. definitio ‘określenie’› 5

Definicja równościowa definiendum+spójnik+definiens definiendum log. «wyraz, termin definiowany; część definicji stanowiąca jej człon określany» ‹łac. ‘to, co należy określić’› definiens log. «wyraz, termin definiujący; część definicji stanowiąca jej człon określający» ‹łac. ‘określający’› /KSJP/ 6

Definicja klasyczna (model arystotelesowski) Definiens = genus proximus + diferencia specifica Np. : stal: stop żelaza z węglem kwadrat: prostokąt równoboczny grog «napój alkoholowy z rumu lub innego mocnego trunku zmieszanego z gorącą wodą i osłodzonego» /KSJP/ 7

Definicja klasyczna (model arystotelesowski) Definiens = genus proximus + diferencia specifica Np. : krzesło wiedeńskie «krzesło mające oparcie z wygiętego kabłąkowato pręta i siedzenie wyplatane z rafii» /KSJP/ oko: narząd wzroku 8

Definicja klasyczna jest z założenia definicją wystarczającą Test podwójnego pytania: Czy wszystkie X są Y, które Z? Czy wszystkie Y, które Z są X? Gdzie: X = definiendum Y = genus proximus Z = diferencia specifica 9

Definicja klasyczna jest z założenia definicją wystarczającą Np. : Czy wszystkie stale są stopami żelaza z węglem? TAK Czy wszystkie stopy żelaza z węglem są stalą? TAK Wniosek: powyższa definicja stali jest definicją wystarczającą 10

Definicji klasycznej w mniejszym stopniu podlegają predykaty Np. : wstrząsnąć 1. «silnie, gwałtownie poruszyć czymś raz po raz, wprawić coś w drganie, spowodować drganie; potrząść, potrząsnąć» /KSJP/ 4 Jeśli wstrząsnęliśmy jakąś rzeczą, rzadziej osobą, to zrobiliśmy nią kilka szybkich krótkich ruchów na boki lub w górę i w dół. /ISJP/ minimalny: bardzo mały 11

Definicja hipospecyficzna (niewystarczająca) Są Y, które Z nie będące X Np. : arafatka: chustka na głowę 12

Definicja hiperspecyficzna (encyklopedyczna) Wykracza poza konieczny opis. Np. : sainsimonizm «utopijna doktryna filozoficzno -społeczna Saint-Simona postulująca ustalenie nowej struktury społecznej, w której zniesione byłoby prawo dziedziczenia i obowiązywałaby zasada „każdemu według zdolności”» /KSJP/ 13

Trudność wyboru klasy ogólnej i cech różnicujących pstrąg «ryba z rodziny łososiowatych o oliwkowobrunatnym grzbiecie, złotawych bokach w czarne plamki i srebrzystym brzuchu, zamieszkująca głównie wody słodkie, zwłaszcza czyste, wartkie rzeki; pospolita w całej Europie, Azji i Ameryce; występuje w licznych gatunkach, często hodowana; ceniona dla smacznego mięsa; w Polsce występuje pstrąg potokowy, Salmo trutta» » /KSJP/ 14

Trudność wyboru klasy ogólnej i cech różnicujących Np. : blok 2. «duży, wielopiętrowy budynek o powtarzalnych segmentach» /KSJP/ biurowiec «budynek zaprojektowany i przeznaczony na biura» /KSJP/ 15

Granice modelu arystotelesowskiego indefinibilia; n wyrazy gramatyczne; n niektóre wyrazy oznaczające relację część/całość. Np. : n 16

Granice modelu arystotelesowskiego że 1. «spójnik łączący ze zdaniem nadrzędnym zdania podrzędne lub ich równoważniki rozwijające treść składników zdania nadrzędnego (często w połączeniu z wyrazami oznaczającymi przekazywanie wiadomości, procesy myślowe, doznania, stany uczuciowe)» 2. «spójnik łączący ze zdaniem nadrzędnym zdania podrzędne (lub ich równoważniki) wyrażające rację, przyczynę, uzasadnienie tego, o czym się mówi w zdaniu nadrzędnym» 17

Granice modelu arystotelesowskiego 3. «spójnik łączący ze zdaniem nadrzędnym zdania podrzędne (lub ich równoważniki) wyrażające skutek tego, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym» 4. «wyraz o charakterze ekspresywnym, rozpoczynający zdanie wyrażające zwykle niezadowolenie, zdumienie» 5. książk. «partykuła (pisana osobno) wchodząca w skład wyrażeń złożonych o charakterze spójnikowym lub modalnym» /KSJP/ 18

Granice modelu arystotelesowskiego dochód «suma wpływów, szczególnie pieniężnych, w gospodarce państwa, przedsiębiorstwa, jednostki; przychód, wpływ» /KSJP/ 19

Podział definicji z punktu widzenia językoznawczego definicje semantyczne; n definicje gramatyczne; n definicje pragmatyczne. Lub: n definicje przedmiotowe (część definicji semantycznych); n definicje metajęzykowe (definicje pragmatyczne, gramatyczne i część definicji semantycznych). n 20

Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja realnoznaczeniowa pole 1. «obszar ziemi przeznaczony pod uprawę, nadający się do uprawy; ziemia uprawna» /KSJP/ 1 Pole to obszar ziemi przeznaczony pod uprawę. /ISJP/ 21

Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja strukturalno-znaczeniowa donosiciel «ten, kto donosi, oskarża; denuncjator, szpieg» /KSJP/ Donosiciel to człowiek, który donosi na kogoś do władz. Słowo używane z dezaprobatą. /ISJP/ 22

Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja strukturalna drobniutki forma zdr. o odcieniu intensywnym od drobny (zwykle w zn. 1– 3) drobniutko przysłów. od drobniutki /KSJP/ Drobniutkie rzeczy lub osoby są bardzo drobne. Słowo wyrażające emocję pozytywną. /ISJP/ 23

Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja strukturalna (cd. ) drobno- tworzy przymiotniki złożone i 1 wskazuje, że to, co nazywane jest drugim członem, ma niewielkie rozmiary […] 2 wskazuje, że to, co nazywane jest drugim członem ma niewielkie znaczenie lub niewielką skalę […]. /ISJP/ 24

Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja zakresowa beczeć 1. «o owcy lub kozie: wydawać głos» a) przen. zwykle ndk «brzydko śpiewać» b) «o niektórych instrumentach: wydawać dźwięk zawodzący, jęczący» 3. łow. «o niektórych zwierzętach (danielach, bekasie, kszyku): wydawać głos podobny do głosu owcy lub kozy» /KSJP/ 25

Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja zakresowa (cd. ) milusiński zwykle w lm «pieszczotliwie lub żartobliwie o dzieciach» /KSJP/ Nasi milusińscy to nasze dzieci. Słowo potoczne, używane pieszczotliwie lub żartobliwie. /ISJP/ 26

Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja synonimiczna pedagog «nauczyciel, wychowawca, także: teoretyk w zakresie pedagogiki lub pedagogii» /KSJP/ miło 1. «serdecznie, życzliwie, uprzejmie» 2. «dobrze, przyjemnie, błogo; z zadowoleniem, z przyjemnością» /KSJP/ Jeśli jest nam miło z jakiegoś powodu, to sprawia nam to przyjemność. /ISJP/ 27

Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja gramatyczna więc 1. «spójnik łączący zdania współrzędne wynikowe; poprzedza zdanie wyrażające skutek, wynik, wniosek wypływający z treści zdania poprzedniego» 2. «spójnik rozpoczynający wyliczenie, wymienienie, podanie przykładów na to, o czym była mowa (zwykle w połączeniu: a więc)» 28

Typy definicji według W. Doroszewskiego (1958) Definicja gramatyczna (cd. ) 3. «partykuła o charakterze ekspresywnym, zwykle uwydatniająca kontrast, zdziwienie; czasem służy do nawiązania rozmowy» /KSJP/ większy 1. «stopień wyższy od duży, wielki» /KSJP/ 29

Ogólne zasady definiowania (na podst. : P. Żmigrodzki 2003) Definicja powinna mieć charakter językowy, językowy nie encyklopedyczny Znaczenia […] powinno się wyjaśniać za pomocą języka semantycznego zbudowanego z tego samego języka naturalnego, do którego należą zarejestrowane w słownikach jednostki. (Grochowski 1982: 122) 30

Ogólne zasady definiowania (na podst. : P. Żmigrodzki 2003) lew I «Panthera leo, duży ssak drapieżny z rodziny kotów, o muskularnej budowie ciała, dużej głowie (u samca okolonej grzywą) i płowej, krótkiej sierści; żyje w Afryce, na Półwyspie Arabskim, w Azji Mniejszej i w Indiach» lew morski «Zalophus californianus, ssak morski z rodziny uchatek, zamieszkujący wybrzeża Kalifornii, Galapagos i Japonii, często hodowany w ogrodach zoologicznych; uchatka kalifornijska» /KSJP/ 31

Ogólne zasady definiowania (na podst. : P. Żmigrodzki 2003) Definicja powinna mieć charakter rozczłonkowany, rozczłonkowany tzn. definiens musi być zbudowany z elementów semantycznie prostszych od definiendum zabić 1. «pozbawić kogoś, coś życia w sposób gwałtowny, zadać komuś śmierć; uśmiercić, zamordować» /KSJP/ 32

Ogólne zasady definiowania (na podst. : P. Żmigrodzki 2003) Definiendum i definiens powinny być synonimiczne, synonimiczne czyli równoznaczne n DF za szeroka łóżko: mebel do sypialni grog: napój alkoholowy n DF zbyt wąska skrzydłowy: piłkarz grający na bocznej części (skrzydle) boiska 33

Ogólne zasady definiowania (na podst. : P. Żmigrodzki 2003) W definiensie nie może wystąpić wyraz definiowany, definiowany tzn. nie można definiować tego samego przez to samo n błędne koło bezpośrednie ponury: mający ponurą minę 34

Ogólne zasady definiowania (na podst. : P. Żmigrodzki 2003) błędne koło pośrednie łgarz «człowiek, który łże; kłamca, kłamczuch, blagier» blagier «ten, kto blaguje; łgarz» kłamca «człowiek mówiący nieprawdę, kłamiący; łgarz» /KSJP/ n 35

Błędy w definicjach słownikowych podst. : P. Żmigrodzki 2003) (na Brak równoważności semantycznej, szczególnie w definicjach synonimicznych kłam «fałsz, kłamstwo, kłamanie» zbytecznie «niepotrzebnie, bez potrzeby» bractwo 1. żart. pouf. «grono współtowarzyszy; kompania, towarzystwo, brać» 3. hist. «zrzeszenie, stowarzyszenie, związek, organizacja» /KSJP/ n 36

Błędy w definicjach słownikowych podst. : P. Żmigrodzki 2003) (na Definiowanie ignotum per ignotum (nieznane przez nieznane), w tym tworzenie błędnych kół pisać 3. «formułować, ujmować swoje myśli na piśmie, utrwalać je za pomocą pisma» utrwalać 3. «rejestrować dźwięki, obrazy na taśmach, płytach itp. w celu ich późniejszego odtworzenia; zapisywać tekst» /KSJP/ n 37

Błędy w definicjach słownikowych podst. : P. Żmigrodzki 2003) (na Błędy kategoryzacji fotel 1. «szerokie, wygodne krzesło, zwykle wyściełane, z poręczami» /KSJP/ Fotel to szeroki, wygodny mebel do siedzenia dla jednej osoby, z oparciem dla pleców i rąk, zwykle wyściełany. /ISJP/ n 38

Błędy w definicjach słownikowych podst. : P. Żmigrodzki 2003) (na Błędy kategoryzacji (cd. ) filiżanka 1. «czarka z uszkiem, najczęściej porcelanowa lub fajansowa, używana do herbaty, kawy, czekolady, niektórych zup itp. » /KSJP/ Filiżanka to małe, okrągłe naczynie z uszkiem, używane do picia kawy i herbaty oraz do niektórych zup. /ISJP/ n 39

Błędy w definicjach słownikowych podst. : P. Żmigrodzki 2003) (na Błędy kategoryzacji (cd. ) chaber «Centaurea, roślina zielna z rodziny złożonych, o kwiatach różnych kolorów, występująca w wielu gatunkach na polach, łąkach, stepach, hodowana także jako roślina ozdobna; w Polsce najpospolitszy jest chaber bławatek a. modrak (Centaurea cyanus), chwast polny o kwiatach niebieskich» /KSJP/ Chaber to kwiat polny o niebieskich płatkach, często rosnący w zbożu. /ISJP/ 40 n

Błędy w definicjach słownikowych podst. : P. Żmigrodzki 2003) (na Błędy kategoryzacji (cd. ) ambona 1. «w kościele chrześcijańskim: rodzaj małej, przyściennej trybuny, zazwyczaj bogato zdobionej, służącej jako miejsce wygłaszania kazań i czytania Pisma świętego; kazalnica» /KSJP/ 1 Ambona to w kościele rodzaj bogato zdobionego balkonu z daszkiem. Z ambony ksiądz wygłasza kazanie do ludzi. /ISJP/ n 41

Błędy w definicjach słownikowych podst. : P. Żmigrodzki 2003) n (na Encyklopedyzm (definiowanie ignotum per ignotum, definicje rozmijają się z wyczuciem językowym mówiących po polsku, często nie pasują do następujących cytatów lub przykładów użycia, mogą dezaktualizować się wraz z postępem nauki, nie zdają sprawy ze zdolności danej jednostki do motywacji znaczeń pochodnych, metafor i frazeologizmów, jak ucho vs. uchwyt) 42

Błędy w definicjach słownikowych podst. : P. Żmigrodzki 2003) (na Encyklopedyzm (cd. ) ucho 1. «parzysty narząd słuchu i równowagi u kręgowców (u człowieka i ssaków składający się z ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego) znajdujący się po obu stronach głowy; małżowina uszna» n 43

Błędy w definicjach słownikowych podst. : P. Żmigrodzki 2003) n. Encyklopedyzm (na (cd. ) Uszy odstające, przylegające. Duże, małe uszy. Obwisłe uszy u psa. Klipsy w uszach. Ciągnąć za uszy. Wytargać za ucho, za uszy. Dostać, oberwać, zdzielić kogoś po uchu, przez ucho. Mówić (komuś) do ucha, na ucho, w ucho. Trzepnąć w ucho. Ogłuchnąć na jedno ucho. Odgarnąć włosy za uszy. Przyłożyć, przytknąć dłoń do ucha. Przyłożyć ucho do ściany. Nałożyć kapelusz na uszy. Komuś brzmi, dzwoni, dźwięczy, szumi w uszach. /KSJP/ 44

Błędy w definicjach słownikowych podst. : P. Żmigrodzki 2003) (na Encyklopedyzm (cd. ) telefon 1. «urządzenie techniczne umożliwiające dwustronną rozmowę na odległość, składające się z aparatów nadawczo-odbiorczych połączonych przewodami; także: każdy z takich aparatów; aparat telefoniczny» /KSJP/ n 45

Cechy definicji w ISJP n n pełnozdaniowe i kontekstowe; analityczne; nieencyklopedyczne; jasne i naturalne. 46

Cechy definicji w ISJP Kontekstowość definicji pozwala przede wszystkim na zawarcie informacji o łączliwości składniowej i leksykalnej oraz wskazanie przenośnego użycia. Takie definicje zawierają również, przynajmniej częściowo, kwalifikatory i moralną ocenę wyrażenia. Kiedy zastosowanie definicji kontekstowej jest niemożliwe, stosuje się definicję metajęzykową. 47

Cechy definicji w ISJP Jeśli ktoś ciemięży ludzi, to wykorzystując swoją władzę ogranicza ich wolność, ich prawa i nakłada na nich zbyt ciężkie obowiązki. Słowo przestarzałe, dziś książkowe. 2 Kupujący to ktoś, kto coś kupuje. O kobiecie mówimy kupująca. 48

Cechy definicji w ISJP 2 Niektórzy mówią cieć o mężczyźnie, do którego żywią pogardę lub inne złe uczucie. Słowo potoczne i obraźliwe. 1 Jeśli ktoś lub coś znajduje się na czymś, to stykając się z powierzchnią tej rzeczy, zajmuje jej część. Jeśli stawiamy lub kładziemy jakąś rzecz, rzadziej osobę, na coś, to umieszczamy ją tak, by stykała się z tym i zajmowała część tego. […] 4 Słowem na poprzedzamy nazwę osoby lub rzeczy ku 49 której coś jest zwrócone.

Cechy definicji w ISJP Analityczność pozwala unikać błędnych kół i definicji synonimicznych, które pojawiają się tylko w przypadku wyrazów nacechowanych. Można jedynie zarzucić częsty brak odniesienia do wybranego użycia i do podstawy słowotwórczej. 50

Cechy definicji w ISJP 1 Cieć to inaczej dozorca. Słowo potoczne, lekceważące i obraźliwe. Dozorca to 1 osoba utrzymująca porządek w budynku mieszkalnym i wokół niego, 2 osoba pilnująca jakiegoś obiektu lub ludzi, np. więźniów. 51

Cechy definicji w ISJP Burzyciel jakiegoś istniejącego stanu rzeczy to ktoś, kto zmienia go w sposób gwałtowny. 2 Jeśli ktoś lub coś burzy jakiś stan lub jakąś strukturę, to niszczy je lub gwałtownie zmienia, zwłaszcza na gorsze. 52

Cechy definicji w ISJP Nieencyklopedyczność pozwala odzwierciedlić zachowania językowe przeciętnego użytkownika tego języka. Zarzucić można rzadką niekonsekwencję poprzez mnożenie użyć (potocznego i naukowego) a także dodawanie informacji o charakterze encyklopedycznym. 53

Cechy definicji w ISJP 1 Ucho człowieka lub zwierzęcia to jedna z dwóch części jego ciała znajdujących się symetrycznie po obu stronach głowy i służących mu do słuchania. Delfin to 1 duże zwierzę morskie o obłym ciele i wydłużonym pysku przypominającym dziób. Delfiny łatwo jest oswoić i tresować. 54

Cechy definicji w ISJP 1 Niewypał to pocisk, który po uderzeniu w cel nie eksplodował i grozi wybuchem, jeśli na przykład zostanie uderzony. W użyciu specjalistycznym, niewypał to nabój, który nie wypalił, mimo zadziałania mechanizmu odpalającego. 55

Cechy definicji w ISJP Jasność i naturalność odzwierciedlona jest w użyciu prostego, czasami wręcz potocznego języka, unikaniu skrótów i skomplikowanych, złożonych, nienaturalnych struktur składniowych. 56

Wybrana bibliografia Słowniki: Inny słownik języka polskiego, Red. M. Bańko, T. 1 -2, PWN, Warszawa 2000. Komputerowy słownik języka polskiego PWN, Warszawa 1998. Słownik języka polskiego PAN, Red. W. Doroszewski, T. 1 -11, PWN, Warszawa 1958 - 1969. Słownik języka polskiego PAN, Red. M. Szymczak, T. 1 -3, PWN, Warszawa 1978 - 1981. Słownik współczesnego języka polskiego, Red. B. Dunaj, Wilga, Warszawa 1996. Słownik wyrazów obcych PWN, Red. J. Tokarski, PWN, Warszawa 1971. Wielki słownik wyrazów obcych i trudnych, A. Markowski, R. Pawelec, Wilga, Warszawa 2000 57

Wybrana bibliografia Dzieła teoretyczne: Bańko, M. (2000): Zawartość słownika, w: Inny słownik języka polskiego, Red. M. Bańko, T. 1, PWN, Warszawa. Doroszewski, W. (1958): Uwagi i wyjaśnienia wstępne, w: Słownik języka polskiego, Red. W. Doroszewski, T. 1, PWN, Warszawa. Grochowski, M. (1982): Zarys leksykologii i leksykografii. Zagadnienia synchroniczne, Wydawnictwa UMK, Toruń. Grochowski, M. (1993): Konwencje semantyczne a definiowanie wyrażeń językowych, Zakład Semiotyki Logicznej UW, Warszawa. Miodunka, W. (1989): Podstawy leksykologii i leksykografii, PWN, Warszawa. Pawłowski, T. (1978): Tworzenie pojęć w naukach humanistycznych, PWN, Warszawa. 58

Wybrana bibliografia Dzieła teoretyczne (cd. ): Picoche, J. (1977): Précis de lexicologie française, Nathan, Paris. Porto Dapena J. -A. (2002): Manual de técnica lexicográfica, Arco libros, Madrid. Wierzbicka, A. (1969): Dociekania semantyczne, Ossolineum, Wrocław. Wierzbicka, A. (1971): Kocha, lubi, szanuje. Medytacje semantyczne, Wiedza Powszechna, Warszawa. Wierzbicka, A. (1985): Lexicography and Conceptual Analysis, Karoma, Ann Arbor. Żmigrodzki, P. (2003): Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. 59