UNIVERSITETI KRISTAL TIRANE Biologji Mr Nevruz Zogu Gjurmet

UNIVERSITETI “KRISTAL” TIRANE Biologji Mr. Nevruz Zogu

Gjurmet e jetes sone ne planetin toke jane shume te hershme, pas krijimit te tokes si planet dhe ftohjes se saj jane krijur shume elemente, nder te cilet edhe at ate cilet marrin pjese ne ndertimin e qenjeve te gjalla. Simbas shkenctarit te njohur OPARI ne fillim ne uje jane krijuar pikat te cilat permbanin Azot ku ai keto pika i ka quajtur KOACERVATE Disa nga Koacervate ne zhvillimim e metutjeshem kane fituar aftesin e ndarjes ne dy ose me shume pika te reja qe do te thote kane fituar cilsin e jetes. Mr Nevruz Zogu

Keto me vone kan fituar cilsin e levizjes , shkembimin e materieve dhe energjise ndijshmerine etj. Me kalimin e kohes keto pika jane dalluar nga bota jo e gjalle e cila i ka rrethuar. Me kohen jane shendrruar ne qenje te par ate gjalla te cilat kane pas ndertim shume primitive i cili deri diku i perngjane kerbaqorve te pare nga te cilet me vone jane ndertuar edhe bimet dhe shtazet. Prej asaj kohes deri me sot bota gjalle vazhdimisht eshte zhvilluar duke ju pershtatur kushteve te jeteses cilat perhere ndryshojne. Mr Nevruz Zogu

� Ne natyre sot gjendet nje numer i madh i qenjeve te gjalla bime, shtaze dhe mikrorganizma, dhe siq dihet shkenca qe eshte marre me keto studime eshte Biologjia, Bio-jete dhe Logos Shkence. Simbas studimit dhe hulumtimit ajo ndahet ne Botanika qe studjon boten Bimore , Zoologji qe studion kafshet dhe Antropologji qe studjon njeriun. Keto dege 1. Morfologji - Morfologjia merret me studimin e rregullave 2. Anatomi - studimi i strukturave anatomike që mund të shihen me sy 3. Fiziologji- studimi i strukturave anatomike që nuk mund të shihen me sy 4. Ekologji - është degë e biologji së, e cila studion shpërndarjen dhe pasurin e jetës dhe marrëdhëniet ne mes organizmave me njeri tjetrin 5. Gjenetike - njohja e një sistemi trashëgues Mr Nevruz Zogu

� � Botanika mirret pra me studimin e botes bimore , studjon pamjen e jashteme ndertimin si dhe jeten e bimeve ne lidhje me kushtet e mjedisit ujor dhe atij tokesor, ku ato e realizojn jeten e tyre. Po ashtu mirret me klasifikimin e bimeve duke i rradhitur simbas farefisnis dhe zhvillimit historik. Njohurit nga lenda e botanikes i ndihmojn njeriut te njoh sa ma mire bimet dhe ti shfrytzoj ato. Njeriu nga bimet perfiton shume nga ana e ekonomike dhe industriale. Vetem ne Kosove rriten mbi 2500 lloje te egra bimore shume prej te cilave kane rendesi ne ekonomi edhe shkence e sidomos shkence mjeksore(Fitoterapi) Mr Nevruz Zogu

� � Bimet pra ndahen ne bimet e gjelberta dhe bimet jo te gjelberta Pra bimet permbajne ne vete krijesa te quajtura KLOROPLASTE ku me ndihmen e te cilave gjate procesit te fotosintezes krijojne lend ushqyese organike prandaj quhen organizma AUTOTROFE ose vete ushqyese , Ndersa bimet jo te gjelberta permbajn KLORUPLASTE Kepurdhat nuk krijojn vet ushqim po e marrin te gatshme prej bimeve te gjelberta dhe quhen organizma HETEROTROFE. Mr Nevruz Zogu

Fotositeza � Fotosinteza (greq. fos, foto-s = dritë; sinthesis = bashkim) është shndërrimi i energjisë së dritës diellore në energji kimike nga organizmat e gjalla. Lëndët e para që nevojiten për kryrjen e saj janë dioksidi i karbonit dhe uji, burimi i energjisë është drita e diellit, dhe lëndët e fituara janë glukoza dhe oksigjeni. Është procesi më i rëndësishëm biokimik i shkëmbimit të lëndëve në tokë, ngaqë pothuajse gjithë jeta varet nga fotosinteza. Fotosinteza është një proces i ndërlikuar që ndodh tek bimët, [alga] dhe disa bakterie. Mr Nevruz Zogu

Bimet jane te gjelberta per asrye se permbajne klorofil. Klorofili eshte present ne paqetime te vogla , kloroplaste , ne qeliza te bimeve te gjerberta. � Prezenca e kloroplasteve eshte nje nga dallimet ne mes bimeve e shtazeve. Lenda e klorofitit eshte ajo qe ka aftesin te thith energjin prej drites se diellit. � Me ndihmen e energjise se drites bimet krijojn sheqer rrushi (glukoz ) nga dioksidit i karbonit dhe uji. Dioksidi i karbonit gjendet ne air , ndersa uji thithet nga toka me ndihmen e rrenjeve. � Mr Nevruz Zogu

Mr Nevruz Zogu

Dioksidi i karbonit dhe uji se bashku permbajn me shume atome te oksigjenit se sa kan nevoj bimet te prodhojn sheqer. Tepricen bimet e lirojn jasht ne form te oksigjenit te lire. Per ate arsye gjendet oksigjeni ne air. Prodhimi i sheqerit te rrushit en drite si burim energjije quhet fotosintez ( foto=drit, sintez=bashkim ). Energjija e diellit qe e drejton lidhet me sheqerin e rrushit. Per kete arsye sheqeri i rrushit eshte lende e pasur energjetike. Mr Nevruz Zogu

QELIZA (CELL) Qeliza është njësia thelbsore, funksionale strukturale e të gjitha organizmave të gjalla, bartëse e jetës, sepse në të zhvillohen të gjitha proceset jetësore (funksionet). Pershkruan ndertimin dhe funksionin themelor te njesis themelore te ndertimit te qenjeve te gjalla, ajo pershkruan ndertimin mikroskopik te drites dhe demonstron tekniken e mikroskopimit gjate vrojtimit te qelizes bimore dhe shtazore, krahason strukturen e qelizave, bimore dhe shtazore � � Qeliza është trupthi i cili është i mbështjellur me mbështjellës qelizor. Ajo është e mbushur me lëngun e dendur qelizor – citoplazmëm. Në të janë të vendosura pjeset e imëta qelizore – organelet, të cilat kryejnë funksione të ndryshme jetësore. Qelizat sipas formës janë të ndryshme. Qelizat shtazore mund të kenë formë të drejtkëndëshit, pllakore dhe cilindrike (qelizat epiteliale), zgjatore (q. Muskulore), yjore (q. Eshtrore), të degëzuara (q. Nervore) etj. Qelizat shtazore janë më të vogla se sa ato bimore Mr Nevruz Zogu

Llojet e qelizave Qeliza është njësia baze ndertimore dhe funksionale e organizmit. Organizmat e gjallë ndërtohen (trupi i njeriut rreth 100 trilion) nga disa llojë qelizash të cilat biologët dhe kimistët i klasifikojne në disa grupe: � � Qelizat dhjamore janë si fluska shumë të vogla ku secila mban një rruazë të vetme të vyer si rezerve energjie. Qelizat e gjakut përbëjnë thuaj se gjysmën e qelizave të trupit të njeriut. Qelizat e kuqe të gjakut shpërndajnë oksigjenin në organizëm. Organizmi i njeriut prodhon në çdo sekondë rreth 2 milion qeliza të reja. Qelizat nervore janë telat e trupit, d. m. th nëpërmjet tyre bëhet shpërndarja e sinjaleve elektrike me një shpejtësi prej qindra kilometrave në orë. Truri i njeriut ka rreth 100 milliardë qeliza nervore. Qelizat kockore. Edhe pse në shikim të parë kocka duket e vdekur dhe është e fortë si shkëmbi ajo ndërtohet nga qëliza të gjalla. Qelizat e rrethojnë veten me minerale në mënyrë që ta bëjnë kockën të fortë. Mr Nevruz Zogu

Shkenca qe meret me studimin e qelizes quhet Citologji. Qelizat kanë forma nga me te ndryshmet. Qelizat epiteliale te cilat ndertojne indet siperfaqesore, mbrojtese te trupit tonë te cilat kanë formë kubi. Qelizat te tjera, p. sh. qelizat e rruazave te bardha te gjakut, apo qelizat e amebes nuk kanë formë te qendrueshme. Mr Nevruz Zogu

� � NDARJA QELIZORE Ndarja qelizore ka elemente te perbashketa per bimet dhe per shtazet. Nje ndarje qelizore zakonisht zgjat shume 1 ore Te disa lloje qelizash ajo perfundon brenda 20 minutave Mr Nevruz Zogu

Teoria qelizore pohon se: Njësia bazë ndërtimore dhe funksionale e gjallesave është qeliza � Qelizat e kanë prejardhjen e tyre nga qeliza � Qeliza është njësia bazë e e zhvillimit dhe e rritjes � Qeliza është njësia bazë e ripërtëritjes � Qeliza është njësia bazë e trashëgimisë PËRBËRËSIT E QELIZËS Në çdo qelizë mund të dallojmë këto struktura qelizore: � Membrana qelizore � Protoplazma � Mr Nevruz Zogu

FERMENTIMI Fermentimi eshte proces anaerob i zberthimit te glukozes deri ne alkool. Ky proces quhet frymarrje anaerobe ose si Fermentim, dhe dallojm dy lloje Fermentimin acido llaktik ose tharmit te bukes dhe ate alkoolik te vererat dhe rakiat. Mr Nevruz Zogu

Pse jeta mbahet e pandërprer ne toke � Shumimi i qelizave ose riprodhimi eshte njera prej vequrive kryesore te jetes, qeliza e caktuar rritet dhe shumohet ne baze te vendimit rregullues te trupit duke siguruar qe organizmi i rritur te zevendesoj qelizat e shpenzuara ose te demtuara, Psh Zevendsimi i qelizave muskulore si pergjigje e ushtrimeve fizike, ose humbja eritrocteve kur personi ngjitet neper lartesi mbidetare, Qeliza amnore para se te filloje te shumohet duhet te rritet dhe te kete te dyfishuara te gjitha organelet e saj ne menyre qe qelizat e krijuara bija te fitojn sasai te barabart te strukturave qelizore. Mr Nevruz Zogu

AMITOZA Eshte ndarje direkte e drejte perdrejt e qelizes, gjate se ciles berthama ndahet ne dy pjese pa u shkatrruar membrana berthamore, keshtu qe nuk paraqiten kromozomet dhe nuk formohet boshti ndarjes, psh Nga nje qelize ame krijohen dy qeliza bija pak a shume te madhesis se njejte Mr Nevruz Zogu

MITOZA � � Ndarja e thjeshte qelizore (mitoza) Qelizat ndahen kur bimet dhe shtazet rriten dhe kur qelizat e vjetra ne trup cila zevendesohen me te reja. Kjo ndodh permes ndarjes qelizore e cila quhet ndarje e thjeshte qelizore. Gjate ndarjes se thjeshte qelizore ndahet qdo kromozom(molekula e ADN – se )ne gjatesi me kohe dhe behen dy kromozome te reja (molekula te ADN-se) Ato shkojne secila ne qelizen e vet te re e dhe kane te njejten permbatje kromozomesh sikurse qeliza meme. Ne nje qelize njeriu kemi 23 qifte krozomesh. Kur qeliza nuk ndahet molekuat e ADN-se paraqiten si fije te gjata ne berthamen qelizore. Fijet e ADN-se bashkohen dhe i formojne shkopinjet e shkurter te cilet quhen kromozome. Mr Nevruz Zogu

� � � 1. Kur qeliza nuk ndahe, molekulat e ADN-se paraqiten si fije te gjata ne berthamen qelizore. Nuk mund te shihen nje kromozom. 2. Fijet e ADN-se bashkohen dhe i formojn shkopinjet e shkurter, te cilet quhen kromozome. Kromozomet tash kane filluar ndarjen per se gjati. Kjo duket nga kromozomi i cili del me i zmadhuar. (kromozomi eshte duke u ndare ne dy kromozome qe secili permban nje kopje nga molekula e meparshme e ADN-se 3. Membrana berthamore shperbehet dhe kromozomet vendoesen ne nje rresht ne qender te qelizes. 4. Kromozomet ndahen krejtesisht per se gjati. Gjysmat (ne te vertet kromozomet e reja) shkojn secila drejt fundit (poleve) te qelizes. 5. Qelizat ndahen ne dy pjese. Te dyja qelizat e reja permbajne te njejtin numer dhe lloj te kromozomeve, sikurse qeliza meme. 6. Ndarja qelizore ka perfunduar. Membrana berthamore eshte krijuar dhe molekulat e ADN-se paraqiten perseri si fijet gjata Mr Nevruz Zogu

Mr Nevruz Zogu

MEJOZA � � � NDARJA REDUKTIVE (MEJOZA) Formimi i qelizave seksuale te bimeve dhe te shtazeve behet gjate ndarjes reduktive, (mejozes), kur qdo qeliz seksuale, krahasohet me qelizet, ka numrin e pergjysmuar te kromozomeve. Ky redukim(pergjysmim) i kromozomeve behet per arsye se gjat bashkimit te qelizave seksuale mashkullore dhe femerore numri i tyre prap dyfishohet. Qelizat seksuale mashkullore dhe femerore numri i kromozmeve prap behet 46 qe eshte karakteristik per njeriun. Sikur te mos ishte ky proces (mejoza) , numri i kromozomeve ne qdo gjenerate te ardhshme do te katerfishohet, tetfishohej e keshtu deri ne pafundshmeri. Gjate frytnimit bashkohen kromozomet e vezores dhe spermatozoidit Mr Nevruz Zogu

� � � � domosdoshme qe qelizat seksuale te permbajne me shume se gjysmen e kromozomeve qe permbajn qelizat e tjera. Perndryshe, numri I kromozomeve ne qeliza dyfishohet per qdo gjenerate. 1. Nje qelize meme ne nje testise. Molekulat e AND-se ende jane te shperndara si fije te gjata dhe kromozome nuk mund te dallohen 2. Fijet e ADNse bashkohen dhe paraqiten si kromozome 3. Qeliza ndahet. Secila qelize e re merr nga nje kromozom nga qdo qift kromozomi, do te thot gjysma e numrit te kromozomeve. 4. Kromozomet ndahen per se gjati dhe dyfishohen 5. Permes nje ndareje te re qelizore (mitoze), krijohen 4 qeliza, qdo njera nga nje gjysme tube(permbajtjeje) kromozomesh. 6. Ndarja qelizore eshte perfunduar. Ato te kater qelizat zhvillohen ne spermatozoide Mr Nevruz Zogu

Mr Nevruz Zogu

TRASHEGIMIA Me trashigimi nenkuptojm aftesit e organizmave qe te bartin ne gjeneratat vijuse veqorite e ngjajshme. Keshtu ne saje te procesit te trashegimise pasardhsit prinderve te tyre. Kjo aftesi realizohet ne baze te lendes trashiguese qe e ka cdo organizem Mr Nevruz Zogu

Baza molekulare e trashigimis Berthama e qelizes eshte bartese e lendes trashiguese-gjenet. Gjenet kontrollojn te gjitha aspektet e jetes se nje organizmi. Pra gjenet kontrollojn zhvillimin e karakteristikave biologjike te cilat barten prej nje gjenerate ne tjetren. Gjeni eshte segment i ADN-se dhe gjendet ne kromozone. Njeriu ne qelizat trupore i ka 46 kromozone ndersa ne qelizat seksuale ka 23 sish. Kromozomet me mikroskop te zakonshem verehen se jane dy nga dy ndermjet vete te ngjajshme dhe shenohen si kromozome homologe ( njeri me origjin nga babai ndersa tjetra me origjin nga nena ). Keshtu njeriu ka 23 qifte te kromozomeve , prej te cilave 22 jane autosome , ndersa nje qift kromozome seksuale (sepse prej kombinimit te tyre varet percaktimi i seksit ). Pjeset perberse te AND-se jane : nukleotidet qe ndertojn nga shum atome. Mr Nevruz Zogu

� ADN- ja Molekule e jetes � � Kemi mesuar se cdo qelize bimore dhe shtazore permban numer te caktuar te kromozomeve ne berthamen e vet. Rolin kryesore ne perberjen e kromozomeve e ka AND-ja(acidi dezoksiribonukleik) Ne perberjen e AND-se marrin pjese fosfori, sheqeri, dezijsuruboza(prej nga edhe ka marre emrin AND -ja) dhe kater baza azotike te cilat mes tyre jane te lidhura ne renditje te caktuar. Keto kater baza adenina, guanine, citozina, timina Lidhja ne mes bazave kryhet ne menyren te caktur qe do te thote se nje baze e nje zinxhiri lidhet me bazen e caktur te zinxhirit tjeter, psh A-T ose C-G. Molekula e ADN – se perbehet nga dy fije qe jane te perdredhura rreth njera-tjetres ne forme spiraleje. Fijet mbahen se bashku nga bazat azotike qe ne qifte jane te lidhura njera me tjetren. Mr Nevruz Zogu

ADN Mr Nevruz Zogu

Gjenetika eshte nje shkence qe nuk ka me shume se 100 vjet qe i ka nisjet e veta po edhe pse kaq e re ka zene nje vend mjaft te rendesishem ne jeten tone te perditshme duke filluar qe nga ana mjeksore si psh terapite e semundjeve te ndryshme e deri te perdorimi i gjenetikes ne raste te ndryshme kriminalistike. Ta marresh holle, gjenetika eshte nje shkence mikroscopike sepse merret pak a shume me materialin qe ndodhet ne berthamat e qelizave permasat e te cilave shkojne ne te dhjetrat e micronit(10^-7). Mr Nevruz Zogu

Gjenet � � � Pjeset e njepasnjeshme te ADN-se jane gjenet , ne te cilat jane te shkruara informatat gjenetike per rrjedhjen e proceseve jetesore ne qeliza , perberjen dhe formen e tyre. Keshtu ne gjenden informata per te gjitha veqorit e nje organizmi p. sh ngjyra e syve , forma e veshve dhe veqorit e tjera. Molekula e ADN-se ka shume gjene. P. sh. llogaritet se njeriu ka afro 30. 000 gjene. Ka raste kur nje gjen percakton nje veqori por edhe raste kur nje gjen ndikon ne shum veqori. Gjithashtu ka raste kur veqoria percaktohet nga shume gjene. Pasardhesit bartin veqorit e prinderve , por mund te bartin edhe ndonje veqori te nderruar , ky fenomen quhet nderrim trashiguesmutacion. Nese nderrimi ndodh ne gjenin e vendosur ne kromozomet autosome shenohet si mutacion somatic , ndersa nese nderrimi ndodh ne gjenin e vendosune kromozomet seksuale shenohet si mutacion i lidhur per seks Mr Nevruz Zogu

Nese marrim parasysh qe cdo sekond trupi i njeriut prodhon rreth 2 milion qeliza gjaku dhe se po kaq qeliza shkaterrohen, ose qe jetegjatesia e qelizave te bardha eshte shume i shkurter dhe se here pas here duhet te zevendesohen dhe se cdo sekond trupi i njeriut duhet te jete ne gjendje ti beje balle mikroorganizmave te ndryshem qe mund ta sulmojne dhe se sa dhjetra lloje hormonesh qe duhet te prodhohen cdo sekond qe ta mbajne trupin ne nje ekuiliber te mahnitshem do ta kuptonim me mire se sa rendesi ka ajo strukture e vogel brenda cdo qelize. Ka raste qe mjafton nje gabim ne ato 3 miliard baza, sic ndodh ne disa semundje gjenetike dhe trupi i njeriut mund te shkoje drejt vdekjes. Mr Nevruz Zogu

� � � Semundja me shpesh paraqitet te femijet te farefiseve te afert. Meqenese eshte semundje recesive, atehere mund te fshehet dhe papritmas te paraqitet. Gjithashtu gjeni i caktuar ne kromozomin X shkakton daltonizmin, mosaftesin e dallimit te ngjyrave, e cila eshte semundje recesive Mr Nevruz Zogu

Vecorite dominante jane keto : � � � Floket ngjyrembyllet, lakimi i gjuhes, shkurtpamesia, gishtat e ngjitur, gishtat e shkurter, shume gishta, grupet e gjakut. Vecorite recesive jane keto : Floket ngjyrecelt, moslakimi i gjuhes, sy normale, gishta normal, numri normal i gishtave, grupet e gjakut OA, B, AB. Mr Nevruz Zogu

Mr Nevruz Zogu

Grupet e gjakut trasheguese Mr Nevruz Zogu

Metoda Citogjenetike Mr Nevruz Zogu

KROMOZOMOPATIT (Mutacionet) Mutacionet dominante Distrophia muskulore Sindaktilia-Gishtat e ngjitur Brahidaktilia-Gishtat e shkurtut Fenotipi i Ahondroplazis(Shkurtabiqet) Sindromi Turner-individ qrregullime seksuale me ovarium te pa zhvilluar(ex –poburtet) Sindromi i Klinfelterit (individ me gjinje te zhvilluar dhe testise pa zhvilluara) Hunda-Nord, Afrikane Sy Down Mr Nevruz Zogu

QRREGULLIMET MENDELIAN MR. NEVRUZ ZOGU

Mendelian Genetics � Shkenctar te gjenetikës moderne kishte filluar në kopshtin e tij, ai ishte një murg austriak në 1860. Murgu ishte Gregor Mendel, dhe kontributin e tij në studimin e trashëgimisë është diskutuar në çdo libër mësimi biologji. Ironikisht, puna e tij u injorua dhe nuk rizbuluar deri në fillim të shekullit të 20.

INTRODUCTION Qrregullimet gjenetike : Chromosomal Abnormalities : Mendelian diseases : Multifactorial diseases

MENDELIAN DISEASES � Definition: Sëmundjet në të cilat phenotypes janë përcaktuar kryesisht nga veprimi, mungesën e veprimit, e mutacioneve individuale. Rrallë 1% të të gjithë individëve të jetojnë të lindur 4 llojet e trashëgimisë : X lidhura dominant : X lidhura ikës

� Offspring ka një shans për të qenë të prekura 50: 50 Ndikuar në mënyrë të barabartë të dy gjinitë Shembuj Grupi i gjakut ABO sistemit Retinoblastoma Neurofibromatosis Sindromi Marfans Coli familjare polyposis

� � � Probability 25% (1: 4) Both sexes equally affected Examples Hemoglobinopathies: sickle cell anaemia, thalassemia Inborn errors of metabolism: PKU, Alkaptonuria…… Albinism Cystic Fibrosis Hirschsprung disease

� Një gjen mutant mbi kromozom X tek meshkujt do të shprehë veten të gatshme pasi që nuk ka allele normale, por një gjen mutant mbi kromozom X i femrave nuk do të shprehë veten në prani të një allele normal. Examples Hemophilia Colour blindness Duchenne muscular dystrophy G 6 PD deficiency

G 6 PD deficiency DISTROPHI MUSC.

� � Daughters are affected, sons escape Examples Vitamin D resistant Rickets Familial hypophosphatemia Blood group Xg

BLOOD GROUP SYSTEMS � ABO System Gastric and duodenal ulcer : Group O Stomach cancer : Group A � Rhesus system Erythroblastosis foetalis

SICKLE CELL ANAEMIA Prevalent in blacks specially in certain parts of Africa Heterozygous: apparently healthy Homozygous: severely anaemic and die before puberty Clinical features No specific treatment Prenatal diagnosis and prevention

THALASSEMIA Reduktim në zinxhir sintezë globin (alfa ose beta) Klinike karakteristikaanemi, shënoi hepatosplenomegaly dhe talasemisë facies Diagnoza Prenatal dhe parandalimin e

HAEMOPHILIA 15 -20 të çdo 100. 000 meshkujve Mangësi të koagulimit të faktorit VIII Sëmundje progresive të përbashkët dhe atrofi muskulare Shkakun e vdekjes: efekteve anësore të Rx-AIDS dhe infeksioneve të tjera, sëmundje të mëlçisë e mesme të hepatitit

CYSTIC FIBROSIS E zakonshme në popullsinë evropiane (1 në 2000 lindje) Ndikon frymëmarrjes dhe traktet gastrointestinale dhe gjëndra djerse Viscid mukoza sekrecione-të shkaktojë pengim të frymëmarrjes, canaliculi bile Jetëgjatësia tani më shumë se 30 vjeç

PHENYLKETONURIA � Mungesa e hydroxylase alanine phenyl Akumulimin e alanine phenyl në gjak dhe indet e trurit esp kryesor për të vonuar mendor Diagnoza me zbulimin e ngritur nivelet e gjakut të alanine phenyl Trajtimi: dietë e ulët në alanine phenyl

PREVENTION AND CONTROL Promovimin e përgjithshme e shëndetit Mbrojtje specifike Paraprake dhe Rx Zbulimin e transportuesit Diagnoza Prenatal Shqyrtimit neonatale Duke njohur raste preclinical Rehabilitation

Sistemi i qarkullimit te lengjeve trupore � � � Organizma te ndryshem per te jetuar kane nevoje per ushqim dhe oksigjen. Lendet ushqyese dhe oksigjeni nga mjedisi i jashtem barten ne organzimin e shtazes nepermes organeve te trejtjes dhe te organeve te tretjes dhe te organeve te frymemarrjes. Ushqimi dhe oksigjeni shperndahen ne te gjitha pjeset e trupit te shtazes dhe te njeriut. Funkisionin e shperndarjes se ushqimit dhe te oksigjenit e kryen sistemi i qarkullimit te lengjeve trupore Mr Nevruz Zogu

Sistemi i qarkullimit te gjakut � � Mr Nevruz Zogu Sistemi i mbyllur i gjakut (sistemi vaskular)haset te gjakut te kurrizoret qe kane organin qendror-zemren(sistemi kardiovaskular) Te keto shtaze eshte arritur shkalla me e larte e zhvillimit posaqerisht te sisoret ku sistemi i qarkullimit te gjaku t karakterizohet me pranin e zemres dhe te eneve te gjakut(arieteve dhe venave)

� � Mr Nevruz Zogu Gjaku i cili qarkullon neper arteriere (perjashtim bejne arteret e mushkerive)dhe ate nga zemras kah pjeset periferike trupore permban mjaft oksigjen andaj ka ngjyre te kuqe te qelet. Gjaku arterioz u dorezon oksigjen qelizave aktive dhe absorbon acidin karbonik andaj gjaku e humb ngjyren e meparshme dhe merr keshtu ngjyre te kuqe te mbyllur gjaku venoz i cili nepermjet venavne (perjashtim bejne venat e mushkerive qe bartin gjak te oksiduar)kthehet ne zemer

. Ne pjesen perfundimtare enet e gjakut degezohen ne shume ene te vogla –kapilare te cilat kane pore shume te holla andaj e mundesojne depertimin e gazrave dhe materieve ushqyese. Zemra si organ qendror i tere sistemit qarkullues eshte e vendosur ne strajcen e posaqme nga indi lidhor qe quhet perikard. Eshte organ zemra i zgavruar i cili vazhdimisht punon, pune kjo qe perfshinsistolen(kontraktimi, mbl edhja)diastolen. Gjate sistolave zgavrat e zemres zbrazen kurse gjate diastolave ato mbushen me gjak Mr Nevruz Zogu

Sistemi i qarkullimit te gjakut te gjitaret � � Te keto e qarkullime te gjakut ne pergjithesi ngjajne me ato te shpendeve ; si te shpendet zemra eshte e ndare ne kater dhoma : ne dy vesheza dhe dy barkushe. Eshte ketu gjaku i paster qe ndodhet ne anen e majte te zemres , nuk perzihet me gjakun e papaster qe ndodhet ne anen e djathte. Me kete rast gjaku qe rrjedh neper organet e mbrenshme nuk eshte gjak i perzier sit e zvarraniket por gjak i paster. Gjate levizjes se ti neper trup gjaku kalon neper dy rrath qarkullimi. Qarkullimi i madhe perfshin rrugen qe e bene gjaku nga barkushja e majte e zemres neper trup e gjere ne veshezen e djathte, ndersa qarkullimi i vogel perfshin rrugen qe bene gjaku nga barkushja e djathte neper mushkeri gjere ne veshezen e majte. Qarkullimi i plot i gjakut luan rolin kryesor qe gjitaret te kene temperature te qendrushme te trupit. Mr Nevruz Zogu

Mr Nevruz Zogu

TE PESHQIT Organ qendror te qarkullimit te gjakut eshte zemra. Kjo gjendet ne pjesen e perparme te trupit prapa organeve te frymarrjes. Zemra e peshqive eshte e perbere nga dy dhomeza: njera quhet veshez ndersa tjetra barkushe me tkurrjen e veshezes gjaku kalon ne barkushe dhe me tkurrjen e barkushes gjaku largohet nga zemra me ane te nje sistemi enesh, qe quhen arterie. Ne mes ketyre nje arterie del nga barkusha e zemres degezohet duke i formuar kater qifte, me arteriet e tjera me te vogla, qe quhen arterie verzore; keto arterie e bartin gjakun ne verza, ku ai formohet me oksigjen dhe liron dioksidin e karbonit. Mr Nevruz Zogu

Prej verzave gjaku bartet me ane te tjera, te cilat vazhdimit degezohen duke shperndare gjakun ne te gjitha organet e trupit. Ketu gjaku e leshon oksigjenin dhe pasi ngarkohet me dioksid karboni e produkteve te tjera, kthehet ne zemer me anen e eneve qe quhen vena. Ky gjak ka ngjyre me te erret. Zemra e peshqive permban, pra, gjak te pa paster. Nga kjo qe theksuam shihet se peshit kane qarkullim te mbyllur Mr Nevruz Zogu

TE UJETOKESORET � � � Oragn qendror i qarkullimit te gjakut gjithashtu eshte zemra. Ajo ndodhet ne pjesen e perparme te zgavres se trupit ne mes dy mushkerive. Zemra e bretkoses ka nje ndertim me te nderlikuar se sa ajo e peshqve. Ajo eshte e ndare ne tri zgavra; ne dy vesheza dhe nje barkushe. Gjaku del nga barkushja e zemres dhe nerpermjet aterieve shperndahet ne te gjithe trupin si dhe ne mushkeri. Nga trupi gjaku qe eshte i ngarkuar me dioksid karboni kthehet ne veshezen e djathte, ndersa nga mushkerit , i pasuruar me oskigjen , gjaku kthehet ne veshezen e majt. Me kete menyr te bretkosa ka dy qarkullime gjaku: qarkullimi I madhe qarkullimi i vogel. Mr Nevruz Zogu

� � Me ane te qarkullimit te madhe , gjaku kalon nga barkushja e zemres neper trup, per tu kthyer ne veshezen e djatht dhe me ane te qarkullimit te vogel ose qarkullimi mushkeror, gjaku leviz nga barkushja ne drejtim te mushkerive dhe prej kendej ne veshezen e majte te zemres. Veshezat permbajn gjak te ndrryshem: vesheza e majt gjak te pasuruar me oksigjen ndersa vesheza e djatht permban gjak te papaster ( me dioksid te karbonit ). Barkusha permban gjak te perzier , meqenese ketu vjen gjaku nga te dy veshezat. Edhe ne organet e ndrryshme te trupit , gjaku qe qarkullon eshte perseri i perzier Mr Nevruz Zogu

Te Zvaraniket Me perjashtim te krokodilave zemra ashtu si edhe te uj toksoret eshte e ndar ne dy vesheza dhe nje barkushe, me ndryshim se te zvaraniket ne barkushe ndodhet nje fare perdeje, e cila e ndan kete ne nje gjysme te majte dhe nje gjysme te djathte. Mr Nevruz Zogu

� Ne kete menyre keto shtaze gjaku i paster vazhdon te perzihet me gjakun e papaster, por kjo perzirje behet me nje sasi te vogel, sesa tek ujetoksoret. Prandaj , edhe ne trupin e zvarranikeve, sidomos ne pjesen e prapme te tyre, qarkullon gjak i perzier gjak pjeserisht i oksigjenuar Mr Nevruz Zogu

Sistemi i qarkullimit te gjakut te shpendet Te shpendet zemra eshte me e zhvilluar dhe me e fuqishme sesa ajo e zvarranikeve. Gjate fluturimit ajo duhet te beje nje pune me te madhe. Ne kete rast te gjitha organet, veqanerisht muskujt e fluturimit jane te pershkuara nga nje sasi e madhe gjaku. Per kete arsye zemra punon me nje ritem me te shpejtuar. Zemra e shpendeve eshte e ndar ne kater vesheza dhe dy barkushe. Gjaku i paster del nga barkushja e majt dhe me ane te nje ene te quajtur aorte, shperndahet ne te gjitha pjeset e trupit. Mr Nevruz Zogu

Gjaku i pa paster grumbullohet ne veshezen e djatht , prej nga kalon ne barkushen e djatht nga e cila , me ane te arterieve mushkerore , shkon ne mushkeri ku e len dioksidin e karbonit dhe e merr oksigjenin. Prej mushkerive me ane te venave mushkerore tani gjaku I paster hyn ne veshezen prej nga zbret ne barkushen e majte, e cila me ane te enes te quajtur aorte e shperndan gjakun ne te gjithe trupin e shpendit. Ndryshe nga ujetoksoret e zvarranikve dhe e shpendeve, nuk ndodh perzirja e gjakut Mr Nevruz Zogu

USHQIMI DHE TE USHQYERIT � � � Ushqimi eshte i nevojshem per rritjen njerezore, zhvillimin dhe funksionimin e trupit. Ushqimi i mire kerkon nje diete te balancuar qe siguron nje sasi ditore te pershtatshme te te gjithe perberesve ushqimore si dhe nje furnizim optimal te trupit njerezor me energji. Ushqimi duhet te jete i sigurte, me vlera ushqimore dhe te sigurohet ne menyre te qendrueshme per te ruajtur dinjitetin e konsumatoreve dhe identitetin kulturor te tyre. Mr Nevruz Zogu

� Profesionistet Europiane ne shkencen e ushqimit, teknologjine dhe shkencen e te ushqyerit kontribuojne ne menyre te vazhdueshme ne permiresimin e prodhimit te ushqimit, ruajtjen dhe shperndarjen si edhe ne ushqimin dhe mireqenien e njerezve duke vene ne zbatim shkencat baze ne fushat e kerkimit aplikativ Mr Nevruz Zogu

� � Ushqimi eshte nje ceshtje e rendesishme strategjike dhe politike Ndotja e ushqimit me agjente mikrobiologjike, kimike dhe fizike apo alergene ushqimore mbetet nje ceshtje kyc e shendetit publik; Prodhimi lokal i produkteve ushqimore ndikon ne kulturen rajonale, ruan diversitetin biologjik dhe kontribuon ne stabilitetin shoqeror dhe ekonomik rajonal; Zinxhiri i transportit te ushqimeve ne distanca te largeta mund te reduktoje cilesine ushqimore dhe mund te kete nje efekt te demshem mbi mjedisin; Mr Nevruz Zogu

Tretja fillon me coptimin e ushqimit në gojë nga dhëmbët, prej këtej kalon në stomak ku përzihet me lëngun e stomakut dhe coptohet më tej. Pasi ushqimi ka qëndruar për një farë kohë në stomak, kalon në zorrë, ku lëndët ushqyese thithen. Prej këtej lëndët ushqyese kalojnë në gjak dhe transportohen me anë të gjakut atje ku trupi ka nevojë për ato. Në qoftë se marrim shumë energji ajo rezervohet si dhjam. Nëse rezervohet shumë dhjam ne bëhemi të shëndoshë, gjë që bën që organizmi të mbingarkohet, sepse ne peshojmë shumë. Dhe pse nuk je i shëndoshë mund të jetosh jo shëndetshëm. Arsyeja mund të jetë kur ha gjëra që nuk duhet. Prandaj është e rëndësishme të jetosh dhe të hash shëndetshëm dhe mos të jesh mbi peshë. Mr Nevruz Zogu

Ushqimi perzier prej lukthit nepermjet vrimes pirolike derdhet ne zorren e holle, gjegjesishte ne zorren dymbedhjetgishtore. Ne kete pjese te sistemit te tretjes, nen veprimin e lengut zorror, vrerit dhe lengut pankreatik, behet pjesa kryesore e tretjes se ushqimit. Ketu behet tretja e plote gati e te gjitha materjeve ushqyese. Tretja e materjeve ketu behet gjate p. H te mjedisit per afer 8, 5. Perberja e acidit (thartines) prej lukthit neutralizohet gjate kalimit ne zoren dymbedhjetgishtore (duodenum), qe arihet p. H i duhur i mjedisit per veprimin e enzimeve. ne ndikimin e legjeve te permendura, materiet ushqyese-sheqernat, proteinet dhe yndyrnat zberthehen deri ne materie qe mund te resorbohen ne gjak dhe limfe Mr Nevruz Zogu

Tretja ne zorren e trashe � � Tretja dhe resorbimi i ushqimit plotesisht kryhet ne zorren e trashe. Lengu i zores se trashe nuk ka fermente, ka reaksion alkalik. Ne pjesen fillestare te kolonit kryhet tretja e pjeses se patretur te ushqimit nen dikimin e fermenteve qe vijne me himusin prej zorres se holle. Njekohesisht atij resorbohen sasit te vogla te glykozes aminoacidet, acidet yndyrore dhe gliceroli. Ne zorren e trashe gjendet flora e pasur e bakterieve te cilet me enzimet e veta i zberthejne sheqernat proteinet gjate se ciles krijohen gazrat e ndryshme dioksid karboni, hidrogjen, metan, azot dhe materje toksike: indol, skatol, amonjak etj. Mr Nevruz Zogu

� � Pjesa me e madhe largohet nga organizmi nje pjese e vogel kalon ne gjak prej atij ne melqij ku neutralizohet. Ne baze te kesaj funksioni i zores se trashe qendron ne resorbimin e ujit, i disa kriprave minerale dhe i disa sasive te vogla ushqyese deri sa permbajtja nuk arrin konzistencen e fecesit. Ne pjesen distale te zorres se trashe krijohet fecesi prej mateieve te pashfrytezuara ushqyese brenda dites krijohet 150 -200 gr feces. Defekacioni - nenkuptojme hedhjen e mases fekale nga organizmi. Qendra e defekasionit gjendet ne palcen kurizore. Mr Nevruz Zogu

� � Lëndët ushqyese që i japin trupit energji janë, karbohidratet, proteina dhe yndyrna, dhe lëndët që e ndihmojnë trupin që të funksionojë më mirë, janë vitaminat dhe mineralet. Këto lëndë të ndryshme janë përshkruar më poshtë Mr Nevruz Zogu

Karbohidratet gjenden në formë niseshteje dhe sheqeri. Niseshteja gjendet në perime, si patatet dhe drithërat (në drithërat përfshihet buka, orizi, makaronat). Perimet, patatet dhe drithërat janë të shëndetshme sepse ato përmbajnë shumë karbohidrate në formë niseshteje, dhe njëkohësisht kanë përmbajtje të ulët dhjamore. Këto lloj karbohidratesh quhen prandaj karbohidratet “e mira”. Nga këto ne duhet të hamë shumë. Gjenden dhe karbohidrate “të këqija” nga të cilat nuk duhet të hamë shumë. Karbohidratet e “këqija” vijnë nga të gjitha produktet që përmbajnë sheqer, si ëmbëlsirat, çokollata, akullore, dhe pijet freskuese Mr Nevruz Zogu

Së bashku me sheqerin nga të gjitha këto ne marrim gjithashtu shumë lëndë ngjyruese dhe lëndë shijuese, për të cilat ne nuk kemi nevojë. Dhe pse ne nuk kemi nevojë për sheqerin nga këto produkte, ne hamë ose pijmë sasira shumë të mëdhaja ëmbësirash, çokollate, akullore dhe pije freskuese – sigurisht sepse shumë njerëz mendojnë se ato shijojnë më mirë se patatet. Mr Nevruz Zogu

Ndryshimi midis karbohidrateve “të mira” (niseshteja) dhe “të këqija” (sheqeri), është se sa shpejt ato thithen nga zorra dhe kalojnë në gjak. Karbohidratet e “këqija” merren më shpejtë nga trupi, kjo bën që ato mos të kenë asnjë të mirë, sepse kjo pjesërisht shkakton luhatje të madhe të sheqerit në gjak (sheqeri në gjak duhet të qëndrojë kryesisht konstant), dhe gjithashtu nuk të japin ndjesinë e ngopjes. Mr Nevruz Zogu

Në qoftë se nuk arrihet ndjesia e ngopjes atëherë njeriu ka tendencë të hajë përsëri, kjo bën që njeriu merr më shumë energji se sa ka nevojë dhe prandaj shëndoshet. Prandaj duhet të hamë ushqim ku një pjesë e madhe e energjisë vjen nga karbohidratet “e mira”, e ndërsa këtyre u duhet kohë më e gjatë për tu tretur në stomak dhe zorrë, në këtë mënyrë sheqeri në gjak është më konstant dhe jep një ndjesi ngopje më të gjatë. Mr Nevruz Zogu

Proteina është një lëndë ushqyese shumë e rëndësishme, sepse ajo përdoret pjesërisht për të krijuar energji dhe pjesërisht për të ndërtuar gjithë organizmin. Për shkak të funksionit ndërtues të proteinave është shumë keq që të kesh mungesë proteinash ndërsa je në rritje e sipër. Proteina mund të jetë me prejardhje shtazore ose bimore. Proteina shtazore vjen nga kafshët dhe gjendet për shembull në vezë, qumësht, djath, mish dhe peshk. Proteina bimore vjen nga bimët dhe gjendet për shembull në bizele, fasule (fasule soje, fasule të bardhe të errëta), oriz , miell e drithëra. Proteinat marrin pjesë në mirëmbajtjen e indeve të lëkurës Mr Nevruz Zogu

. Prandaj është e rëndësishme që ato të përfshihen në të gjitha racionet tona ditore. Proteina nuk është e nevojshme që të përbëjë një pjesë të madhe të ushqimit sepse vetëm një sasi e vogël proteine e një cilësie të mirë siguron që cilësia e përbashkët proteinore e gjithë ushqimit të jetë e mirë. Nuk është e nevojshme që të hahen ushqime me prejardhje shtazore për të ngrënë mjaftueshëm proteina Mr Nevruz Zogu

Yndyra Yndyrna është një lëndë ushqyese që përmban më shumë energji, në 100 gramë yndyrë ka dyfish më shumë energji se sa në 100 gramë karbohidrate. Do me thënë që njerzit duhet të bëjnë kujdes që të mos të hanë shumë yndyrna, sepse njeriu absorbon shumë energji shpejt dhe prandaj rezikon të bëhet i shëndoshë. Mund të jetë e vështirë për të parë sa yndyrë ka në një ushqim – vetëm kur ka gjalpë, vaj ose margarinë, që janë pothuajse yndyrna. Prandaj mund të flitet për dhjamë të fshehur , që është ai dhjam që nuk mund të shihet direkt me sy (për shembull është e vështirë të shikohet se sa dhjam ka në djath që mund të përmbaj nga 10% deri në 80% yndyrë). Mr Nevruz Zogu

Prandaj është mirë që të lexohet përbërja sa yndyrë ka në produktin ushqyes përkatës. Ushqimi i përpunuar industrialisht nuk është më i keq se ushqimi i gatuar në shtëpi, por duhet pasur parasysh që dhjami është më i lirë se mishi dhe prandaj për prodhuesit është me interes që të shkëmbejnë pjesë të mishit me dhjam. Mr Nevruz Zogu

Midis të tjerave është shumë e pashëndetshme për enët e gjakut në trup të ekspozohen nga shumë yndyra, sepse yndyra mund të grumbullohet në muret e enëve të gjakut dhe në këtë mënyrë rritet rreziku për bllookimin e enëve të gjakut, prej të cilave njeriu mund të vdesi. Ndër të tjerash sasia e madhe e yndyrës në ushqim bën që njeriu të peshojë shumë. Njeriu është mbipeshë kur merr më shumë energji, sesa ka nevojë, sepse trupi e e grumbullon këtë energji ekstra në formë dhjami rreth barkut ose vende të tjera në trup. Mr Nevruz Zogu

Vitaminat dhe mineralet � � Vitaminat dhe mineralet janë lëndë që duhet ti marrë trupi nga ushqimi që ne hamë. Mund të përdoren vitamina ose minerale në formë të pilulave, por nëse ju hani ushqime të shëndetshme dhe të ndryshme gjatë gjithë vitit, nuk është e nevojshme. Vitaminat janë lëndë të vogla organike, që ne duhet ti marrim në doza shumë të vogla. Ato janë të rëndësishme për shumë funksione në trup, midis të tjerash, metabolizmin Mr Nevruz Zogu

Ne nuk mund të prodhojmë vetë vitamina në trup, prandaj duhet ti marrim ato nëpërmjet ushqimit. Vitaminat ndahen në ato që shkrihen në ujë si (Vitamina-B dhe Vitamina -C) dhe ato që shkrihen në yndyrna si (Vitamina-D, Vitamina-E dhe Vitamina-K). Mineralet janë lëndë bazë që janë me rëndësi jetësore për ne Mr Nevruz Zogu

Ashtu si vitaminat dhe mineralet ne i marrim nga ushqimi që hamë, sepse ato nuk krijohen në trupin tonë. Minerale janë për shembull natriumi, kaliumi, kalciumi, magneziumi, hekuri, jodi, mangani, bakri, zinku, kromi, fluori, seleni, dhe siliciumi. Është e vështirë për të përcaktuar nëse ne marrim mjaftueshëm vitamina dhe minerale. Në qoftë se dyshon që nuk i merr mjaftueshëm me anë të ushqimit është mirë të kërkosh të bësh një vizitë te mjeku i familjes. Mr Nevruz Zogu

Ju Faliminderit Mr. Nevruz Zogu Mr Nevruz Zogu