w Tomasz z Akwinu Historia filozofii redniowiecznej w

Św. Tomasz z Akwinu Historia filozofii średniowiecznej

Św. Tomasz z Akwinu (1224/25 -1274) oblatura na Monte Cassino studia w Neapolu zakon dominikański – sprzeciw rodziny studia w Paryżu i Kolonii u Alberta Wielkiego nauczanie w Paryżu powrót do Italii – lektor teologii u Urbana IV, regens św. Sabiny II regensura paryska powrót do Neapolu śmierć w drodze na Sobór. 2

Dzieła Tomasza Podręczniki Suma filozoficzna Suma teologiczna Komentarze do Pisma Świętego do pism Arystotelesa „Materiały dydaktyczne” kwestie dyskutowane listy Opinie naukowe Teksty liturgiczne Boże Ciało 3

Dzieciństwo i młodość ROK 1224/25 ŻYCIE DZIEŁA narodziny w zamku Roccasecca rodziny hr. Aquino 1230/31 - oblatura w opactwie 1239 benedyktynów na Monte Cassino 1243 - studia na Uniwersytecie w Neapolu 1244 wstąpienie do dominikanów 1244 1245 uwięzienie w rodzinnym zamku De fallaciis ad quosdam nobilem artistat De propositionibus modalibus 4

5

- studia i początek kariery naukowej 1245 1248 studia na Uniwersytecie Paryskim 1248 1252 z Albertem Wielkim w Kolonii 1252 1256 jako sentencjariusz na Uniwersytecie Paryskim Scriptum super libros Sententiarum De ente et essentia De principiis naturae 1256 1259 pierwsza regensura na katedrze teologii Questiones de quodlibet (7 -11) Komentarze do pism Boecjusza (De Trinitate, De hebdomadibus) Contra impugnantes Dei cultum et religionem De perfectione spiritualis vitae 1259 pobyt u dominikanów w Valenciennes Ratio studiorum OP Summa contra gentiles (początek) 6

Nowa metafizyka: De ente et essentia 7

Struktura bytu u Arystotelesa 8

Struktura bytu u Tomasza Czy jest ? istnienie • AKT Czym jest ? istota • MOŻNOŚĆ 9

Spór o zakony żebracze 10

– prace teologiczne 1259 pobyt u dominikanów w Valenciennes Ratio studiorum OP Summa contra gentiles (początek) 1260 1261 w Neapolu Summa contra gentiles (kontynuacja) De articulis fidei et Ecclesiae sacramentis Od 1261 papieski lektor teologii w Orvieto Komentarze do Pisma Świętego l 264 litugia Corpus Christi Summa contra gentiles (koniec) Contra errores Graecorum De rationibus fidei 11

Summa filozoficzna filozofia Boga 12

Bóg nie jest bezpośrednio poznawany przez człowieka Bóg jest bytem duchowym (wyłącznie Istnieniem) Poznanie ludzkie jest zmysłowointelektualne Istnienie Boga musi zostać odkryte na drodze analizy intelektualnej skutków powodowanych przez Boga (stworzeń) 13

Przyczyny istnienia bytu Możliwości z niebytu z istoty samoistny od innego bytu ad 1. niebyt nie działa, bo go nie ma ad 2. pochodząc z istoty, istnienie musiałoby być do niej podobne (mieć charakter pryncypium tożsamościującego, a nie urealniającego) ad 3. Istnienie samoistne jest zarazem absolutne, nie mogłoby być zarazem zależne, a w bycie jednostkowym jest zależne od istoty ad. 3 pozostaje ta ewentualność i rodzi pytanie o „charakter” tego bytu 14

Bóg jako samoistny akt istnienia (Ipsum esse subsistens) Byt jednoelementowy Wyłącznie akt istnienia („jego istotą jest jego istnienie” – Tomasz z Akwinu) Jest tylko aktem – nie ma w nimi możności (Arystoteles) Dzięki temu jest jeden, doskonały, absolutny 15

Dowód na istnienie Boga Demonstratio propter quia jedynym dowodem jest dowodzenie przyczyny sprawczej w ramach metafizyki bytu Jest dostępne dla każdego, kto pyta o przyczyny (dlaczego ? ) 16

Poznawalność Boga w nauczaniu Kościoła Albowiem od stworzenia świata niewidzialne Jego przymioty — wiekuista Jego potęga oraz bóstwo — stają się widzialne dla umysłu przez Jego dzieła (Rz 1, 20) „Jednego i prawdziwego Boga, Stwórcę i Pana naszego, można poznać ze stworzeń w sposób pewny przy pomocy naturalnego światła rozumu” (Vaticanum I, Konstytucja dogmatyczna o wierze katolickiej, kan. 44) 17

„Drogi” św. Tomasza (Suma teologiczna I, 2, 3 c – t. 1 „O Bogu”) SĄ ilustracją tezy, że rozum ludzki może o własnych siłach dojść do istnienia Boga zestawieniem dorzecznych sposobów wykazywania istnienia Boga, wybranymi z tradycji NIE SĄ Dowodami (demonstratio), lecz sposobami „dochodzenia” (via) Wyrazem filozofii Tomasza 18

Droga pierwsza – “z ruchu” Pierwsza i najbardziej wyrazista jest ta droga, która pochodzi z dziedziny ruchu. Pewne jest bowiem i zmysłowo potwierdzone, że pewne rzeczy na tym świecie poruszają się. Wszystko zaś, co się porusza jest poruszane przez coś innego. (. . . ) Poruszać bowiem coś, to przeprowadzać to z możności do aktu. Można zaś przeprowadzić coś z możności do aktu, tylko przez jakiś byt w akcie (. . . ) Należy więc przyjąć , że każdy poruszający się jest poruszony przez coś innego. Jeżeli więc to, przez co rzecz porusza się też poruszałoby się - to należy przyjąć, że i ta rzecz została poruszona przez coś innego, a także, to „coś innego” zostało poruszone przez innego jeszcze poruszającego. Tego zaś ciągu nie można prowadzić w nieskończoność (. . . ). Konieczne jest więc dojście do czegoś pierwszego poruszającego, przez co wszystko inne jest poruszane, i co wszyscy pojmują jako Boga (STh I, 2, 3 c) 19

Droga pierwsza – “z ruchu” Ruch, jako przejście z możności do aktu Byt w akcie przyczyną przechodzenia z możności do aktu Prowadzenie ciągu poruszających jest redukcją do absurdu Istnieje pierwszy nieruchomy poruszyciel Arystoteles 20

Droga druga – „z przyczynowości sprawczej” Druga droga bierze pod uwagę powód przyczyny sprawczej. . ) nie jest to bowiem możliwe, aby coś było przyczyną sprawczą samego siebie, ponieważ w takim wypadku bytowało by wcześniej od siebie samego, co właśnie jest niemożliwe. Nie jest też możliwe aby w porządku przyczyn sprawczych postępować w nieskończoność (. . Usuwając zaś przyczynę - usuwa się też i skutek. Jeśli więc nie byłoby pierwszej – w porządku przyczyn sprawczych – nie będzie też ostatniej ani pośredniej. (. . . ) Konieczne jest więc przyjęcie jakiejś pierwszej przyczyny sprawczej, którą wszyscy nazywają Bogiem. 21

Droga druga – „z przyczynowości sprawczej” Istotowy układ przyczyn i skutków Przyczyna wywołuje właściwy sobie skutek (Nie mówi, że sprawianie jest powodowaniem istnienia) Tomasz z Akwinu 22

Droga trzecia – „z konieczności i przygodności” Trzecia droga jest wzięta z możliwości i konieczności a jest ona taka: Znajdujemy bowiem wśród rzeczy takie (. . . ) mające możność istnieć i nie istnieć. Niemożliwe zaś jest, aby wszystkie takie rzeczy , były od zawsze, ponieważ to, co może istnieć – niekiedy nie istnieje. Jeśli zatem wszystkie rzeczy mają możliwość nie istnieć, wtedy niegdyś nie istniała żadna rzecz. Ale jeżeli to jest prawdą, to także nic nie istnieje aktualnie , ponieważ to, co istnieje – zaczyna istnieć przez coś, co już istnieje. (. . . ) Nie wszystkie więc byty są możliwe, lecz należy przyjąć , że wśród rzeczy jest coś koniecznego. (. . . ) Najwłaściwsze jest więc przyjęcie, czegoś, co jest konieczne samo przez się, nie mające przyczyny swojej konieczności skądinąd, lecz stanowiące przyczynę konieczności innych rzeczy to zaś wszyscy nazywają Bogiem. 23

Droga trzecia – „z konieczności i przygodności” Konieczność i możliwość problematyka istnienia jako przypadłości (możliwe) Bóg jako istnienie samo z siebie (konieczne) Awicenna 24

Droga czwarta – „ze stopni doskonałości” Czwarta droga wzięta jest ze stopni, które znajdują się w rzeczach. Istnieje bowiem w rzeczach coś bardziej lub mniej dobrego i prawdziwego, i szlachetnego i tak jest też z innymi tego rodzaju własnościami. Lecz „bardziej” i „mniej” orzeka się o różnych rzeczach według tego, że zbliżają się w różny sposób do czegoś, co „najbardziej” jest, tak jak bardziej ciepłe jest to, co zbliża się pod względem temperatury do największego możliwego ciepła. Istnieje zatem coś, co jest najprawdziwsze, najlepsze i najszlachetniejsze, a w konsekwencji coś, co jest „najbardziej” bytem. (. . . ) Jest więc coś, co stanowi przyczynę istnienia wszystkich bytów i dobroci, i tego rodzaju doskonałości. I to nazywamy Bogiem. 25

Droga czwarta – „ze stopni doskonałości” Doskonałość cząstkowa wskazująca na doskonałość absolutną Platon Gradyfikacja doskonałości (i całej rzeczywistości) Plotyn 26

Droga piąta – “z celowości” („ z zarządzania rzeczami”) Piątą drogę bierze się z zarządzania rzeczami. Widzimy bowiem, że te byty , którym brakuje poznania, mianowicie naturalne byty cielesne, działają dla celu, co staje się jasne na podstawie tego, że zawsze albo często działają w ten sposób, aby uzyskać to, co jest dla nich najlepsze. Stąd jasne jest, że nie przez przypadek, lecz z zamierzenia, zdążają one do celu. Te zaś byty , które nie mają poznania, nie dążą do celu inaczej, jak tylko skierowane przez coś poznającego i rozumiejącego (. . . ). Jest więc coś rozumnego, przez co wszystkie rzeczy naturalne są zarządzane dla właściwego celu. I to nazywamy Bogiem. 27

Droga piąta – „z celowości” („z zarządzania rzeczami”) Problem Opatrzności Bożej, ujęty filozoficzne Celowość całej natury zgodna z Bożym planem św. Augustyn 28

Liturgia Bożego Ciała 29

Rzym Od 1265 organizacja Studium Quaestione disputate de Generalnego OP u św. Sabiny w potentia Dei Rzymie Expositio super Dionysium „De divinis nominibus” De regno 1266 Summa theologiae (pars I) Quaestiones disputate de malo 1266 1268 Quaestiones disp. de spiritualibus creaturis De forma absolutionis 30

Summa Theologiae od 1266 (Rzym) etap rzymski (filozofia i teologia Boga) etap paryski - filozofia człowieka etap neapolitanski – teologia moralna, sakramentologia Budowa artykułu teza – pytanie videtur non sed contra respondeo ad (obiectiones) • „mnemotechnika umysłowa” 31

32

1269 – 1272 druga regensura w Paryżu De secreto De motu cordis De regimine Judeorum De sortibus De mixione elementorum Questio disp. de anima Quaestio disp. de virtutibus in communi Quaestio disp. de de caritate Quaestio disp. de correctione fraterna Questio disp. de spe Quaestio disp. de virtutibus cardinalibus Quaestio disp. de unione verbi incarnati Contra retrahentes De unitate intellectus contra averroistas De aeternitate mundi Summa theologiae (pars II) Questiones de quodlibet (1 -6, 12) Expositio super librum „De causis” Quaestiones disputate de veritate Compendium theologiae De substantiis separatis Komentarze do pism Arystotelesa 33

Filozofia człowieka 34

3. Propozycja Tomasza z Akwinu Człowiekiem są pierwsze elementy strukturalne powodujące jego realność i identyczność: „Człowiek to istnienie i istota” istotę konstytuuje forma jako jej akt oraz możność niematerialna i materia • możność niematerialna jest podmiotem własności duchowych • materia stanowi podmiot własności fizycznych 35

Tomistycznie ujęta struktura człowieka Człowiek w aspekcie bytu Człowiek w aspekcie istoty istnienie jako akt powodujący to, że człowiek jest istota jako możność powodująca to, czym człowiek jest forma jako akt wyznacza jej stałą tożsamość możność niematerialna i materialna (materia) podmiotuje przypadłości 36

Wewnętrzne pryncypia człowieka 1. AKT ISTNIENIA Stanowi pierwsze, wewnętrzne tworzywo bytu Urealnia i aktualizuje Przejawia się w postaci własności istnieniowych (transcendentalia, convertibilia) s s s realność - oznacza że byt jest czymś rzeczywistym odrębność - wyznacza obszar bytu jedność - wskazuje na strukturę bytu prawda - oznacza otwartość bytu dobro - oznacza „wybieralność” bytu piękno - jest łącznym przejawianiem się wszystkich własności istnieniowych 37

Wewnętrzne pryncypia człowieka 2. ISTOTA Stanowi bytową możność człowieka urealniana i aktualizowana przez akt istnienia jej związek z aktem istnienia jest stały • jest istotą tylko tego bytu • „posiada” swoje istnienie - wiąże je z sobą i swoiście ogranicza Jest wewnętrznie skomponowana z aktu i możności (w aspekcie tego, czym byt jest dostrzegamy bowiem zarówno zmienność jak i stałość) 38

Wewnętrzne pryncypia człowieka 3. AKT FORMY Stanowi akt istotowy człowieka Identyfikuje Wyznacza stałą tożsamość Determinuje (określa) możność i poprzez to wyznacza: duchowość człowieka materialność człowieka poprzez nadanie „części” możności cechy rozciągłości szczegółowe podmioty działań ludzkich (władze) niektóre szczegółowe jakości i własności (np. urodę, zdolności, stałe cechy charakteru) 39

Wewnętrzne pryncypia człowieka 4. ISTOTOWA MOŻNOŚĆ Możność niematerialna Stanowi możność istotową człowieka Wyznacza duchowość (to, co niefizyczne) • Poznawanie (intelekt) i decydowanie (wola) Możność materialna (materia) Stanowi możność istotową człowieka Wyznacza fizyczność człowieka • jest podstawą ciała i wszystkich jego funkcji s Problem warstwowej budowy ciała (materia, materia quantitate signata i mixio elementorum) 40

Problem duszy i ciała Temat bardziej platoński niż arystotelesowski Tradycja platońska: człowiek to dusza i ciało. • Powstają problemy s związku duszy z ciałem (okazjonalizm) s poznanie i postępowanie s relacji duszy do ciała (Platon, Plotyn, Augustyn, materializm) Tradycja arystotelesowska: człowiek to duchowo-cielesna jedność s nie ma podstaw do radykalnego oddzielana duszy od ciała s człowiek musi być traktowany integralnie 41

Zagadnienie śmierci i nieśmiertelności człowieka nieśmiertelność wynika z aktu istnienia; na fakt, że jest on wyjątkowy wskazuje wyjątkowa istota (jej forma wyznacza dwa typy możności) jednakże to akt istnienia jest pierwszym pryncypium bytu, powodem jego realności i aktem bytu - to w nim więc należy szukać przyczyny nieśmiertelności człowieka śmierć polega na utracie przypadłości fizycznych; uniemożliwia naturalne poznawanie i działanie 42

Spór o jedność formy substancjalnej 43

Filozofia poznania 44

Poznanie zmysłowe 45

Poznanie intelektualne 46

Postępowanie 47

Filozofia moralna 48

Struktura władz ludzkich Tytuł schematu Władze człowieka poządanie naturalne władze zmysłowe poznawcze zewznętrzene władze intelektualne pożądawcze wewnętrzne poznawcze intelekt czynny pożądawcze intelekt możnościowy wola 49

Struktura sprawności Sprawności praktyczne teoretyczbe intelekt wola sprawność pierwszych zasad teoretycznych sprawność pierwszych zasad prakrycznych roztropność sprawność wiedzy roztropność (recta ratio agibilium) sprawiedliwość mądrość sztuka (recta ratio factibilium) umiarkowanie męstwo 50

Cnoty kardynalne Roztropność Sprawiedliwość Cnoty społeczne Umiarkowanie Męstwo 51

- zaprzestanie pracy i śmieć Od 1272 katedra teologii na Uniwersytecie w Neapolu 6 XII 1273 zaprzestanie pracy 7 III 1274 śmierć w opactwie cystersów w Fossanova Summa theologiae (pars III) Kazania (wielki post 1273) 52

Wydarzenia po śmierci spór o zwłoki potępienia nauki 53

Spór o realną różnicę 54

Kanonizacja 55

Znaczenie Tomasza Nowa realistyczna metafizyka Esse – akt istnienia podstawą realności każdego bytu Bóg – Samoistne Istnienie Stworzenie jest powołaniem aktu istnienia każdego bytu Synteza całej dotychczasowej nauki wykorzystanie metafizyki i metodologii Arystotelesa ujęcia w metodologii arystotelesowskiej nauczania Ojców Kościoła 56

Tomizm 57