Uredjenje Osmanskog carstva i poloaj Srba Osniva Osmanske

Uredjenje Osmanskog carstva i položaj Srba

• Osnivač Osmanske dinastije, Osman I, ujedinio je turska plemena 1299. god. i stvorio nezavisnu državu u Maloj Aziji • Po njemu je osim vladajuće dinastije nazvan i narod (Turci Osmanlije)

Državno uredjenje Osmanskog carstva • Osmansko carstvo bila je centralizovana apsolutistička država, sa elementima teokratske vladavine (oblik vladavine u kojem sveštenstvo ima i politički uticaj) • Na čelu države nalazio se sultan • Sultan je od početka 16. veka, od Selima I, imao i titulu kalife, što znači da je bio i islamski verski poglavar • Dobilo je ime po osnivaču osmanske dinastije, Osmanu • Posle osvajanja Carigrada, 1453. god. , osmanska prestonica preneta je iz Jedrena u Carigrad • Mehmed II Osvajač je uveo pravilo da „od boga izabrani sultan može pogubiti svoju braću, za dobro države“. • Na mestu stare vizantijske carske palate podignut je sultanov dvor, Topkapi saraj, koji je bio administrativni, politički centar Osmanskog carstva

• Osmanska država imala je veoma složen državni aparat • Centralna vlast, skoncentrisana oko sultana i njegovog dvora, nazivala se Visoka porta (Porta) • Vlast je skoncentrisana oko sultana, dok je izvršnu vlast vršio Carski divan (savet), koju su činili veziri, na čelu sa velikim vezirom • Veliki vezir je bio drugi čovek u državi, sultanov zamenik u upravljanju državom, on je bio glavni vojni komandant, postavljao službenike po provincijama • Sednicama Divana prisustvovali su i službenici zaduženi za finansijska pitanja (defterdari), sudske poslove (kazaskeri), sekretar Divana (nišandžija) • Centralne vlasti su izdavale zapovesti (fermane) i druge ukaze i dokumente

Topkapi palata

• U administrativnom smislu Osmansko carstvo bilo je podeljeno na beglerbegluke (ejalete), oni su se dalje delili na sandžake, a sandžaci na nahije • U početku, do sredine 16. veka, carstvo je imalo samo dva beglerbegluka: Rumeliju (evropski deo) i Anadoliju (azijski deo), kasnije su osnovani novi, do kraja 16. veka osnovana su 32 ejaleta • Na čelu beglerbegluka nalazio se beglerbeg, koji je upravljao tom oblašću u ime sultana, od 16. veka nosili su titulu vezira (od vremena Sulejmana Zakonodavca) • Na čelu sandžaka bio je sandžakbeg, drugi naziv za sandžak bio je pašaluk • Sandžaci su se delili i na kadiluke (sudske oblasti), kojima je upravljao kadija • Kadija je sudio na osnovu šerijata (islamsko versko pravo) i kanuna (sultanovo zakonodavstvo)

Društveno uredjenje Osmanskog carstva • Stanovništvo carstva delilo se po staleškoj pripadnosti na vladajući vojnički stalež, asker i pokoreno stanovništvo, raju • U početku askere su činili isključivo muslimani, ali od 16. veka i mnogi hrišćani su bili uključeni u vojnički sloj • Isto tako, raja je mogla biti i muslimanska i hrišćanska

• Vojne snage Osmanskog carstva obuhvatale su kopnenu vojsku i mornaricu • Kopnena vojska delila se na: centralnu carsku gardu i ejaletsku (provincijsku) vojsku • Najvažniji i najbrojniji deo vojske činile su spahije, turski feudalci • Oni su služili u vojsci kao konjanici • Spahije su od sultana dobijale zemljišni posed, spahiluk, uz obavezu da lično učestvuju u vojnim pohodima i povedu odredjeni broj vojnika

• Posedi su se prema veličini delili na timare, zeamete i hasove • Timari su bili najmanji posedi (prihod do 20. 000 akči), bilo ih je najviše, pa se turski feudalni sistem drugačije naziva timarski sistem, zeameti su bili posedi srednje veličine (od 20. 000 -100. 000 akči) • Hasovi su bili najveći posedi, to su bili sultanovi posedi, njegovih rodjaka ili visokih državnih službenika (preko 100. 000 akči) • Vakufi su bili posebna vrsta poseda i predstavljali su zadužbine bogatih muslimana, prihodi su korišćeni za funkcionisanje škola, bolnica, džamija i u dobrotvorne svrhe. • Janičari su bili stalna vojska, koja je regrutovana putem devširme(“danka u krvi“), oni su služili kao pešadija

• Raja je imala obaveze prema sultanu; najznačajnija je plaćanje harača (glavarina) • Harač je porez koji je plaćao svaki punoletni hrišćanin • Osim harača, raja je imala obaveze i prema spahijama, tzv. spahijska glavnica (ispendža), kao i deo poljoprivrednih proizvoda (desetakušur), kao i radnu obavezu-kuluk

• Šerijat je dozvoljavao nemuslimanima (hrišćani i jevreji) da budu zimije (podanici) islamske države • Status zimije podrazumevao je i zaštitu i poniženje • Ovim verskim grupama garantovano je: pravo na život, lična sloboda i sloboda veroispovesti, ali je njihov položaj bio nedvosmisleno podredjen u odnosu na muslimane

Kriza i opadanje carstva • Krajem 16. i početkom 17. veka pojavljuju se slabosti osmanskog feudalnog sistema • Tada dolazi do finansijske krize, korupcije u državnom sistemu, bezakonja u provincijama • Uzroci krize bili su višestruki: • Prestanak turskih osvajanja (nije bilo više novih timara, nije bilo ni ratnog plena, što se negativno odražavalo na državne finansije) • Kriza turske privrede i njeno ekonomsko zaostajanje • Stalni ratovi iscrpli su i ljudske potencijale, broj spahija je dramatično opadao • Dolazi do pojave nediscipline kod janičara, počinju da se žene, bave trgovinom (što im je bilo zabranjeno), počinju da se mešaju u politički život, dižu pobune

• Kriza osmanskog carstva najviše se odrazila na položaj raje • Usled povećanih finansijskih potreba države raslo je opterećenje stanovništva, porezi se stalno povećavaju a uvode se novi vanredni nameti (kuluk, prinudni rad) • Položaj raje posebno je pogoršan pojavom čitlučenja

• Čitlučenje je proces pretvaranja državnih feudalnih poseda u privatnu svojinu, uglavnom od strane janjičara ili spahija • Oni su na taj način postajali čitluk-sahibije (gospodari čitluka) • Čitluk-sahibije su seljacima nametali veoma teške obaveze

Položaj Srba u Osmanskom carstvu • Srbi su se povlačili pred turskom vlašću i naseljavali nova područja • Prvi talasi iseljavanja počinju još nakon Maričke bitke (1371. god. ) sa prostora Makedonije prema severu, u Moravsku Srbiju • Novi talas seobe usledio je nakon Kosovske bitke, uglavnom na prostor južne Ugarske • Nakon pada despotovine, 1459. god. , počinju još intenzivnije seobe severno od Save i Dunava

• U okviru Osmanskog carstva Srbi su živeli na prostoru: Rumelijskog, Budimskog i Bosanskog beglerbegluka • Na prostoru nekadašnje srpske despotovine nastali su: Smederevski, Kruševački, Vučitrnski i Skopski sandžak • Crna Gora je bila prvobitno podeljena izmedju dva sandžaka, a kasnije je postala jedinstven sandžak

• U nekoliko situacija madjarski kraljevi su podsticali preseljavanje Srba • Srbi su ratovali protiv Turaka, pod vodjstvom tzv. titularnih despota iz uglednih porodica (Brankovići, Jakšići, Bakići)

• Osmanlije su uključivale pojedine grupe hrišćana u vojni poredak carstva • Postojale su specijalne kategorije hrišćana u osmanskoj vojsci: • Vojnuci-čuvali su konje Osmanlijama na vojnim pohodima i brinuli o njima • Martolosi-služili su kao posada u tvrdjavama, kao graničari u rečnim posadama • Derbendžije-brinuli su o bezbednosti putnika na teško prohodnim putevima

• Na prostoru Balkana postojala je posebna kategorija Vlaha • Oni su bili stočarsko stanovništvo • Vlasi su imali izvesnu samoupravu, živeli su u naseljima-katunima, pod upravom svojih starešina: knezova i primićura • Umesto harača, oni su plaćali filuriju (zlatnik po kući)

Položaj Pećke patrijaršije pod turskom vlašću • Srpska crkva je imala izvesnu autonomiju, koja se sastojala u izboru crkvenih velikodostojnika, koje je sultan potvrdjivao svojim beratima • Sa postepenim turskim osvajanjem srpskih zemalja, nad njima se širila nadležnost grčke Ohridske arhiepiskopije • Nakon smrti patrijarha Arsenija II (oko 1463. god. ) nije biran novi patrijarh • Srpska crkva je zvanično pripojena Ohridskoj arhiepiskopiji 1528. god. , što je izazvalo pobunu episkopa Pavla • Smederevski episkop Pavle je u periodu 1530 -1541. god. pokušao da obnovi Patrijaršiju, boreći se protiv ohridskog arhiepiskopa, ali je na kraju osudjen i raščinjen

Pećka patrijaršija

• Pećka patrijaršija obnovljena je 1557. god. velikom zaslugom velikog vezira Mehmed paše Sokolovića • Tome je doprinelo učešće Srba u turskom osvajanju Banata 1552. god. • Prvi patrijarh Makarije i njegovi naslednici bili su bliski rodjaci Mehmed paše Sokolovića

• Mehmed paša Sokolović • Poreklom je bio Srbin iz Hercegovine • Veliki vezir 1565 -1579

• U nadležnosti Pećke patrijaršije našli su se ne samo Srbi pod turskom vlašću, već i srpsko stanovništvo izbeglo u Ugarsku, Austriju, Veneciju • Obnova Pećke patrijaršije doprinela je ograničavanju procesa islamizacije • Islamizacija uglavnom nije bila prisilna • Proces islamizacije bio je posebno izražen u oblastima u kojima pravoslavna i katolička crkva nisu imale dovoljno uticaja, to je prostor Bosne • U islam su uglavnom prelazili pripadnici povlašćenih slojeva da bi zadržali svoj položaj, prelazak u islam oslobadjao je plaćanja harača • Islamizovano stanovništvo identifikovalo se sa Osmanskim carstvom, tako da je ono promenom vere vremenom izmenilo i svoju nacionalnu pripadnost (poturčenjaci)

• Srpska crkva je negovanjem kultova Nemanjića i kneza Lazara čuvala tradicije srpske državnosti i srpsku nacionalnu svest u periodu strane vladavine • Do početka 17. veka crkva je uspevala da održi dobre odnose sa osmanskim vlastima • Kriza u Osmanskom carstvu, koja je pogadjala pravoslavne vernike, uticala je na to da sveštenstvo počne da se okreće hrišćanskim silama, da od njih traži pomoć i podržava ratove hrišćanskih sila protiv Osmanskog carstva. • U prvoj polovini 17. veka, Osmanlije su pogubile pećke patrijarhe Jovana II Kantula i Gavrila Rajića; patrijarh Pajsije uredio je i osnažio patrijaršiju i radio je na učvršćivanju odnosa sa Rusijom.

• Porta je konačno izgubila poverenje u Pećku patrijaršiju nakon dve velike seobe Srba na austrijsku teritoriju: prve 1690. god. , koju je predvodio Arsenije III Čarnojević i druge iz 1739. god. , koju je predvodio Arsenije IV Jovanović Šakabenta • Posle II velike seobe, na mesto patrijarha uglavnom su postavljani Grci, koji su Pećku patrijaršiju sve više dovodili u zavisnost od Vaseljenske (grčke) patrijaršije • Sultan Murat III je 1766. god. izdao ferman o ukidanju Pećke patrijaršije, nakon čega su Srbi u crkvenom pogledu došli u nadležnost Vaseljenske patrijaršije • Jedinstvo i identitet Srba štitile su dve mitropolije: Karlovačka i Cetinjska

• Zetski mitropoliti su 1485. god. preneli sedište na Cetinje, u zadužbinu Ivana Crnojevića, gde je 1493. god. počela sa radom i prva srpska štamparija • Kada je 1557. god. obnovljena patrijaršija, Cetinjska mitropolija je došla pod njenu jurisdikciju, a nakon njenog ukidanja 1766. god. postala je autokefalna crkva, sa osloncem na rusku crkvu • Vladika Danilo Petrović Njegoš je u prvoj polovini 18. veka vezao Crnu Goru za Rusiju, što je doprinelo uspostavljanju teokratske vladavine u Crnoj Gori.