Vsindi og fri Mikael Karlsson Science and Social

Vísindi og fræði Mikael Karlsson: Science and Social Science Efni að hluta frá Ólafi Páli Jónssyni í námskeiðinu Forsendur félagsvísindanna

• Eru hugvísindi? • Hvað eru vísindi? • Hvað er vísindagrein?

Skilgreining • Vísindi eru skipuleg og gagnrýnin leit að viðeigandi skilningi á lögmálsbundnum fyrirbærum sem á sér stað innan ramma viðurkenndra almennra viðmiða og reglna um hvað telst sönnunargögn og hvernig skuli fara með slík gögn

Gagnrýnin leit • Hvað er átt við með því að vísindi séu gagnrýnin leit? • Allar staðhæfingar, sem settar eru fram um viðfangsefni tiltekinnar vísindagreinar, má leggja undir gagnrýnið mat út frá viðurkenndum almennum viðmiðum. • Hvort sem staðhæfingu er haldið fram af fullri alvöru eða hún sett fram sem bráðabirgðartilgáta

Lögmálsbundin fyrirbæri • Hvað eru lögmálsbundin fyrirbæri? • Við köllum fyrirbæri lögmálsbundin ef gerð þeirra og hegðun lýtur ákveðnum lögmálum.

Viðeigandi skilningur • Hvað er átt við með ‘viðeigandi skilningi’ á lögmálsbundnum fyrirbærum ? • Viðeigandi skilningur er skilningur á þessum fyrirbærum sem lögmálsbundum fyrirbærum.

Vísindalegur skilningur • Við öðlumst vísindalegan skilning á þessum fyrirbærum með því að – (a) uppgötva lögmál sem fyrirbæri lúta og – (b) ‘fella fyrirbærin undir’ þessi lögmál.

Viðmiðanir um sönnunargögn • Viðmið og reglur um sönnunargögn – Eðli og eiginleikar gagnanna sjálfra • Reglur um notkun – Hvernig beita eigi sönnunargögnunum

Vísindasamfélagið • Opið samfélag • Frjáls skoðanaskipti • Almennar viðmiðanir um gagnrýni og sönnur

Hvað felur skilgreiningin í sér? • Mælikvarðar sem má beita á greinar • Dæmi af einstökum greinum – Efnafræði – Heimspeki – Bókmenntafræði – Sagnfræði – Félagsvísindi almennt – Sálfræði

Er greinin vísindagrein? 1. Er greinin skipuleg og gagnrýnin grein? 2. Er viðfangsefni greinarinnar lögmálsbundið? 3. Leitast greinin við að skilja viðfangsefni sitt sem lögmálsbundið fyrirbæri? 4. Býr greinin við ramma viðurkenndra og almennra viðmiða og reglna um sönnunargögn?

Efnafræði • Er efnafræði gagnrýnin grein? – Sérhverja staðhæfingu um gerð efnis, eiginleika eða verkun, má gagnrýna eftir viðurkenndum leiðum.

Lögmálsbundin • Eru þau fyrirbæri sem efnafræði fæst við lögmálsbundin? – Viðfangsefni efnafræðinnar – gerð, eiginleikar og hegðun efnis, sér í lagi atóma og sameinda – er lögmálsbundið. – Þessi fyrirbæri lúta einmitt náttúrulögmálum eða lögmálum efnisins.

Skilningur á fyrirbærunum • Fæst efnafræði við þessi fyrirbæri sem lúta tilteknum náttúrulögmálum? – Efnafræði er að verulegu leyti leit að slíkum lögmálum og tilraun til að sýna hvernig gerð, eiginleikar og verkun ýmissa efna fellur að þessum lögmálum.

Almenn viðmið • Lúta sönnunargögn í efnafræði viðurkenndum viðmiðum og almennum reglum? – Almennt samkomulag er um hvernig meta eigi sönnur í efnafræði.

Heimspeki • Mismunandi greinar eftir viðfangsefnum – Frumspeki (veruleikinn) – Þekkingarfræði (þekkingin) – Siðfræði (breytnin) – Rökfræði (hugsunin)

Er heimspeki vísindi? • • Skipuleg, gagnrýnin leit að skilningi Einskorðast ekki við lögmálsbundin fyrirbæri Ekki almennt samkomulag um viðurkennd viðmið og almennar reglur Heimspeki telst ekki til vísindagreina

Heimspeki og aðrar greinar • Margar greinar hafa vaxið út úr heimspeki – Eðlisfræði – Sálfræði – Rökfræði • Afmarkar nýtt svið lögbundinna fyrirbæra • Kemur upp viðteknum aðferðum og reglum

Bókmenntafræði • Skipuleg og gagnrýnin leit að skilningi • Viðurkennd og almenn viðmið og reglur um sönnunarfærslu

Viðfangsefni • Einskorðast viðfangsefnið við lögmálsbundin fyrirbæri? – Skoðar ekki einstök verk að því leyti sem þau falla undir eitthvert lögmál

Skilningur • Leitast bókmenntafræði við að skilja viðfangsefni sitt sem lögmálsbundið fyrirbæri? – Reynir bókmenntafræði að finna lögmál sem skýra verkin? – Er hvert einstakt verk skýrt til fullnustu með því að fella það undir lögmálin?

Túlkun • Fæst við túlkun merkingar – Samhengi – Rökstuddar túlkanir sem unnt er að meta • Grundvöllur túlkunar – Hlutlægur / huglægur – Skýring / skilningur

Vísindi eða fræði • Fræðigrein sem tilheyrir ekki vísindum – Hvaða munur er á þeim kröfum sem við gerum til bókmenntafræðinga og almennra lesenda?

Sagnfræði • Félagsvísindi og sagnfræði – Mannlegt atferli • Samtímalegt • Sögulegt – Athafnir að einhverju leyti lögmálsbundnar

Skilningur • Sagnfræðin leitast ekki við að öðlast skilning á mannlegu atferli sem lögmálsbundnu • Leitast frekar við að sjá það í samhengi sögulegrar framvindu þar sem tiltekinn atburður er útkoma af undanfarandi atburðum

Sagnfræði / félagsvísindi • Sönnunargögn í sagnfræði eru annars eðlis en í félagsvísindum. – Sagnfræðingar styðjast við ritheimildir, fornleifar, etc. – Félagsvísindin athuga mannlegar athafnir og hugmyndir eins milliliðalaust og kostur er. • Sagnfræðingar leitast ekki við að uppgötva almenn lögmál um mannlega breytni.

Tvö viðhorf til skýringa í félagsvísindum • Sögulegt viðhorf: Skýringar í félagsvísindum eiga að setja mannlegar athafnir í sögulegt samhengi. – Mannlegar athafnir eru í eðli sínu merkingarbærar og taka mið af tilgangi. – Félagsvísindi og náttúruvísindi eru gjörólík. • Lögmálsviðhorf: Félagsvísindi rannsaka mannlegar og félagslegar athafnir sem lögmálsbundin fyrirbæri sem mögulegt sé að leita vísindalegra skýringa á.

Sálfræði • Fæst við hugsanir, tilfinningar og athafnir • Í einhverjum skilningi lögmálsbundnar

Sem lögmálsbundin fyrirbæri? • Atferlishyggja – Mannlega breytni má skýra á vísindalegan hátt – Sálfræði er sambærileg við nátturuvísindi. • Freudistar – Skýringum á mannlegri breytni svipar til sögulegra skýringa – Sálfræði er líkari sagnfræði

Vísindagrein? • Ekki almennt viðurkennd viðmið og reglur um sönnunargögn • Mismunandi stefnur og skólar í sálfræði (sbr. heimspeki) • Sálfræði ekki vísindi í þessum skilningi

Fræðigrein? • Ákveðin svið þar sem samkomulag ríkir um viðmið og reglur um sönnunargögn. • Innan sálfræðinnar í heild sinni eru til afmarkaðar greinar vísindalegrar sálfræði.

Viðeigandi skilningur • Að hverju beinist sá skilningur sem stefnt er að í tiltekinni grein? • Sbr. mismunandi hugmyndir um markmið hugvísinda – Náttúruvísindin sem fyrirmynd (Skýring) – Sérstök tegund skilnings (Verstehen) • Innlifun í sálarlíf / skilningur á merkingu o. fl.

Þrenns konar markmið vísinda Mikael Karlsson: A Trinitarian View of Science

Pierre Duhem • Lýsingasjónarmið: Vísindakenning leitast við að draga saman vísindalögmál og fella þau inn í skipulegt kerfi án þess að reyna að skýra þessi lögmál. • Skýringarsjónarmið: Vísindakenning leitast við að skýra safn lögmála sem eru sett fram á grundvelli tilrauna og athugana.

Útlistun • Aristóteles og reikistjörnurnar • Toulmin og Goodfield

Skýringargildi • Þekking á staðreyndum – Ekki skýringargildi • Þekking á orsökum eða ástæðum – Skýringargildi

Þekking á staðreynd 1. Stjörnur sem blikka eru langt í burtu, stjörnur sem blikka ekki eru nálægar. 2. Reikistjörnurnar blikka ekki • Reikistjörnurnar eru nálægar (vitum af þessu að þær eru nálægar, en þær eru ekki nálægar af þeirri ástæðu að þær blikka ekki)

Þekking á orsök 1. Stjörnur sem blikka eru langt í burtu, stjörnur sem blikka ekki eru nálægar 2. Reikistjörnurnar eru nálægar • Reikistjörnurnar blikka ekki (af þeirri ástæðu að þær eru nálægar)

Tvenns konar spurningar • Spurning um staðreynd: Hvar eru reikistjörnurnar? – Þær eru nálægar • Spurning um orsök: Hvers vegna blikka reikistjörnurnar ekki? – Af því að þær eru nálægar

Tvenns konar viðhorf • Vísindi miða að lýsingu • Vísindi miða að skýringu

Markmið • Hvert er markmið vísinda? • Mismunandi svör: – Babýlóníumenn – Grikkir – Rómverjar

Babýlóníumenn • Markmið vísinda er að lýsa og spá fyrir um fyrirbæri

Grikkir • Markmið vísinda er að skýra fyrirbæri

Rómverjar • Markmið vísinda er að leysa aðsteðjandi vandamál

Aristóteles • Sama vísindagrein getur bæði fengist við lýsingu og skýringu á tilteknum fyrirbærum • Ólíkar greinar vísindanna geta hjálpast að – Ein grein fæst við lýsingu tiltekinna fyrirbæra – Önnur grein reynir að skýra þau • Vísindin sem slík hafa ekki einungis eitt markmið

Þrenns konar vísindi • Lýsandi vísindi þar sem lýsing og forspá eru helstu markmiðin. • Skýrandi vísindi þar sem orsakaskýringar eru helsta markmiðið. • Hagnýt vísindi þar sem lausn aðsteðjandi vanda er helsta markmiðið.

• Tiltekin vísindagrein, eins og efnafræði eða sálfræði, getur haft skýrandi, lýsandi og hagnýtar greinar

Bókmennta- og listfræði • Lýsing • Túlkun • Mat