WIELCY POLACY nieznani polscy noblici suplement do lektury

WIELCY POLACY - nieznani polscy nobliści (suplement do lektury) DKK – marzec 2017

Albert Abraham Michelson Ur. 19. 12. 1852 w Strzelnie na Kujawach, zm. 9. 05. 1931 w Pasadenie. Amerykański fizyk pochodzenia polsko – żydowskiego. Laureat Nagrody Nobla z dziedziny fizyki w 1907 roku za konstrukcję interferometru i pomiary w spektroskopii. Urodził się w rodzinie żydowskiego kupca; w 1856 roku rodzina wyjechała przez Nowy Jork i Panamę do Kalifornii. Dorastał w miasteczkach wyrosłych na gorączce złota i srebra. Rodzina Michelsonów utrzymywała się ze sprzedaży narzędzi i materiałów potrzebnych poszukiwaczom złota i srebra. Lata szkoły średniej spędził u ciotki w San Francisco. Jako kadet zetknął się z pomiarami astronomicznymi. Po służbie na morzu wrócił na uczelnię, a potem na studia do Europy. Wspólnie z E. Morleyem przeprowadził w 1887 roku eksperyment, który wykazał, że hipotetyczny eter, rzekomo potrzebny do propagacji światła, nie istnieje. Uczeni wykazali doświadczalnie, że prędkość światła nie zależy od ruchu ziemi. Było to możliwe dzięki konstrukcji bardzo precyzyjnego interferometru. To doświadczenie miało doniosłe znaczenie dla szczególnej teorii względności.

Isidor Isaac Rabi Ur. 29. 07. 1898 w Rymanowie k. / Krosna, zm. 11. 01. 1988 w Nowym Jorku. Amerykański fizyk pochodzenia polsko – żydowskiego. Laureat Nagrody Nobla z dziedziny fizyki w 1944 roku za rezonansową obserwację właściwości magnetycznych jąder atomowych. Urodził się w rodzinie żydowskiej w Polsce; w 1899 roku rodzina wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych i osiedliła się w Nowym Jorku. W 1927 ukończył studia chemiczne, a następnie fizykę na Columbia University, gdzie uzyskał doktorat w roku 1929, a w roku 1937 został profesorem fizyki. W latach 1940– 1945 kierował grupą naukowców, pracującą w MIT nad konstrukcją radaru. W latach 1946– 1956 był członkiem amerykańskiej komisji d/s Energii Atomowej. Był pomysłodawcą stworzenia międzynarodowego laboratorium CERN w Genewie.

Tadeusz Reichstein Ur. 20. 07. 1897 we Włocławku, zm. 1. 08. 1996 w Bazylei. Biochemik polski i szwajcarski, laureat Nagrody Nobla w 1950 roku z dziedziny fizjologii lub medycyny za prace dotyczące chemicznej struktury i biologicznego działania hormonów kory nadnercza. Urodził się w żydowskiej rodzinie Isidora Reichsteina i Gustavy Brockmann. Dorastał w Kijowie, gdzie jego ojciec był inżynierem. Rodzina wyemigrowała do Zurychu, gdy miał osiem lat. Tam studiował chemię, uzyskując dyplom w 1920. W 1922 roku uzyskał doktorat i kontynuował pracę na Politechnice Federalnej, gdzie w latach 1930– 1938 był profesorem chemii organicznej. W latach 1938– 1967 był profesorem uniwersytetu w Bazylei. W 1952 został wybrany na członka zagranicznego Royal Society w Londynie, w 1994 został członkiem PAN. W 1933 zsyntetyzował kwas askorbinowy, w 1936 wyizolował kortyzon; wyizolował również inne hormony kory nadnercza. W 1947 roku otrzymał doktorat „honoris causa” Sorbony w Paryżu. Do końca życia dobrze rozumiał po polsku, gorzej mówił.

Andrew Schally (Andrzej Wiktor Schally) Ur. 30. 11. 1926 w Wilnie, jako syn Kazimierza, generała WP, szefa gabinetu prezydenta Mościckiego. Okres II wojny spędził w Rumunii, w 1945 przez Włochy i Francję dostał się do Anglii. W Londynie studiował chemię, potem medycynę. W 1952 wyjechał do Kanady, w 1957 obronił doktorat na Uniwersytecie w Montrealu i wyjechał do USA. W 1962 przyjął obywatelstwo amerykańskie. W 1977 otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny za odkrycie zjawiska wydzielania hormonów w podwzgórzu mózgu oraz badanie ich budowy i czynności, co zapoczątkowało neuroendokrynologię. Wyróżniony doktoratem „honoris causa” przez blisko 20 uczelni, w tym przez Uniwersytet Jagielloński. Na przestrzeni lat zanikła jego umiejętność posługiwania się językiem polskim.

Menachem Begin (ur. jako Mieczysław Biegun) 16. 08. 1913 w Brześciu nad Bugiem, zm. 9. 03. 1992 w Tel Awiwie. Izraelski polityk, premier Izraela w latach 1977 -1983, pierwszy prawicowy szef rządu izraelskiego w historii państwa. W 1935 ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Po wybuchu wojny w 1939 uciekł do Wilna, w 1940 aresztowany przez NKWD, skazany na osiem lat łagru na Syberii. Zwolniony w 1942 r. , wstąpił do armii Andersa, z którą ewakuował się do Iranu. W 1943 przybył do Palestyny. Po uzyskaniu zwolnienia z przysięgi wojskowej w WP, wstąpił do Irgunu i stanął na jego czele. Brał czynny udział w walce o utworzenie państwa żydowskiego. Po powstaniu państwa Izrael w 1948 rozpoczął karierę polityczną. 20 czerwca 1977 objął urząd premiera. Wspierał żydowskie osadnictwo na terytoriach okupowanych prowadząc m. in. kampanie na rzecz powrotu do Izraela Żydów rosyjskich i etiopskich. Przeszedł do historii wraz z prezydentem Anwarem Sadatem jako negocjator traktatu pokojowego. Obaj przywódcy za doprowadzenie do podpisania porozumienia egipskoizraelskiego otrzymali w 1978 Pokojową Nagrodę Nobla. W rezultacie porozumień, na wiosnę 1982 Begin przeprowadził ewakuację Półwyspu Synaj.

Isaac Bashevis Singer ur. się jako Icek-Hersz Zynger prawd. 21. 1902 w Leoncinie, k/ Nowego Dworu Mazowieckiego. Zm. 24. 07. 1991 w Miami. Polski i amerykański pisarz żydowski tworzący głównie w języku jidysz, dziennikarz. Laureat Nagrody Nobla z dziedziny literatury w 1978 roku. Jego ojciec był chasydzkim rabinem, zaś matka córką rabina z Biłgoraja. W 1907 r. rodzina Singera przeprowadziła się do Radzymina, a w 1908 r. do Warszawy. W 1917 r. wraz z matką i młodszym bratem przeprowadził się do Biłgoraja, a rodzina uległa rozproszeniu na skutek działań wojennych. Pierwszą jego powieść Szatan w Goraju publikowano w odcinkach w latach 1933 -1934 w czasopiśmie literackim Globus; w 1935 wyemigrował do USA. Dzięki pomocy brata, otrzymał pracę dziennikarza, korektora i tłumacza, ale wpadł w depresję i zagubienie. Dzięki pomocy i wsparciu żony wrócił do pisarstwa i działalności dziennikarskiej. Jego twórczość to problemy moralne oraz konflikty środowisk ortodoksyjnych i zasymilowanych Żydów.

Roald Hoffmann (Roald Safran, przybrał nazwisko ojczyma) Ur. 18. 07. 1937 w Złoczowie. Amerykański chemik pochodzenia polsko – żydowskiego. Laureat Nagrody Nobla z dziedziny chemii w 1981 roku. Urodził się w żydowskiej rodzinie Hillela Safrana i Clary Rosen w Złoczowie, który wówczas znajdował się na terytorium II Rzeczypospolitej, a zatem jako obywatel Polski. Jego rodzina wyemigrowała w 1949 do USA, gdzie w 1958 ukończył Uniwersytet Columbia. W 1962 uzyskał stopień naukowy doktora chemii. Zajmował się chemią teoretyczną. Od 1968 był profesorem Uniwersytetu Cornella w Ithaca USA. Członek m. in. Narodowej Akademii Nauk w Waszyngtonie i Amerykańskiej Akademii Umiejętności w Bostonie. Prowadził prace w zakresie teorii reakcji chemicznych i rozszerzył je na reakcje jonowe. W 1981 roku otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii.

Georges Charpak Ur. 1. 08. 1924 w Dąbrowicy niedaleko Równego zm. 29. 09. 2010 w Paryżu. Francuski fizyk pochodzenia polsko – żydowskiego. Laureat Nagrody Nobla z dziedziny fizyki w roku 1992 za wkład w dziedzinie opracowania detektorów cząstek. Urodził się jako Jerzy Charpak. Wraz z rodziną spędził w dzieciństwie dwa lata w Palestynie, po czym powrócił do Polski. W roku 1932 przybył do Francji. W czasie wojny działał w ruchu oporu i został skazany na dwa lata więzienia. W roku 1944 wywieziony do Dachau, gdzie przebywał do wyzwolenia w 1945. W roku 1946 uzyskał obywatelstwo francuskie. Studiował w Paryżu, gdzie rozpoczął pracę naukową. Współpracował z Fryderykiem Joliot-Curie, specjalizując się w fizyce eksperymentalnej.

Szimon Peres (ur. jako Szymon Perski) 2. 08. 1923 w Wiszniewie w ówczesnym województwie nowogródzkim (obecnie Białoruś). Izraelski polityk, 9. prezydent państwa Izrael 2007 -2014. Premier w latach 1984 -1986 i 1995 – 1996. Dwukrotnie p. o. premiera (1977 i 1995), minister w dwunastu rządach, poseł do Knesetu od 1959 do 2007. W 1994 wraz z ówczesnym premierem Izraela Icchakiem Rabinem i przywódcą Palestyńczyków Jasirem Arafatem został laureatem Pokojowej Nagrody Nobla, wyróżniony za rozmowy pokojowe, które prowadził jako izraelski minister spraw zagranicznych, których skutkiem były tzw. Porozumienia z Oslo. Zmarł 28 września 2016 w wyniku udaru mózgu. Został pochowany na narodowym cmentarzu na Wzgórzu Herzla obok Icchaka Rabina w Jerozolimie.

Józef Rotblat Ur. 4. 11. 1908 w Warszawie zm. 31. 08. 2005 w Londynie Polski fizyk i radiobiolog żydowskiego pochodzenia, współzałożyciel i lider pacyfistycznego ruchu naukowców Pugwosh. Współtwórca pierwszej bomby atomowej. Laureat Pokojowej Nagrody Nobla w 1995. Urodził się jako piąte z siedmiorga dzieci w rodzinie polskich Żydów. W 1932 zdobył tytuł magistra z zakresu fizyki, pomimo tego, że nie odebrał formalnej edukacji, a zarabiał jako domowy elektryk; ucząc się wieczorami, a pracując w dzień. W 1938 obronił doktorat na UW. Stypendium zagraniczne uzyskał po doktoracie. W Wielkiej Brytanii znalazł się 30 sierpnia 1939 roku. W czasie wojny pracował nad projektem Manhattan, z którego wycofał się w 1944 r. W 1946 roku przyjął obywatelstwo brytyjskie. W 1998 otrzymał tytuł szlachecki Sir. Przyczynił się do powstania w 1957 międzynarodowego ruchu pacyfistycznego uczonych działających na rzecz likwidacji broni masowej zagłady – Pugwosh. Do końca życia mówił doskonale po polsku.

Leonid Hurwicz Ur. 21. 08. 1917 w Moskwie, zm. 24. 06. 2008 w Minneapolis. Polski i amerykański ekonomista pochodzenia żydowskiego. Laureat Nagrody Nobla z dziedziny ekonomii w 2007 roku. Pochodził z rodziny polskich Żydów, która ewakuowana z Królestwa Polskiego w czasie I wojny światowej na krótko schroniła się w Moskwie. Na początku 1919 rodzina powróciła do Warszawy. W 1938 ukończył prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1938 -1939 studiował ekonomię w Londynie, a następnie w latach 1939 – 1940 w Genewie. W 1940 wyemigrował do USA, gdzie kontynuował studia ekonomiczne na Uniwersytecie Chicagowskim i Uniwersytecie Harvarda. Podczas swojej kariery zawodowej pracował na wielu renomowanych uniwersytetach w USA oraz krajach dalekiego wschodu. W 2007 otrzymał, wraz z dwoma innymi uczonymi, Nagrodę Nobla za prace nad teorią wdrażającą systemy matematyczne w procesy gospodarcze, która przy zastosowaniu równań matematycznych i algorytmów pozwala ocenić prawidłowość funkcjonowania rynków. Teoria pomogła określić ekonomistom skuteczne mechanizmy rynkowe, schematy regulacji i procedury wyborów i dziś odgrywa główną rolę w wielu dziedzinach ekonomii oraz w naukach politycznych.

Nagroda Nobla – wyróżnienie przyznawane za wybitne osiągnięcia naukowe (fizyka, chemia, fizjologia lub medycyna), literackie lub zasługi dla społeczeństw i ludzkości, ustanowione ostatnią wolą fundatora, szwedzkiego przemysłowca i wynalazcy dynamitu – Alfreda Nobla. Od 1968 Bank Szwecji przyznaje nagrodę z ekonomii. Pierwsza uroczystość wręczenia nagrody odbyła się w 1901 w Królewskiej Akademii Muzycznej w Sztokholmie. Od 1902 nagrody są wręczane przez króla Szwecji. Uroczystość odbywa się zawsze 10 grudnia. Każdy z laureatów otrzymuje złoty medal, dyplom honorowy i nagrodę pieniężną. Pokojową Nagrodę Nobla przyznaje Norweski Komitet Noblowski.