Uvod u optu lingvistiku I Fonetika i fonologija

Uvod u opštu lingvistiku I Fonetika i fonologija

Fonetika n n Fonetika se bavi fizičkom stranom govora; njena osnovna jedinica je glas – artikulisani zvuk u govoru Fonetika daje opis i klasifikaciju govornih glasova – njihovog proizvođenja (artikulaciona fonetika), prenošenja fonetika kroz zvučne talase (akustička fonetika) fonetika i prijema, tj. prepoznavanja (auditivna fonetika). fonetika

Govorni organi n n n Govor se stvara proizvođenjem, potiskivanjem, oblikovanjem i ispuštanjem vazdušne struje; ovaj uobičajeni tok zove se egresija Organi koji su uključeni u ovaj proces nazivaju se govorni organi To su: grkljan sa svojim glasnicama čije vibracije pri otvaranju ili zatvaranju otvora grkljana i proizvode zvuk. Ždrijelo, usna i nosna šupljina funkcionišu kao rezonatori zvuka obrazovanog u grkljanu. Nosna šupljina je odvojena nepcem, koje se dijeli na nepokretno tvrdo nepce (palatum) i pokretno meko nepce (velum) sa resicom (uvulom) na kraju. Pri podignutom mekom nepcu prolaz vazduha kroz nosnu šupljinu je zatvoren, pa on izlazi kroz usnu šupljinu, obrazujući oralne glasove; a spuštanjem mekog nepca otvara se put i kroz nosnu šupljinu, što daje nazalne glasove. U usnoj šupljini: gornji i donji zubi, zubi gornja i donja usna, usna desni (alveole) između zuba i nepca, te glavni artikulator – jezik

Prenos i prijem zvučnih talasa n n Zvuk proizveden aktivnošću govornih organa prenosi se kroz vazduh, i ima određenu visinu, jačinu, trajanje i boju. Visina je uslovljena frekvencijom, čija je mjera herc (Hz). Osnovna frekvencija odraslog muškarca je oko 120 Hz a žene oko 220 Hz. Zvučni talasi primaju se preko spoljnog, srednjeg i unutrašnjeg uha. Primljeni zvuk otuda se nervnim putem prenosi mozgu. Još uvijek se malo zna o percepciji govora – o tome kako uši i mozak sređuju primljene nadražaje, kako se kontinuumi zvučnih talasa analiziraju u diskretne elemente, kako se u tom neprekinutom toku prepoznaju pojedini glasovi. Posebno je pitanje kako mozak identifikuje „isti“ glas kada se mehaničkim putem može pokazati da se svaka realizacija neke jedinice fizički uvijek razlikuje od svih drugih; ili kako mozak obavlja selekciju, pa od svega što uši primaju sluša samo ono što hoće, a zanemaruje ono što neće.

Redundanca n n Jedno važno obilježje govora, koje olakšava percepciju govornih signala i dešifrovanje verbalnih poruka jeste redundanca – zaliha informacija. Ovaj pojam, razrađen u okviru teorije informacija odnosi se na informacijski višak koje se može korisno aktivirati u slučaju potrebe. Struktura jezika nas navodi da najčešće kažemo više nego što je neophodno za razumjevanje, ali upravo taj višak omogućava da se poruka sačuva i pri nepovoljnim komunikacijskim uslovima (slabljenje pažnje, buka, smetnje na vezama, i sl. ). Tako je npr. redundanca dosta visoka u pričanju, kada se dosta toga ponavlja, ali se iz razloga ekonomičnosti smanjuje u tzv. telegrafskom stilu (telegrami, novinski naslovi i dr. ).

Glasovi Osnovu opisa i klasifikacije glasova čini sama proizvodnja glasova: 1) Korišćenje, izvor i pravac vazdušne struje: iz pluća prema ustima ili obrnuto. 2) Aktivnost glasnica: Mirovanje glasnica proizvodi bezvučne njihovo vibriranje zvučne glasove. Bezvučni su neki konsonanti, dok je zvučnost obilježje većine konsonanata i svih vokala. 3) Položaj mekog nepca: od koga zavisi oralni ili nazalni kvalitet glasova. 4) Mjesto artikulacije: u rasponu od usta do grkljana gdje se obrazuje glas. 5) Način artikulacije: postoji li prepreka vazdušnoj struji, i ako postoji, da li se prolaz samo sužava ili se negdje zatvara. n n Osnovna podjela glasova je na vokale ili samoglasnike, pri čijem izgovoru vazduh slobodno struji kroz kanal govornog aparata, i konsonante ili suglasnike, čija artikulacija na nekom mjestu nailazi na neku vrstu prepreke koja se savlađuje uz dodatnu mogućnost zvučanja.

Vokali n n Pri izgovoru vokalâ jezik se može kretati u dva pravca: horizontalno (napred-nazad) i vertikalno (više-niže), što daje dva kriterijuma njihove podjele – na prednje, centralne i zadnje, zadnje odnosno na visoke, srednje i niske Pri izgovoru vokala značajnu ulogu igra i položaj usana, koje mogu da budu razvučene (kao kod i), neutralne (kao kod e ili a), zaokružene (kao kod o) ili zaokružene i blago ispupčene (kao kod u). Druge kombinacije položaja jezika i usana mogu da daju tzv. preglašene vokale (npr. položaj jezika kao za i a usana za u proizvodi vokal ü kao u njemačkom fünf 'pet'). A spuštanje mekog nepca pri artikulaciji rađa nazalizovanim vokalima kakve nalazimo npr. u francuskom (upor. bon [bõ] 'dobar'). Kvalitet vokala zavisi i od toga da li su pod naglaskom ili nisu; mnogi jezici uz to razlikuju kratke i duge vokale (upor. pas/pâs, luk/lûk). Složene vokalske realizacije pri kojima artikulacija počinje jednom vokalskom vrijednošću a završava se nekom zovu se diftonzi ili (engl. [ei] u day ili [au] u now), odnosno trinftonzi (engl. [ai ] u fire ili [au ] u our).

Konsonanti n n Dijele se prema: mjestu artikulacije, artikulacije tj. zoni govornog aparata u kojoj se, idući od usana prema grlu, obrazuje prepreka, i načinu artikulacije, tj. načinu artikulacije formiranja te prepreke. Ukrštanjem ovih podjela dobija se naredna tabela:

Konsonanti n n n Konsonanti u prva tri reda zbirno se nazivaju opstruenti jer je za njihov izgovor karakteristična izrazita prepreka čije savlađivanje stvara šum. Među njima u principu postoji opozicija po zvučnosti, pa tako zvučni [b d g z ž đ dž] imaju svoje bezvučne parnjake [p t k s š ć č]. Svi ostali konsonanti su zvučni; pri njihovoj artikulaciji prepreka je samo djelimična pa se oni zbirno zovu sonanti a kod nekih izgovor je na samoj granici vokalske realizacije, usled čega se i nazivaju poluvokali Nazali se od svih ostalih konsonanata odvajaju time što kod njih vazduh izlazi i kroz nosnu šupljinu. bilab plo zivi lab- den alve pal den taln ol. at. bp d t afri kat frik ativ naz ali vf gk c đć dž č zs žš n nj late rali l lj vibr anti r p. vok m vela rn j h

Konsonanti n n n U nekim slučajevima izgovor prati tzv. sekundarna artikulacija – stvaranje dodatne prepreke u vidu palatalizacije („umekšavanja“, čestog u slovenskim jezicima). Posebno su zanimljivi glasovi proizvedeni bez potiska vazduha iz pluća, usisavanjem koje akustički djeluje kao „coktanje“. To u tzv. klikovi, u jezicima inače veoma rijetki ali izrazito zastupljeni na jugu Afrike, u jezicima Hotentota i Bušmana. Glasovi koji se javljaju u raznim jezicima bilježe se specijalnim znacima; to je fonetska transkripcija, transkripcija a najpoznatije takvo stručno pismo jeste Internacionalni fonetski alfabet (International Phonetic Alphabet – I. P. A. ).

Fonologija n n Iz univerzalnog fonetskog rezervoara svaki pojedini jezik pravi svoju selekciju glasova i glasovnih obilježja, izgrađujući od toga svoj osobeni sistem glasova kao svojevrsni signalizacioni kôd. Za razliku od fonetike, koja proučava fizička svojstva govornih glasova, fonologija se bavi glasovnim sistemima pojedinih jezika. Svi jezici imaju različite fonološke sisteme, i distinkcije koje leže u osnovi svakog od njih moraju se posebno savlađivati U ovom smislu svaki jezik ima svoju sopstvenu artikulacionu bazu – skup navika da se spontano izgovaraju glasovi upravo toga a ne nekog drugog jezika. Ovo čini da nam izgovaranje glasova maternjeg jezika dolazi nekako prirodno.

Fonološki : fonetski plan n Dakle, svaki jezik nameće glasovnoj supstanci svoju specifičnu formu i po toj formi jezici se i razlikuju u domenu glasovnih sistema. Zbog toga se plan jedinica te strukture (fonološki, ili, uže, fonemski plan) razlikuje od plana fizičke realizacije takvih jedinica (fonetski plan). Uprošćeno govoreći, ovo je odnos između asptraktnog i konkretnog, između jezika kao sistema i govora kao realizacije tog sistema.

Fonema n n n Jedinice fonemskog plana, koji je po njima i dobio ime, nazivaju se foneme. Fonema je apstraktna i distinktivna (razlikovna) jedinica glasovne strukture koja sama po sebi nije glas nego funkcionalni element u sistemu glasova. Fonema se realizuje kao fon ili glas. Različite kontekstualne varijante fona zovu se alofoni; jedna fonema može imati više alofona, koji su, kao i foni, pojave na fonetskom planu (Radi jasnijeg razlikovanja, fonemske vrijednosti stavljaju se u kose zagrade, a fonetske u uglaste).

Foneme i alofoni n n Glas [k] čujno se razlikuje u riječima kiša i kuća zbog drukčije artkulacije uslovljene sledećim vokalom prednjeg odnosno zadnjeg reda, ali ta razlika nije funkcionalna, pa u našem jeziku postoji samo jedna fonema /k/ sa različitim alofonskim realizacijama. Isto važi i za [l] u riječima list i talk: i pored drukčijeg izgovora imamo samo jednu fonemu /l/. U našem jeziku fonema /n/ alofonski se realizuje kao [ŋ] (velarni nazal) samo ispred velarnih konsonanata /k/ i /g/ (kao u riječima banka, tango). Međutim, u engleskom ista glasovna vrijednost ima status zasebne foneme /ŋ/, jer njena pojava nije kontekstualno uslovljena: postoje parovi riječi kao sin /sin/ i sing /siŋ/ gdje se ta razlika pojavljuje u inače identičnom kontekstu, kao jedini formalni nosilac razlike između riječi različitog značenja.

Distinktivna vrijednost fonema n n Reći da su foneme distinktivne jedinice znači istaći njihovu opozitivnu funkciju u razlikovanju većih jedinica u čiji sastav ulaze. Identifikacija fonema podrazumjeva korišćenje metode tzv. minimalnih parova – takvih kod kojih se dvije po značenju odjelite riječi formalno razlikuju samo u jednoj fonemi. Npr. postojanje serija riječi kao pas, bas, čas dokazuje da su prvi članovi u ovim inače identičnim nizovima foneme (/p/, /b/, /č/); postojanje serija kao čak, ček, čik dokazuje isto za druge članove ovdje (/a/, /e/, /i/); a serija kao čas, čak, čaj za treće (/s/, /k/, /j/). Parovi kao pas i pâs, luk i lûk dodatno ukazuju na distinktivnu prirodu akcenta u našem jeziku.

Broj fonema u jezicima n n n Pojedini jezici imaju između 20 i 40 fonema, ali ih ima i sa svega 11, kao i sa 70 i više. Od toga broja najmanje 3, najčešće 5 -7 a ređe i znatno više su vokali, dok su ostali konsonanti. U nekom zamišljenom prosjeku „tipični“ jezik imao bi približno bar dvostruko više konsonanata nego vokala, ali ima i znatnih odstupanja – postoje jezici gdje na svega tri vokala dolaze desetine konsonanata, dok su pronađeni i takvi izuzeci koji čak imaju više vokala nego konsonanata.

Fonološka distinktivna obilježja n n n n Fonema se ne može linearno analizirati, jer je najmanja jedinica svoje vrste, ali se može posmatrati kao svežanj istovremeno prisutnih fonoloških distinktivnih obilježja – najmanjih obilježja prisustva odnosno odsustva nekog artikulacionog ili akustičkog svojstva kojim se jedna fonema razlikuje od drugih. To su parovi kao: vokalsko/nevokalsko (npr. a/m), nazalno/oralno (npr. m/b), zvučno/bezvučno (npr. b/p), prekidno/neprekidno (npr. p/f), palatalizovano/nepalatalizovano (npr. rus. m'/m), itd.

Fonološka distinktivna obilježja n n Prema teoriji Romana Jakobsona sa svega 12 pari ovakvih obilježja mogu se opisati kontrasti koji izgrađuju foneme u svim jezicima svijeta. Po istoj teoriji, ovakvi kontrasti su hijerarhizovani prilikom usvajanja jezika, pa dijete najprje savlada razliku između vokalskog i nevokalskog (i to prvo između najtipičnijih vokala i konsonanata), dok se npr. oblježje palatalizovanosti uči kasnije. Distinktivna obilježja u sastavu fonema su simultana, tj. istovremeno zastupljena. Ona su relevantna kada u datom fonološkom sistemu razlikuju dvije foneme, a redundantna ako isto fizičko obilježje ne pravi funkcionalnu razliku u sistemu (pa je u tom smislu velarizacija nazala /n/, koju smo već ranije ilustrovali, relevantna u engleskom ali redundantna u našem jeziku).

Govorni lanac n n Govorni niz se može dijeliti na slogove – najmanje glasovne jedinice izgovorene jedinstvenom artikulacijom, čiji su nosioci vokali ili diftonzi, a rjeđe i sonanti. Slogovi imaju različitu strukturu s obzirom na broj konsonanata (C) koji sadrže i njihov redosled u odnosu prema vokalu (V), a tipične sekvence su CV (to), CVC (taj), CCVC (glas), CCVCC (vlast), itd. U strukturi sloga, a i inače, postoje različita ograničenja u pogledu distribucije fonema, jer ne može svaka od njih da stoji bilo gdje i uz bilo koju drugu; Pravila ulančavanja fonema proučavaju se pod imenom fonotaktike.

Govorni lanac n n n n n Jednice koje se u govornom nizu nađu u susjedstvu mogu da utiču jedne na druge; ovo dovodi do raznih promjena ili alternacija: Asimilacija je jednačenje susjednih jedinica u izgovoru (ispričati od iz+pričati), Disimilacija je njihovo razjednačavanje (dijal. mlogo od mnogo). Kontrakcija je sažimanje niza glasovnih jedinica (mog od mojeg) Redukcija je izostavljanje neke od njih (ajde od hajde) Metateza je premještanje glasova ili slogova (bajrak od barjak, dijal. namastir od manastir) Epenteza je umetanje etimološki neopravdanog glasa radi lakšeg izgovora (dijal. stram od sram) Proteza – stavljanje takvog glasa na početak riječi (dijal. halka od alka) Haplologija je izostavljanje jednog od dva uzastopna ista sloga (tragikomedija od tragikokomedija); ova promjena nije izvršena u samoj riječi kojom se naziva a koja bi inače glasila haplogija!

Suprasegmentalne pojave n n n Suprasegmentalne ili prozodijske pojave se ne vežu za pojedine foneme u sledu nego se protežu preko većih cjelina – slogova, riječi i rečenica. To su: Ton – visina i modulacija glasa (u mandarinskom kineskom isti slog ma zavisno od tona kojim se izgovori, ima četiri značenja ('majka', 'konoplja', 'konj', 'grditi') Naglasak, Naglasak koji u strukturi višesložnih riječi može da varira (ruski, engleski) ili pak da bude uvijek na istom slogu (prvom u finskom, poslednj. u francuskom). Akcenat, kcenat koji može da se kombinuje sa još nekim prozodijskim svojstvima Tempo - brzina izgovora govornih cjelina, a kombinacija visine, jačine i tempa daje opšti utisak o karakterističnom ritmu govora u nekom jeziku. Intonacija je melodija koju obrazuju varijacije tona u nizu slogova, pa rečenice mogu da budu izgovorene silaznom, uzlaznom ili ravnom intonacijom, čime se često signalizuje razlika između tvrdnje, pitanja.

Grafologija n n n Grafologija proučava grafičke znakove i sisteme u pismima i njihov odnos prema odgovarajućim fonološkim jedinicama i sistemima. Sa ovim ne treba miješati popularno značenje grafologije kao utvrđivanja i tumačenja rukopisa pojedinih ljudi. U alfabetskim sistemima pisanja fonemama odgovaraju grafeme Kao i foneme, grafeme su apstraktne funkcionalne jedinice; i kao što su foneme u realizaciji predstavljene glasovima, tako su i grafeme predstavljene slovima (slovo je najmanji znak koji se piše samostalno i koji se u nizu odvaja od drugih). Tako su npr. a, a, A, A različite slovne realizacije iste grafeme a – tj. njeni alografi

Pismo i pravopis n n Oba pisma našeg jezika idu u red onih koja se u najvećoj mjeri približavaju sistematskoj fonemsko-grafemskoj korespondenciji. Zahvaljujući velikom reformatoru jezika i pravopisa, Vuku Karadžiću, mi smo u srećnijem položaju od većine drugih naroda, koji su u osnovi isto fonemsko načelo, poznato još od starih Grka, uveli znatno ranije ali u međuvremenu nisu bitno prilagođavali svoj pravopis. A rastući raskorak između jednom utvrđenog pravopisa i stalnih govornih promjena upravo i rezultira takvim neusaglašenostima između izgovorenog i napisanog kakve danas nalazimo u engleskom ili francuskom. Pisanje na ovim jezicima vjernije odražava davnašnji nego današnji izgovor, tako da se engl. knight 'dječak', potom 'vitez' prije par vjekova zaista izgovaralo /kniht/, dok je usled kasnijih glasovnih promjena savremeni izgovor /nait/.

Pismo i pravopis n n Pravopis (ortografija) je skup pravila za kombinovanje znakova alfabeta u svakom datom jeziku. I alfabet je po svojoj prirodi konvencionalan, ali pravopis u tom pogledu ide znatno dalje: ne postoje dva jezika sa identičnim pravopisnim pravilima. Pravopis obuhvata pravila o upotrebi velikih i malih slova, rastavljanju riječi, upotrebi znakova interpunkcije, itd. Pravopis koji odražava starija stanja jezika ili u pisanju stranih imena prenosi njihov izvorni pisani oblik zove se etimološki, etimološki a onaj koji teži reprodukciji savremenih zvučnih vrijednosti naziva se fonetski Npr. u latiničnim novinama u Hrvatskoj nalazimo, u pogledu stranih imena, uglavnom etimološki princip (Thatcher) dok se u štampi oba pisma kod nas sledi fonološko načelo (Tačer).

Prenošenje glasova i znakova n n Prenošenje znakova iz jednog pisma u drugo zove se transliteracija Ovaj postupak razlikuje se od transkripcije – prenošenja glasova u pismo, koje je ograničeno nemogućnošću pretakanja svih zvučnih vrijednosti u grafički medijum. U okviru engleskog pravopisa, na primjer, Gorbačov se transliteracijom javlja kao Gorbachev ali transkripcijom kao Gorbachoff. Transkripcija prezimena poznatog kompozitora daje u engleskom Tchaikovsky, u holandskom Tsjaikowskij a u mađarskom Csajkovszkij.