VISOKA POSLOVNA KOLA STRUKOVNIH STUDIJA Izrada investicionog programa

VISOKA POSLOVNA ŠKOLA STRUKOVNIH STUDIJA Izrada investicionog programa Predavanje X (Metodologija izrade investicionog projekta) Dr Jovica Lazić, redovni profesor Mr Marija Vuković, asistent Maja Ilić, asistent Novi Sad, 15. 12. 2010. godine Izrada investicionog programa 1

AFI ja Metodologija izrade investicionog projekta Prof. dr Jovica Lazić Drinka Peković, asistent Željko Račić, asistent Predavanje Izrada investicionog programa 2

Zašto Vam je neophodan investicioni program? Imate sjajnu ideju, ali Vam nedostaje novac! Treba da prezentirate Vašu zamisao Banci, Zavodu, Agenciji, rodbni. Kako da to uradite na najbolji način? Kako da Vas najbolje shvate, da vide bar deo. Vaše misije? Kako da ih ubijedite da ulaganjem u Vašu ideju neće izgubiti novac već da će ga oploditi? Na kraju, provjerite sebe i svoju zamisao pretvarajući je u brojke i u novac. Da li će te nakon realizacije svoje "genijalne" ideje morati da prodate kuću, stan, automobil da bi vratili dugove ili…. . ? n Struktura projekta prezentirana ovim dokumentom treba da omogući svakom ko je zainteresovan da sam ili uz pomoć projekt menadžera, banke ili neke druge institucije, na pravi način provjeri da li izvjesna ideja donosi profit. n Izrada investicionog programa 3

Uvod siže n Tipičan investitor treba da utroši svega pet do deset minuta da bi pogledao investicioni projekat i odlučio da li će da ga pročita, ili ne. Ako se tom prilikom zadrži na nekom dijelu projekta, to će sigurno biti siže. Zbog toga je izuzetno važno da pripremite privlačan i uverljiv siže koji će da zainteresuje investitora i da ga navede da pročita i ostali deoprojekta. Siže je, u suštini, i najvažniji deo investicionog projekta, jer od njega zavisi da li će taj projekat uopšte biti uzet u razmatranje. n Siže investicionog programa je deoinvesticionog programa u kome se prezentiraju njegovi najznačajniji elementi. Iako predstavlja samo rezime detaljno analiziranih segmenata (djelova) investicionog programa, siže ima izuzetno značajnu ulogu. Izrada investicionog programa 4

Šta sadrži siže? Podatke o: n Investitoru; n Projektu; n Predračunska vrednost; n Zaključak; Izrada investicionog programa 5

Prezentacija investitora U ovom segmentu izrađivač investicionog programa prezentira opšte podatke i istorijat pravnog lica. Prilikom prezentiranja ovog segmenta, izrađivač navodi, a u prilogu i dostavlja prateću dokumentaciju. Predlažemo Vam sledeću konstrukciju ovog segmenta: ü Osnovni podaci o pravnom licu; ü Istorijat (ukoliko se ne radi o novoosnovanom preduzeću); n Izrada investicionog programa 6

Analiza tržišta n Analize tržišta nabavke i n Analiza tržišta prodaje i konkurencije. Izrada investicionog programa 7

Tržište prodaje i konkurencija n Ø Ø Ø Ø Zajedno sa investitorom obrazložite prezentirana pitanja: Koje tržišne potrebe zadovoljava investitor? Kako će se pozicionirati na tržištu? Ko su kupci? Nabrojte barem 5 potencijalnih kupca. Sa koliko njih ste obavili neposredne razgovore? Da li investitor posjeduje razvijenu prodajnu službu ili će te poslove obavljati neko drugi? Na kojem području će se plasirati proizvodi i usluge – na nacionalnom, regionalnom, lokalnom! Da li je investitor već prisutan na međunarodnom tržištu, ili će tek biti? Zbog čega će investitori koristiti baš usluge Vašeg klijenta (kvalitet proizvoda, konkurentne cijene, brza isporuka, jedinstven dizajn, uspješa reklama i sl. ) Da li će cijene biti konkurentne obzirom na kvalitet i vrednost? Ko su glavni konkurenti? Nabrojte ih što više (izbjegavajte rečenicu "Ja sam ili ću biti jedini proizvođač"). Kako se boriti sa konkurencijom? Koje su prednosti investitora u odnosu na konkurenciju? Da li se pojavljuje sve više sličnih proizvođača na tržištu – da li jača konkurencija? Uporedite cijene sa cijenama konkurencije. Učešće investitora na tržištu? Koliko je učešće konkurenata. Izrada ? investicionog programa 8

Nabavno tržište Zajedno sa investitorom obrazložite prezentirana pitanja: Na osnovu predviđenog obima proizvodnje napravite plan nabavke robe kako bi utvrdili koliko je zaliha repromaterijala neophodno za normalan tok proizvodnje? Da li postoje pouzdani dobavljači? Nabrojite ih. Sa koliko njih su napravljeni predugovori o saradnji? Uporedite cijene, kvalitet i prodajne uslove koje nude? Birajte isporučioca kvalitetne opreme sa garantnim rokom; Postoje li carinske barijere za uvoz opreme/repromaterijala; Da li možete napraviti kooperantsi odnos sa isporučiocima 9 Izrada investicionog programa

Obim asortiman i vrednost proizvodnje n Opišite proizvod, njegove osnovne karakteristike, specifičnosti odnosno prednosti u odnosu na konkurenciju. Definišite količine proizvoda iz asortimana i njihove cijene. Ukoliko ste u mogućnosti predstavite i strukturu cijene koštanja proizvoda. Posebno analizirajte elemente konkurentnosti proizvoda i troškove poboljšanja kvaliteta proizvoda ako je to uslov povećanja prodaje. Izrada investicionog programa 10

Tabela proizvodnog programa Izrada investicionog programa 11

TEHNIČKO TEHNOLOŠKA ANALIZA n Program proizvodnje; n Izbor tehnologije; n Tehnološka oprema; n Tehnološki proces; n Normativi i bilansi; n Proizvodni radnici. Izrada investicionog programa 12

Građevinski elaborat n Potrebno je prikazati odabrano građevinsko arhitektonsko rešenj za sve objekte i rješenja za objekte infrastrukture i instalacija. Naime, građevinski deoprojekta podrazumijeva situacioni plan, grafički prikaz objekata, mjesta za priključak na saobraćajnice, vodovod, kanalizaciju, elektriku, gas i sl. , tlocrte svih etaža, potrebne presjeke i šeme, skraćeni prikaz statičkog proračuna, predmjer i predračun izvedenih radova kao i onih radova koji se namjeravaju izvesti. Izrada investicionog programa 13

n n n n n Zaposlenost i kvalifikaciona struktura Koliko radnika će biti upošljeno investicionim programom i zbog čega? Koju stručnu spremu će imati zaposleni radnici? Njihove reference? Da li će i koliko radnika biti primljeno za stalno, a koliko će se upošljavati na određeno vrijeme? Da li će raditi u jednoj, dvije ili sve tri smjene? Njihova zaštita na radu, beneficije i sl. ? Da li će se o realizaciji programa starati menadžer ili vlasnik preduzeća? Reference i iskustvo menadžera, dopunska znanja …? Koliko će biti plaćeni radnici, a koliko menadžer, odnosno menadžerska ekipa? Izrada investicionog programa 14

Lokacija i ekološki aspekt projekta Na ovom mjestu neophodno je da prezentirate: n adresu, n površinu, n tehničku opremljenost, n infrastrukturu, n vlasništvo (da li je lokacija u vlasništvu investitora ili je rentirao) n i naravno, sve ostale informacije o lokaciji koje smatrate relevantnim. Ekološki problemi, vezani za očuvanje i zaštitu čovjekove okoline, od izuzetnog su značaja kod izrade investicionog projekta i realizacije biznis ideja. Izrada investicionog programa 15

Ulaganja i struktura finansiranja Potrebno je odgovoriti na 2 osnovna pitanja : n Ko su finansijeri i koliko je njihovo pojedinačno učešće? n Za koje namjene će biti utrošena sopstvena, a za koje pozajmljena sredstva svakog pojedinačnog kreditora, ako ih ima više od jednog? Izrada investicionog programa 16

STRUKTURA FINANSIRANJA Izrada investicionog programa 17

TROŠKOVI POSLOVANJA Troškovi osnovnih sredstava obuhvataju sledeće: A) Objekat, građevinsko zanatski i ostali radovi B) Ulaganja u nabavku i instaliranje osnovne opreme C) Pomoćna i ostala oprema D) Obračun amortizacije E) Račun investicionog održavanja F) Račun premije osiguranja G) Finansijski rashodi (podaci se povlače iz amortizacionog plana otplate) Izrada investicionog programa 18

TROŠKOVI OBRTNIH SREDSTAVA A)Troškovi osnovnog materijala (Osnovni materijal je onaj materijal koji čini supstancu proizvoda, odnosno koji svojim kvalitetom i kvantitetom presudno utiče na osobine i svojstva proizvoda. ) B) Troškovi pomoćnog materijala C) Ostali nematerijalni troškovi D) Troškovi zarada Izrada investicionog programa 19

FORMIRANJE UKUPNOG PRIHODA Izrada investicionog programa 20

Bilans stanja n Na osnovu predhodnih razmatranja vrši se projekcija bilansa stanja. Izrada investicionog programa 21

Bilans uspjeha Izrada investicionog programa 22

Ekonomski tok Izrada investicionog programa 23

Finansijski tok Izrada investicionog programa 24

Pokazatelji Ocena investicionog programa podrazumeva primjenu određenih metoda čiji je cilj da se sagleda opravdanost i prihvatljivost programa. n statički pokazatelji i n dinamički pkazatelji programa. Izrada investicionog programa 25

Statički pokazatelji Rentabilnost rada, kao odnos neto dobiti i broja radnika pokazuje koliko svaki radnik doprinosi stvaranju neto dobiti, odnosno koliko dobiti otpada na jednog radnika. n Investicije prema broju radnika, kao odnos ukupnih investicija i broja radnika pokazuje koliko svaki radnik "troši" kreditnih i sopstvenih sredstava. n Akumulativnost, kao odnos akumulacije (neto dobiti) i investicija u osnovna i obrtna sredstva pokazuje sposobnost programa da uz opterećenje troškovima, na ime osnovnih i obrtnih sredstava, ostvari određenu akumulaciju. n Izrada investicionog programa 26

Ekonomičnost proizvodnje, kao odnos ukupnih prihoda i ukupnih rashoda, pokazuje da li i koliko dobro preduzeće zadovoljava osnovni ekonomski postulat da sa što manje ulaganja ostvari što veće rezultate, odnosno, pokazuje koliko se ostvari prihoda na svaki euro rahoda. n Reproduktivna sposobnost, kao odnos (1) akumulacije i amortizacije i (2) investicija u osnovna i obrtna sredstva, pokazuje koliko je program sposoban da obezbijedi prostu odnosno proširenu reprodukciju. Odnosno, da li će program i kojoj mjeri, u narednim godinama omogućiti proizvodnju na najmanje istom nivou u odnosu na analiziranu godinu. n Izrada investicionog programa 27

Dugoročna zaduženost, kao odnos dugoročnih kredita i ukupnih izvora (pasive) je pokazatelj iz grupe pokazatelja finansijske strukture. Ovaj pokazatelj pokazuje koliko na svaki euro pasive otpada na sredstva iz pozajmljenih izvora i zavisno od ostalih pokazatelja i parametara upućuje na zaključak, da li preduzeće računa na dejstvo finansijskog leveridža kao model ostvarivanja visoke stope dobiti na sopstvena sredstva ili je u pitanju nerealna procjena koja može dovesti u pitanje realizaciju programa. n Koeficijent pokrića iz ukupnog duga, kao odnos (1) bruto dobitka i (2) rate i kamate pokazuje da li i koliko je bruto dobit sposobna da "pokrije" obaveze. Izrada programa prema njegovim 28 investicionog programa n

Dinamička ocena n Metod neto sadašnje vrednosti, n Relativna efikasnost projekta, n Metod interne stope rentabilnosti i n Period povrata finansijskih ulaganja Izrada investicionog programa 29

n Neto sadašnja vrednost – suma diskontovanih neto priliva (iz ekonomskog toka) koji se ostvare tokom eksploatacije projekta. n Naime, neto primici iz ekonomskog toka (po godinama) pomnože se sa sa odgovarajućim diskontnim faktorom, a zatim se tako dobijeni iznosi saberu. n Dobijeni rezultat predstavlja obim sredstava za reprodukciju koja je projekat ostvario u svom ekonomskom vijeku, posmatrano u sadašnjosti. Realizacija Vašeg projekta je opravdana ukoliko je NSV projekta pozitivna, odnosno veća od nule. Izrada investicionog programa 30

Relativna efikasnost projekta Pored neto sadašnje vrednosti kao pokazatelja apsolutnog prinosa investicije, izračunajte i relativnu efikasnost u odnosu na investitora i relativnu efikasnost projekta u odnosu na broj zaposlenih radnika. Relativna efikasnost projekta u odnosu na investitora predstavlja odnos između NSV ulaganja i predračunske vrednosti. n Ova vrednost, takođe, mora biti pozitivna i pokazuje koliko je povaćanje materijalne osnove rada investitora u odnosu na euro uloženih sredstava, a izražen u procentima pokazuje stopu akumulacije. n Izrada investicionog programa 31

Interna stopa rentabilnosti n Interna stopa rentabilnosti je diskontna stopa koja izjednačava sadašnju vrednost negativnih neto primitak (po godinama) iz ekonomskog toka sa sadašnjom vrednosti pozitivnih primitaka, odnosno diskontna stopa za koju je NSV projekta jednaka nuli. n Ona pokazuje pri kojoj je najmanjoj diskontnoj stopi realizacija investicionog projekta još uvijek opravdana. Izrada investicionog programa 32

Period povraćaja investicija n Rok vraćanja je period izražen u godinama za koji će diskontovani godišnji neto prilivi od investicije (iz ekonomskog toka) da povrate diskontovana ukupno uložena sredstva. n Realizacija projekta je opravdana ukoliko je rok vraćanja uloženih sredstava manji ili jednak vremenskom periodu utvrđenom od strane davaoca kredita. Izrada investicionog programa 33

1, Ukupan prihod 2. 100. 000, 00 2, Varijabilni troškovi 1. 102. 540, 00 3, Marža pokrića (1 -2) 997. 460, 00 4, Fiksni troškovi 204. 703, 82 5, Poslovni dobitak(3 -4) 792. 756, 18 6, Neto rashodi finansiranja 7, Bruto dobitak - Dobitak prije oporezivanja (5 -6) 8, Porezi iz rezultata 70. 778, 18 9, Neto dobitak (7 -8) 713. 233, 89 10, Procenat učešća marže pokrića u ukupnim prihodima (3/1) 11, Potreban ukupan prihod za ostvarivanje neutralnog poslovnog rezultata (4/10)*100 430. 972, 68 12, Potreban ukupan prihod za ostvarivanje neutralnog bruto finansijskog rezultata ((4+6)/10)*100 449. 382, 07 Izrada investicionog programa 8. 744, 11 784. 012, 07 47, 50 34

ANALIZA PROJEKTA U USLOVIMA NEIZVJESNOSTI Postoje mnogobrojni uzroci koji uvode neizvjesnost u proces planiranja investicionog projekta, ali se oni u suštini mogu svrstati u dvije osnovne grupe. n Prvu čine oni koji se nalaze u samom projektu, što znači da su pod značajnim uticajem donosioca investicione odluke. Među njima su najznačajniji sposobnost organizovanja i rukovođenja, izabrana tehnologija i lokacija, produktivnost rada, sposobnost prilagođavanja investitora okolini i slično. n Drugu grupu čine spoljni izvori neizvjesnosti koji se nalaze "u okolini" investicionog programa, pa na njih donosilac investicione odluke ne može imati odlučujući uticaj. n Izrada investicionog programa 35

RIZICI n Vaš biznis plan neće biti potpun ako ne izvršite procjenu rizika. Ne postoji preduzeće u svijetu koje se ne suočava sa brojnim rizicima vezanim za ostvarivanje postavljenih ciljeva. Posebno obratile pažnju na sledeće: Finansijski tokovi; Obezbjeđenje kapitala za realizaciju ideje je samo prva prepreka. Obezbeđenje obrtnih sredstava, solventnosti i likvidnosti preduzeća u prvim godinama poslovanja je znatno teže. To potvrđuje činjenica da je najveći broj bankrota u prve tri godine poslovanja preduzeća. n Izrada investicionog programa 36

n Agresivna konkurencija, odnosno aktivnosti koje neočekivano može da preduzme konkurencija, će zahtijevati Vaše dodatne napore i stalna ulaganja. n To neminovno povećava Vaše troškove poslovanja i otežava plasman proizvoda, odnosno usluga. Često aktivnosti koje neočekivano preduzme konkurencija zahtevaju adekvatan odgovor. n Sezonske oscilacije za preduzetnika koji o njima nije vodeoračuna prilikom planiranja toka gotovine mogu biti "šokantne" i usloviti nagli pad prodaje. Izrada investicionog programa 37

n Lojalnost potrašača; Ako proizvod ili usluga koju plasirate na tržištu zavisi od lojalnosti potrošača veoma je bitno da sa postojećim i potencijalnim kupcima ostvarite blisku i efektiv nu komunikaciju. n Osiguranje; Kao malo preduzeće ili ono koje tek počinje veoma ste osjetljivi na neplanirane izdatke, da ne govorimo o mogućem požaru, krađi, vandalizmu i sl. Ovi događaji mogu usloviti Vaše bankrotstvo. Izrada investicionog programa 38

Definisanje investicionog programa n Složen elaborat koji obrađuje sve aspekte investicionog projekta i obuhvata značajan broj istraživanja i analiza, posebnih studija i idejnih projekata n Feasibility study n Izrada investicionog programa se uređuje posebnim zakonom n Investicioni program predstavlja elaborat kojim se vrši ocjena društvene i ekonomske opravdanosti realizacije neke investicije Izrada investicionog programa 39

Definisanje investicionog programa n Elaborat kojim se analiziraju i razrađuju – Tehnički i tehnološki, – Ekonomski – Energetski – Urbanistički i geološki, – Hidrološki – Saobraćajni – Ekološki i – Drugi uslovi od uticaja na ocjenu društvene i ekonomske opravdanosti ulaganja u investiciju. Izrada investicionog programa 40

Izrada investicionog programa n Analiza tržišta; n Analiza tehnologije; n Analiza lokacije; n Analiza ekologije; n Analiza organizacije i kadrova; n Finansijska analiza. Izrada investicionog programa 41

Analiza tržišta n n Tržište predstavlja osnovni i najznačajniji faktor koji opredjeljuje realizaciju svakog investicionog poduhvata Istraživanje i analiza tržišta treba, da pruži uvid u mogućnosti plasmana proizvoda ili usluga koji se dobijaju realizacijom posmatranog investicionog poduhvata Tržište predstavlja jedan od najznačajnijih faktora od koga zavisi efikasnost poslovanja svakog preduzeća Danas se insistira na tome da preduzeća obrate veliku pažnju istraživanju tržišta, odnosno uvođenju marketing koncepta, bez koga je danas teško racionalno poslovati Izrada investicionog programa 42

Analiza tržišta n Istraživanje tržišta treba da obuhvati i istraživanje o mogućnosti snabdjevanja svim potrebnim sirovinama, materijalima, poluproizvodima, itd n Osnovni cilj istraživanja i analize tržišta je da procijeni i prezentira podatke o tome kolike su realne mogućnosti plasmana odnosnog proizvoda ili usluge n Realne mogućnosti snabdjevanja inputima za organizovanje buduće proizvodnje Izrada investicionog programa 43

Analiza tržišta Postupak istraživanja i analize tržišta prodaje obuhvata: n Istraživanje i procjenu tražnje; n Istraživanje i procjenu ponude; n Istraživanje i procjenu plasmana. Izrada investicionog programa 44

Analiza tržišta n Istraživanje i procjena tražnje; – Istraživanje i ocjenjivanje ukupnih potreba, na domaćem i inostranom tržištu – Analiza ukupnog izvoza i procjena mogućeg učešća planirane proizvodnje u ukupnom izvozu – kupovna moć potrošača – Dinamička procjena – po godinama – Analiza kretanja cijena odnosnog proizvoda ili Izrada investicionog programa 45 usluge na domaćem ili inostranom tržištu

Analiza tržišta n Istraživanje i procjena ponude – istraživanje i procjena ukupne ponude odnosnog proizvoda ili usluga od domaćih proizvođača na domaćem tržištu, – Istraživanje i procjena i ponude koja dolazi iz uvoza, – zatim ukupnu ponudu na inostranim tržišnim segmentima za koje smo procjenjivali tražnju, – ukupnu ponudu supstitivnih proizvoda koji mogu da smanje potencijalnu tražnju, odnosno povećaju ponudu. – upoređivanje odnosnog proizvoda sa konkurentskim i supstitutivnim – konačna procjena ukupne ponude na domaćem i Izrada investicionog programa 46 inostranom tržištu

Analiza tržišta n Istraživanje i procjena plasmana – procjena moguće prodaje odnosnog proizvoda ili usluga na domaćem i inostranom tržištu, – pregled po godinama u toku cjelokupnog vijeka eksploatacije investicije. – Procjena plasmana predstavlja jedan od osnovnih i najznačajnijih podataka za ocjenu da li se može ići dalje u realizaciju investicije Izrada investicionog programa 47

Analiza tržišta nabavke n Istraživanje mogućnosti nabavke svih potrebnih sirovina, materijala i djelova za odvijanje normalne proizvodnje n Analizirati da li postoje prizvođači potrebnih sirovina materijala i djelova n Analiza i procijena, po kojim cijenama je moguće obezbijediti pojedine vrste sirovina, materijala Izrada investicionog programa 48

Analiza tehnologije n Pod tehnologijom ovdje se podrazumijeva tehnološki proces i sva potrebna tehnika za realizaciju odnosne proizvodnje n Istraživanje i izbor odgovarajuće tehnologije koja će se primijeniti u eksploataciji određene investicije n Da bi se izabrala najbolja tehnologija, za posmatrani investicioni poduhvat, potrebno je analizirati više alternativnih tehnologija Izrada investicionog programa 49

Analiza tehnologije n Analiza tehnologije takođe obuhvata analizu i definisanje osnovnih karakteristika izabrane tehnologije definisanje: – potrebnih mašina, – uređaja i alata; – određivanje obima i asortimana proizvodnje; – prikaz tehnološkog procesa – organizovanja proizvodnog procesa; – potrebnih sirovina, materijala, energije i fluida; – potrebnih proizvodnih radnika Izrada investicionog programa 50

Analiza lokacije Istraživanje, analiza i izbor optimalne lokacije između više rasploživih, n Analiza makrolokacije obavlja se kvantitativnom analizom određenog broja lokacionih faktora n – – – – – Privredna razvijenost šireg regiona; Udaljenost tržišta prodaje; Udaljenost tržišta nabavke; Transportni putevi i saobraćajnice; Raspoloživost energetskih izvora; Raspoloživost vode; Raspoloživost radne snage; Ekološki uslovi; Klimatski uslovi; Vojnostrateški značaj, i dr Izrada investicionog programa 51

Analiza mikrolokacije n Analiza mikrolokacije obuhvata istraživanje i definisanje smještaja i rasporeda na užem području da bi se dobili nabolji proizvodni rezultati – Opšta pogodnost i opremljenost lokacije; – Blizina saobraćajnica; – Komunalna opremljenost lokacije; – Udaljenost energetskih izvora; – Ekološki zahtevi, i dr. Izrada investicionog programa 52

Analiza ekologije Analizu problematike zagađivanja i zaštite čovekove okoline, postoje određene vrste investicija n Utvrđivanja vrste, načina i intenziteta štetnog uticaja investicije na čovjekovu okolinu n Detaljno utvrditi i analizirati sve moguće zagađivače, zatim na koji način i gde štetno utiču na čovjekovu okolinu (voda, vazduh i zemlja) i eventualno procijeniti intenzitet eventualnog štetnog uticaja n Definisati određene vrste uređaja i postrojenja koje je neophodno ugraditi u investicioni objekat, da bi se mogući štetni uticaji na čovjekovu okolinu eliminisali ili sveli na dozvoljeni minimum. n Izrada investicionog programa 53

Analiza organizacije i kadrova n n n Mogućnosti organizovanja proizvodnje i poslovanja u cjelini razmatrane investicije Utvrđivanje organizacionog statusa budućeg investicionog objekta Razmatranje različitih varijanti za projektovanje organizacione strukture, i definisanje načina organizovanja proizvodnje i funkcionisanja ostalih vitalnih funkcija kao što su istraživanje i razvoj, marketing, finansije i dr. Analiza obuhvata utvrđivanje potrebnih kadrova, po zanimanjima i kvalifikacijama, koji su neophodni u eksploataciji investicije Analiza treba da razmotri i nađe rješenja za radnike koji npr. rekonstrukcijom ostaju bez posla jer ne odgovaraju budućem investicionom objektu Izrada investicionog programa 54

Finansijska analiza Radi se proračun i utvrđivanje ukupnih potrebnih investicionih sredstava n Utvrđivanje izvora finansiranja i obaveza prema izvorima n Obračun rezultata poslovanja investicionog projekta u eksploataciji, a to znači utvrđivanje ukupnog prihoda, obračun materijalnih troškova i amortizacije, obračun ličnih dohodaka, obračun raznih doprinosa i obaveza. n Finansijska analiza se završava izradom bilansa stanja i bilansa uspjeha investiconog projekta u periodu eksploatacije. n Izrada investicionog programa 55

Investiranje i investicije n Uslov za progres n Faktor razvoja n Kontinuelan n Odricanje proces od potrošnje u sadašnjosti Izrada investicionog programa 56

Investiranje i investicije Uložena novčana sredstva u određena dobra n Transformacija novčanih sredstava u proizvodna dobra n n n n Nepokretnosti HOV Zalihe preduzeća Intelektualne investicije – organizacija, osoblje Naučno istraživački rad Komercijalne investicije Izrada investicionog programa 57

Investicije u širem smislu Ulaganje u: n Objete, postrojenja i opremu, uređaja, i dr. n Obezbeđenje trajnih obrtnih sredstava n Hartije od vrednosti n Nove konstrukcije, prototipove n Tehničko tehnološka rešenja n Poboljšanje organizacione strukture n Obuku i usavršavanje kadrova n Nabavku patenata i licenci n Razvoj trgovačke mreže Izrada investicionog programa 58

CILJEVI PREDUZEĆA n Profitabilnost n Golbalno umrežavanje n Investicije Izrada investicionog programa 59

Faze u Životu investicionih projekata: n Faza oportuniteta – Pronalaženje i ocena ideje n Faza izvodljivosti – Prihvatiti/odbiti ideju n Faza izvršenja Izrada investicionog programa 60

Koncipiranje investicionog projekta n Utvrđivanje potreba n Analiza izvodljivosti projekta n Određivanje alternativa n Vrednovanje projekta: – Cena projekta – Svrha – Integracija u postojeću sistem Izrada investicionog programa 61

Koncipiranje ideje za projekat n Proizvod koji ne postoji na tržištu n Proizvod se prodaje na tržištu sa tražnjom većom od ponude n Proizvod koji je sličan postojećim na tržištu n Pronaći potrebu n Imati ideju, zatim definisati potrebu Izrada investicionog programa 62

Generisanje ideja n Formalan n Neformalan način n Kupci n Menadžment kompanije n Zaposleni n Konkurenti Izrada investicionog programa 63

Faza izvodljivosti n Pozitivan ishod faze oportuniteta n Istraživanje o izvodljivosti projekta – Tržište – Sirovine – Radna snaga – Okruženje – Troškovi – prihodi n Studija izvodljivosti Izrada investicionog programa 64

Studija izvodljivosti n Analiza tržišta n Tehnička analiza izvodljivosti n Finansijska analiza Izrada investicionog programa 65

Analiza trŽišta n Opis tržišta n Analizu potreba na tržištu n Identifikovanje glavnih potrošača n Analizu nivoa satisfakcije tražnje na tržištu n Analizu plasmana Izrada investicionog programa 66

TehniČka analiza izvodljivosti n Opis proizvoda, tehničke specifikacije n Opis proizvodnog procesa n Određivanje kapaciteta i proizvodnog programa n Izbor tehnologije – oprema i mašine n Identifikacija lokacije n Studija raspoloživosti sirovina n Procentu o radnoj snazi n Procenta proizvodnih troškova gotovog proizvoda Izrada investicionog programa 67

Finansijska analiza n Procenat troškova u prethodnim analizama n Analiza dosadašnjeg finansijskog poslovanja n Pregled neophodnih ulaganja n Finansijsku projekciju poslovanja n Planirana prodaja n Planirani troškovi (proizvodnje, prodaje, administracije) n Rok povraćaja uloženih sredstava n Analizu rizika Izrada investicionog programa 68

Investicioni kriterijumi n Kriterijumi zasnovani na statičkim metodama – Jedinična cena – Produktivnost – Ekonomičnost – Rentabilnost investicije – Tehnička opremljenost n Kriterijumi metodama zasnovani na dinamičkim – Sadašnja vrednost – Interna stopa prinosa Izrada investicionog programa 69

Faza izvršenja n Donošenje n Kontrola odluke o realizaciji projekta sprovođenja odluka n Pregovaranje n Projektovanje n Gradnja n Probni radi n Redovna proizvodnja Izrada investicionog programa 70

Predinvesticiona analiza n Predinvesticiona n Investicioni n Tehnička studija opravdanosti program dokumentacija Izrada investicionog programa 71

Predinvesticiona analiza n Osnov za odlučivanje o realizaciji investicije n UNIDO metodologija n Razmatranje alternativa n Radi se kod većih i značajnijih investicija n Tržište n Tehnologija n Organizacija n Finansije Izrada investicionog programa 72

Predinvesticiona analiza n Da li je proizvod podoban za tržište? n Da li je moguće organizovati proizvodnju? n Da li je ideja finansijski održiva? n Analiza građevina n Analiza lokacije n Ekološka analiza Izrada investicionog programa 73

Predinvesticiona studija n Elaborat u kome su smešteni i na odgovarajući način raspoređeni rezultati predinvesticionih analiza n Uvod u izradu investicionog programa n Pruža mogućnost sagledavanja i ocene investicionog poduhvata Izrada investicionog programa 74

Predinvesticiona studija n Analiza tržišta; n Tehničko tehnološka analiza; n Organizaciono kadrovska n Ekonomsko finansijska n Ocena analiza; studije. Izrada investicionog programa 75

Analiza trŽišta n Analiza tržišta se radi u cilju sagledavanja tržišne opravdanosti razmatranog investicionog projekta n Pruža informacije o mogućnostima plasmana predviđene proizvodnje ili usluga, n Analiza tržišta takođe treba da pruži informacije o mogućnostima nabavke svih potrebnih inputa koji se koriste u eksploataciji investicije Izrada investicionog programa 76

TehniČko-tehnološka analiza Tehničko tehnološka analiza se radi u cilju sagledavanja tehnoloških i proizvodnih mogućnosti eksploatacije investicionog projekta. n Pruža osnovne informacije o izabranoj tehnološkoj koncepciji za realizaciju predviđene proizvodnje i o uslovima i načinu ostvarivanja predviđene proizvodnje. n Tehničko tehnološka analiza omogućava i sagledavanje arhitektonsko građevinske koncepcije investicionog objekta i odgovarajućih rešenja svih potrebnih instalacija i postrojenja. n Izrada investicionog programa 77

Organizaciono-kadrovska analiza n Organizaciono kadrovska analiza treba da pruži informacije o organizacionom definisanju investicije u eksploataciji, n Način organizovanja proizvodnje n Organizovanje i rad neproizvodnih funkcija. n Ova analiza treba takođe da pruži podatke o strukturi i broju potrebnih proizvodnih i neproizvodnih radnika Izrada investicionog programa 78

Ekonomsko-finansijska analiza n Pruža podatke o potrebnim finansijskim sredstvima za realizaciju razmatrane investicije, n O izvorima pribavljanja potrebnih finansijskih sredstava i obavezama prema izvorima. n Pruža podatke o rezultatima poslovanja investicije u periodu eksploatacije. Izrada investicionog programa 79

SadrŽaj predinvesticione studije n Zavisi od potreba i mogućnosti prezentiranja studije n Sadržaj predinvesticione studije u užem smislu: – Analiza razvojnih mogućnosti investitora – Analiza tržišta prodaje – Tehničko tehnološka analiza – Analiza tržišta nabavke – Analiza organizacije i kadrova – Ekonomsko finansijska analiza i – Ocena studije Izrada investicionog programa 80

SadrŽaj predinvesticione studije n Sadržaj predinvesticione studije u detaljnijem smislu: – – – Uvod Analiza razvojnih mogućnosti investitora Analiza tržišta prodaje Tehnološko rešenje Građevinsko rešenje Analiza tržišta nabavke Analiza lokacije Analiza ekologije Analiza organizacije i kadrova Ekonomsko finansijska analiza i Ocena studije Izrada investicionog programa 81

Analiza razvojnih mogućnosti investitora n Podaci o tehnološkim, ekonomskim, kadrovskim i razvojnim mogućnostima i sposobnostim investitora n Analiza ostvarenog razvoja n Procena budućeg razvoja Izrada investicionog programa 82

Tehnološko rešenje n Proizvodni program n Prikaz odabranog tehnološkog rešenja n Šemu i opis tehnološkog procesa n Specifikaciju potrebne opreme, uređaja i alata n Bilans potrebnih sirovina, materijala i energije n Struktura i broj proizvodnih radnika Izrada investicionog programa 83

Analiza lokacije Kvalitativna analiza lokacionih faktora: n Pogodnost i opremljenost lokacije n Udaljenost prodajnog i nabavnog tržišta n Raspoloživost energetskih izvora n Raspoloživost potrebnih kadrova n Komunikacione veze Izrada investicionog programa 84

Ekonomsko finansijska analiza n Proračun obima, strukture i dinamike ukupnih ulaganja n Definisanje strukture i dinamike izvora finansiranja, proračun obaveza prema izvorima n Proračun ukupnog prihoda n Proračun troškova poslovanja n Obračun ličnih dohodaka n Izrada bilansa uspjeha Izrada investicionog programa 85

Ocena predinvesticione studije n Ocena predinvesticione studije treba da pruži informacije o efektima koje donosi razmatrani investicioni projekat n Ona omogućava prethodnu Ocenu rentabilnosti investicionog projekta. n Osnov da se donese odluka o nastavku rada na realizaciji investicije. Izrada investicionog programa 86

Ocena predinvesticione studije n Ocena finansijske (komercijalne) efikasnosti – Efekti koje projekat donosi investitoru n Ocena nacionalne (društvene) efikasnosti – Efekti koje projekat donoso društvenim ciljevima n Ocenu u uslovima neizvjesnosti – Razmatranje studije u realnim uslovima Izrada investicionog programa 87

INVESTICIJE (statičke metode) Izrada investicionog programa 88

Suština pojma investicija n Investicije pretstavljaju uslov egzistencije, rasta i razvoja preduzeća, održavanja konkurentske prednosti i utiču na svaku fazu tokom njegovog životnog ciklusa. Izrada investicionog programa 89

Osnova svih definicija investicija: “ODRICANJE OD POTROŠNJE DANAS TJ. U SADAŠNJOSTI RADI OSTVARIVANJA KORISTI U BUDUĆNOSTI”. Izrada investicionog programa 90

Pretpostavke planiranja Osnovne pretpostavke planiranja investicija: n Izabrani pravci rasta n Metodi rasta n Tempo rasta preduzeća Izrada investicionog programa 91

Dve vrste analize Mikro aspekt Makro aspekt Izrada investicionog programa 92

Donošenje investicione odluke 1. Pojava ideje 2. Identifikacija mogućih investicionih rešenja 3. Procena koristi i troškova 4. Definisanje kriterijuma i izbor metoda za ocenu rešenja 5. Izrada analitičke dokumentacije 6. Donošenje odluke 7. Priprema građenja 8. Građenje Izrada investicionog programa 93

Faze realizacije inv. projekta n Priprema n Ocena n Izvođenje n Praćenje efekata Izrada investicionog programa 94

Studije za donošenje odluke n Predinvesticiona studija – sadašnje stanje poslovanja organizacije n Investiciona studija – procena prihoda i rashoda n Studija izvođenja – proces realizacije i preduzimanje aktivnosti Izrada investicionog programa 95

Uslovi prihvatanja inv. projekta n Rentabilitet investicionih odluka – permanentna pozitivna razlika između priliva i odliva tj. efekata i ulaganja n Kriterijumi za izbor – mera vrednosti postavljenim ciljevima ( maksimalna proizvodnja, minimalni troškovi i sl. ) n Izbor metoda za ocenu efikasnosti investicionog ulaganja. Izrada investicionog programa 96

Investicione metode Statičke metode Dinamičke metode Izrada investicionog programa 97

Statičke metode n Ekonomičnost n Rentabilnost n Reultat investicionih odluka n Produktivnost n Tehnička opremljenost rada n Prinos po jednoj novoj jedinici n Prosečan prinos n Rok povraćaja sredstava kao statička metoda Izrada investicionog programa 98

Dinamičke metode n NSV ( neto sadašnja vrednost) n Metod anuiteta n Interna stopa rentabilnosti n Indks rentabilnosti n Rok povraćaja sredstava kao dinamička metoda Izrada investicionog programa 99

Rok povraćaja kao statički metod ZADATAK 1. n Izračunajte za koji vremenski period se uložena sredstva u jedan investicioni projekat vrate u obliku neto priliva ako su investiciona ulaganja 200 n. j. Planirani prosečni neto priliv je 50 n. j. Izrada investicionog programa 100

ROK POVRAĆAJA INVESTICIJE I NP NETO PRILIV REŠENJE: 200 n. j. = 4 godine Rp = 50 n. j. Rp = Izrada investicionog programa 101

n Odgovor: Nakon četiri godine očekuje se povraćaj ulogženih sredstava od 200 n. j. Izrada investicionog programa 102

ZADATAK 2. n Izračunajte rok povraćaja uloženih sredstava od 100 n. j. ako se očekuju različiti neto prilivi u periodu eksploatacije od 5 godina: Godine Neto prilivi 1 20 n. j. 2 30 n. j. 3 40 n. j. 4 10 n. j. 5 20 n. j. Izrada investicionog programa 103

REŠENJE GODINE 1. NETO PRILIV 20 2. 30 3. 40 4. 10 5. 20 ∑ 100 n. j - za 4 god. se ostvaruje povraćaj uloženih sredstava Izrada investicionog programa 104

ZADATAK 3. n Primenom metoda roka povraćaja sredstava kao statičkog metoda ocenite koja je investiciona varijanta najprihvatljivija ako su: Izrada investicionog programa 105

INVESTICIJE CK Cena koštanja TC Tržišna cena I 1000 n. j. 800 1200 II 2000 n. j. 900 1200 III 4000 n. j. 1000 1200 Izrada investicionog programa 106

REŠENJE INVESTICIJE CK TC NP Rp I 1000 800 1200 400 2. 5 II 2000 900 1200 300 6. 6 III 4000 1200 20 Izrada investicionog programa 107

n Odgovor: vremenski period povraćaja uloženih sredstava je najkraći kod varijante I pa je zbog toga ova investiciona varijanta najpogodnija sa aspekta roka povraćaja sredstava. Izrada investicionog programa 108

EKONOMIČNOST INVESTICIJA E= Ukupan prihod, dohodak, akumulacija Godišnji troškovi Izrada investicionog programa 109

RENTABILNOST INVESTICIJA R= Ukupan prihod, dohodak, akumulacija Ukupna investiciona ulaganja Izrada investicionog programa 110

PRODUKTIVNOST INVESTICIJA P= Proizvodnja, prihod, dohodak, akumulacija Broj radnika Izrada investicionog programa 111

TEHNIČKA OPREMLJENOST INV. Ukupna investiciona ulaganja u osn. sredstva TOP = Broj zaposlenih Izrada investicionog programa 112

NETO PRILIV UKUPAN PRIHOD GODIŠNJI TROŠKOVI NP = UP - GT I Rp = NP Izrada investicionog programa 113

ZADATAK 4. n Raspolažući sa sledećim podacima izvršite analizu efikasnosti investicionog ulaganja primenom statičkih metoda: Godišnja proizvodnja 50. 000 t Ukupan prihod 360. 000 n. j. Ukupna investiciona ulaganja 480. 000 n. j. Godišnji dohodak 190. 000 n. j. Godišnja akumulacija 110. 000 n. j. Izrada investicionog programa 114

Investicona ulaganja u osn. sred. 290. 000 n. j. Broj zaposlenih 800 Godišnji troškovi 180. 000 n. j. Izrada investicionog programa 115

REŠENJE 1. Ekonomičnost investicija 360. 000 =2 E 1 = 180. 000 E 2 = E 3 = 190. 000 180. 000 110. 000 180. 000 = 1. 056 = 0. 61 Izrada investicionog programa 116

2. Rentabilnost investicija 360. 000 R 1= 480. 000 190. 000 R 2 = 480. 000 R 3 = 110. 000 480. 000 = 0. 75 n. j. ili 75 % = 0. 3958 n. j. ili 39. 58 % = 0. 229 n. j. ili 22. 9 % Izrada investicionog programa 117

3. Produktivnost investicija 50. 000 = 62. 5 t/radniku P 1 = 800 360. 000 P 2 = = 450. 000 n. j/radniku 800 P 3 = P 4 = 190. 000 = 237. 500 n. j/radniku 800 110. 000 = 137. 500 n. j/radniku 800 Izrada investicionog programa 118

4. TOP = 290. 000 800 = 362. 500 n. j/rad. Izrada investicionog programa 119

5. Neto priliv NP = 360. 000 – 180. 000 = 180. 000 Rp = 480. 000 = 2. 67 Je rok povrata 180. 000 uloženih sredstava Izrada investicionog programa 120

ZADATAK 5. Raspolažuci sa sledećim pokazateljima, izvršite analizu efikasnosti investicionih ulaganja primenom statičkih metoda: -godišnja proizvodnja je 80. 000 t, -ukupni prihodi su 450. 000 din. , -ukupne investicije iznose 590. 000 din. , -godišnji dohodak je 220. 000 din. , -godišnja akumulacija iznosi 180. 000 din. , -investicije u osnovna sredstva su 320. 000 din. , -broj zaposlenih je 900, -godišnji troškovi su jednaki 190. 000 din. Izrada investicionog programa 121

REŠENJE 1. Ekonomičnost investicija E 1 = 2. 36 E 2 = 1. 16 E 3 = 0. 95 Izrada investicionog programa 122

2. Rentabilnost investicija R 1 = 0. 76 ili 76% R 2 = 0. 37 ili 37% R 3 = 0. 30 ili 30% Izrada investicionog programa 123

3. Produktivnost investicija P 1 = 88. 89 t/radniku P 2= 500. 000 n. j/raniku P 3 = 244. 444, 44 n. j/radniku P 4 = 200. 000 n. j/radniku Izrada investicionog programa 124

4. Tehnička opremljenost TOP = 355. 555, 55 n. j/radniku 5. Rp i Np Np = 260. 000 Rp = 2. 27 Izrada investicionog programa 125

HVALA NA PAŽNJI Izrada investicionog programa 126