UNIVERSITETI BUJQSOR I TIRANS FAKULTETI I BIOTEKNOLOGJIS DHE

UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I BIOTEKNOLOGJISË DHE USHQIMIT DEPARTAMENTI KIMI METODAT E MARRJES DHE PËRGATITJES SË MOSTRAVE NË KIMINË ANALITIKE DR. ARIOLA DEVOLLI DR. ARTIONA LAZE

UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I BIOTEKNOLOGJISË DHE USHQIMIT DEPARTAMENTI KIMI METODAT E MARRJES SË MOSTRAVE DR. ARIOLA DEVOLLI

METODAT E MARRJES SË MOSTRAVE (KAMPIONIMI) ARSYET E KAMPIONIMIT NJOHJA ME TERMINOLOGJINË E PËRDORUR PËR KAMPIONIMIN LLOJET E MOSTRAVE METODAT E KAMPIONIMIT NDRYSHIMI NDËRMJET MARRJES SË MOSTRAVE PROPABILITARE DHE JOPROPABILITARE PËRPARËSITË DHE TË METAT E METODAVE HARTIMI I NJË PLANI KAMPIONIMI

PSE ËSHTË I RËNDËSISHËM KAMPIONIMI? SIGURON INFORMACION RRETH NJË POPULLATE TË GJERË: ê MË PAK KOSTO ê MË PAK KOHË NË TERREN é MË TEPËR SAKTËSI [SIDOMOS NË SIGURIMIN E TË DHËNAVE] î KUR ËSHTË E PAMUNDUR TË STUDIOHET E GJITHË POPULLATA

ARSYET E KAMPIONIMIT Përfshin zgjedhjen e një numri të caktuar njësish studimi nga popullata Kursen para Kursen kohë Mund të zgjerojë fushën e rezultateve të marra Ruan produktin. Është e vetmja mundësi në rastet kur përqasja me popullatën është e pamundur.

RREGULLAT E KAMPIONIMIT ËSHTË ABSOLUTISHT E RËNDËSISHME QË MOSTRAT E ZGJEDHURA TË JENË PËRFAQËSUESE TË MATRICËS SË MARRË NË STUDIM. MOSTRA E ZGJEDHUR ME KUJDES PËRDORET PËR TË PËRFAQËSUAR POPULLATËN. DUHET TË MERRET SASI E MJAFTUESHME MOSTRE PËR TË KRYER TË GJITHA ANALIZAT. KUR PËRZGJEDHIM MOSTRAT, DUHET TË NDIQEN PROTOKOLLET E PARACAKTUARA TË MARRJES SË MOSTRAVE (PROCEDURAT DHE METODAT) DUKE PASUR PARASYSH VENDNDODHJEN, NUMRIN DHE KOHËN E MBLEDHJES SË MOSTRAVE) PËR TË PËRMBUSHUR QËLLIMIN E STUDIMIT. MOSTRA DUHET TË PASQYROJË KARAKTERISTIKAT E POPULLATËS NGA E CILA MERRET.

CFARË ËSHTË KËRKIMI SHKENCOR? “KËRKIMI SHKENCOR ËSHTË NJË HULUMTIM SISTEMATIK, I KONTROLLUAR, EMPIRIK DHE KRITIK I DUKURIVE NATYRORE, I DREJTUAR NGA TEORIA DHE HIPOTEZAT NË LIDHJE ME MARRËDHËNIET E SUPOZUARA MIDIS DUKURIVE TË TILLA” – KERLINGER, 1986 KËRKIMI SHKENCOR ËSHTË NJË MËNYRË E ORGANIZUAR, E KONTROLLUAR DHE E DREJTUAR PËR TI DHËNË PËRGJIGJE PYETJES KËRKIMORE

TEORIA QËLLIMI KËRKIM I SHKENCOR (PYETJA KËRKIMORE) PËRZGJEDHJA E MOSTRAVE METODAT ANALITIKE

KOMPONENTËT E RËNDËSISHËM TË KËRKIMIT SHKENCOR TEORIA, SUPOZIMET DHE LITERATURA PARAQITJA E PROBLEMIT, QËLLIMI, PËRFITIMET • ÇFARË INFORMACIONI SIGURON LITERATURA NË KËTË FUSHË RRETH KËTIJ PROBLEMI? • ÇFARË DUAM SAKTËSISHT? TË GJEJMË • CILI ËSHTË PROBLEMI QË MUND TË STUDIOHET? • CILAT JANË PENGESAT NË ASPEKTIN E NJOHURIVE, DISPONUESHMËRISË SË TË DHËNAVE, KOHËS APO DHE BURIMEVE? • A JANË MË TË MËDHA PËRFITIMET SE SHPENZIMET? • CILAT JANË BAZAT TEORIKE OSE DIREKTIVAT QË PËRSHTATEN ME KËTË STUDIM? • CILAT JANË KRITIKAT E KËSAJ QASJE DHE A E KUFIZOJNË KËRKIMIN SHKENCOR? • ÇFARË DIHET ME SAKTËSI RRETH KËSAJ FUSHE STUDIMI? • CILI ËSHTË DOKUMENTACIONI RRETH KËTIJ PROBLEMI QË DUHET TË VIHET NË DISPOZICION NË RAPORTIMIN E PUNËS?

KOMPONENTËT E RËNDËSISHËM TË KËRKIMIT SHKENCOR VARIABLAT DHE HIPOTEZAT PËRCAKTIMET DHE MATJET § CILA ËSHTË PIKA E FILLIMIT? § CILAT JANË VARIABLAT E PAVARURA DHE VARIABLAT E VARURA? § A KA VARIABLA KONTROLLI? § A ËSHTË HIPOTEZA SPECIFIKE DHE E KUPTUESHME SA TI PËRGJIGJET HULUMTIMIT? § SA TË SIGURTË JEMI PËR LIDHJEN NDËRMJET VARIABLAVE? • A ËSHTË E NEVOJSHME TË THJESHTOHET PROBLEMATIKA QË TË JETË E REALIZUESHME? • CILAT VARIABLA DUHET TË MATEN DHE SI? • CILA ËSHTË SHKALLA GABIMIT NË REZULTATE? • A JUSTIFIKOHET QASJA? E LEJUAR E

KOMPONENTËT E RËNDËSISHËM TË KËRKIMIT SHKENCOR INSTRUMENTAT: PLANI DHE METODOLOGJIA E KËRKIMIT SHKENCOR: § SI DO TË PËRFTOHEN TË DHËNAT QË § CILA ËSHTË STRATEGJIA E PËRGJITHSHME ? § CILAT MJETE OSE INSTRUMENTA DO TË § A NA LEJON PLANI I PROJEKTIT TI PËRGJIGJEMI PYETJES KËRKIMORE? § CILAT KUFIZIME NEVOJITEN PËR TË PROVUAR HIPOTEZËN? DO TË PARASYSH NË KËTË QASJE? MERREN PËRDOREN? § A JANË TË VLEFSHME DHE TË BESUESHME INSTRUMENTAT DUHET TË NË DISPOZICION PËRDOREN TË APO TJERA?

KOMPONENTËT E RËNDËSISHË TË KËRKIMIT SHKENCOR KAMPIONIMI DHE STRATEGJIA E TIJ Ø KU DO TË MERREN TË DHËNAT ? Ø SI DO TA REALIZOJMË ZGJEDHJEN E MOSTRËS? Ø KU DHE KUR DO KRYEJMË KAMPIONIM? Ø A JEMI TË INTERESUAR QË MOSTRA TË JETË PËRFAQËSUESE? Ø NËSE PO, PREJ CILIT MATERIAL, ÇFARË MOSTRE DHE ME ÇFARË SHKALLE SAKTËSIE (NIVEL BESIMI) DUHET TË ZGJEDHIM? Ø SA DUHET TË JETË MADHËSIA E MOSTRËS (NUMRI I MOSTRAVE)?

KOMPONENTËT E RËNDËSISHËM TË KËRKIMIT SHKENCOR ANALIZA E TË DHËNAVE PËRFUNDIMET, INTERPRETIMET DHE REKOMANDIMET § CILAT KOMBINIME TË PROCESIT ANALITIK DHE STATISTIKOR DO TË § PO NËSE REZULTATET JANË NEGATIVE? ZBATOHEN NDAJ TË DHËNAVE? § CILA PREJ TYRE NA LEJON TË PRANOJMË OSE REFUZOJMË PARAQESIN REZULTATET DIFERENCA NUMERIKE DHE A JANË KËTO § ÇFARË RRJEDHOJASH SJELLIN REZULTATET E PËRFTURA NË BAZAT TEORIKE, NË SUPOZIMET DHE NË LITERATURËN PËRKATËSE? HIPOTEZAT? § A PROVOHET HIPOTEZA FILLESTARE? DIFERENCA TË § CILAT JANË REKOMANDIMET E STUDIMIT? § CILAT JANË SUGJERIMET QË MUND TË BËHEN PËR KËRKIME TË MËTEJSHME NË KËTË FUSHË?

TERMINOLOGJIA Kërkimi shkencor është i suksesshëm vetëm kur përcaktohet qartë popullata që do të merret në studim. Popullata duhet të përcaktohet në lidhje me objektivat e studimit. Popullata: Bashkësia e të gjitha matjeve që paraqesin interes për kërkimin. (Grupimi i të gjitha përgjigjeve, matjeve ose cështjeve që paraqesin interes) Popullata e synuar: Ajo për të cilën kërkuesit dëshirojnë të përgjithësojnë rezultatet Numër i përgjithshëm (i pafund) vëzhgimesh Mostra: Nënbashkësi e popullatës Numër i caktuar vëshgimesh

TERMINOLOGJIA MOSTRA ËSHTË NJË GRUP I VOGËL NJËSISH (PËRFAQËSUES) NGA POPULLATA E CILA PËRDORET PËR TË PËRCAKTUAR VËRTETËSINË MBI KËTË POPULLATË. REZULTATI NUK ËSHTË ASNJËHERË MË I MIRË SE SA MOSTRA NË TË CILËN AI BAZOHET. KAMPIONIMI MARRJA E NJË PJESË TË VOGËL MATERIALI NGARKESA DHE TRANSPORTIMI I TIJ PËR ANALIZË. Popullata e synuar Popullata mbi të cilën kërkuesit dëshirojnë të përgjithësojnë rezultatet Popullata e marrë në studim Mostra

TERMINOLOGJIA NJËSIA E KAMPIONIMIT: ELEMENTI: NJËSIA MË E VOGËL NGA E CILA ZGJIDHET MOSTRA. ËSHTË OBJEKTI MBI TË CILIN KRYHET MATJA. STRUKTURA E KAMPIONIMIT: LISTA E TË GJITHA NJËSIVE TË KAMPIONIMIT. PARAMETËR: KARAKTERISTIKË POPULLATËS. NUMERIKE E PLANI I KAMPIONIMIT: METODA E ZGJEDHJES SË NJËSIVE TË KAMPIONIMIT NGA STRUKTURA E KAMPIONIMIT. STATISTIK: KARAKTERISTIKË MOSTRËS.

LLOJET E MOSTRAVE Mostrat në gjendje të gaztë PASTRIMI: NXJERRJA E ANALITIT NGA FAZA E GAZTË § KALIMI I AJRIT NËPËRMJET QYMYRIT AKTIV ME QËLLIM ADSORBIMIN E AVUJVE ORGANIK § GURGULLIMI I MOSTRAVE TË GAZTA NË TRETËSIRË ME QËLLIM ABSORBIMIN E ANALITIT § Zakonisht konsiderohen mostra homogjene § Kampionimi kryhet në një pikë dhe kohë të caktuar § Kampionimi kryhet në kohë dhe pika të ndryshme Kampionimi: Ø Shiringat e gazit Ø Ballonat (komponimet organike mund të ndotin mostrat) Ø Çanta plastike (komponimet organike mund të ndotin mostrat) Ø Kontenierët prej qelqi (mund të adsorbojnë komponentët e gazit)

LLOJET E MOSTRAVE Mostra të Lëngëta MUND ZGJIDHEN MOSTRA TË VEÇANTA OSE TË PËRBËRA. ËSHTË E DOMOSDOSHME PËRZIERJA E TYRE PËR TË PËRFTUAR MOSTRËN PËRFAQËSUESE. NË KUSHTE TË CAKTUARA NUK KËRKOHET PËRZIERJE (ANALIZA E SHTRESËS VAJORE NË UJË). MATERIALET E NGURTA TË PADËSHIRUESHME LARGOHEN ME ANË TË FILTRIMIT OSE CENTRIFUGIMIT. LËNGJET QË PËRZIHEN MEKANIKISHT POR NUK TRETEN NDAHEN ME

LLOJET E MOSTRAVE MOSTRA TË NGURTA Ø KAMPIONIMI I MOSTRAVE TË NGURTA NË KRAHASIM ME MOSTRAT E LËNGËTA DHE TË GAZTA ËSHTË MË I VËSHTIRË PËR SHKAK TË MUNGESËS SË HOMOGJENITETIT. Ø SASI TË MËDHA MOSTRE PËRZIHEN MË VËSHTIRËSI. Ø HOMOGJENIZIMI I MOSTRËS REALIZOHET DUKE ZVOGËLUAR MADHËSINË E TYRE (BLUARJE, THËRMIM, COPËTIM ETJ). Ø UJI I PËRTHITHUR LARGOHET ME ANË TË THARJES.

LLOJET E MOSTRAVE MOSTRA HOMOGJENE § PËRBËRJE KIMIKE TË NJËJTË NË TË GJITHA PJESËT E MOSTRËS MOSTËR ORGANIKE MOSTËR INORGANIKE MOSTRA HETEROGJENE § MOSTRA NUK KA TË NJËJTËN PËRBËRJE KIMIKE NË TË GJITHA PJESËT E SAJ § NDRYSHIMI NË PËRBËRJE MUND TË JETË I DUKSHËM OSE JO § NDRYSHIMI I PËRBËRJES MUND TË JETË I RASTIT OSE I IZOLUAR. MOSTËR NGA SUBSTANCA TË PASTRA OSE TË PËRZIERA

KLASIFIKIMI I MOSTRAVE Pёrfaqёsuese • Mostra e cila vjen nga njё material homogjen. Sistematike • Mostra merret periodikisht nё vartёsi tё ndryshimeve qё ajo mund tё pёsojё me kalimin e kohёs nga faktorё tё ndryshёm atmosferik, fizik ose kimik E rastit • Pjesa kryesore e materialit qё kёrkohet tё analizohet, ndahet nё disa pjesё, dhe pёr secilёn prej tyre, merret mostër mё vete pёrfaqёsim. E kompozuar • Mostra e cila merret sipas njё teknike paraprakisht tё studiuar pёr njё pёrfaqёsim sa mё real tё materialit nё studim.

METODAT E KAMPIONIMIT Probabilitar Të gjithë elementët e popullatës kanë mundësi zgjedhjeje në mostër ( 0) Probabiliteti matematikor i zgjedhjes së tyre përcaktohet me saktësi Kur çdo element i popullatës ka të njëjtin probabilitet zgjedhjeje kemi “zgjedhje me probabilitet të njëjtë” (EPS) Modele të tilla quhen “me vetë peshim” meqenëse të gjitha mostrat kanë të njëjtën peshë (rëndësi) Kampionimi probabilitar nuk është i përshtatshëm për kërkimet cilësore (identifikuese)

LLOJET E KAMPIONIMIT Jo probabilitar Disa elementë të popullatës nuk kanë mundësi të përzgjedhjes (jashtë mbulimit) Probabiliteti i përzgjedhjes nuk mund të përcaktohet me saktësi. Elementët përzgjidhen në bazë të supozimeve lidhur me popullatën e interesit, e cila formon kriteret përzgjedhje. Elementët e popullatës zgjidhen në bazë të vlefshmërisë (disponueshmërisë) së tyre Gjykimi personal i studiuesit se ata janë përfaqësues Nuk vlerësohen gabimet për shkak të përzgjedhjes jo-rastësore dhe mungesës së probabilitetit

METODAT E KAMPIONIMIT JO PROBABILITAR Ø KAMPIONIM I PAORGANIZUAR, AKSIDENTAL Ø KAMPIONIM I QËLLIMSHËM Ø KAMPIONIM ME PJESË (SASI E CAKTUAR) Ø KAMPIONIM I RASTEVE TË SHMANGURA OSE KRITIKE Ø KAMPIONIM I NJËPASNJËSHËM (VIJUES) Ø KAMPIONIM ZINXHIR, SIPAS PARIMIT “TOP BORE” Ø KAMPIONIM TEORIK

KAMPIONIM I PAORGANIZUAR, AKSIDENTAL

KAMPIONIM I PAORGANIZUAR, AKSIDENTAL q Mostrat e paorganizuara ose aksidentale përfitohen me lehtësi, pa plan, pa saktësi, nuk merret në konsideratë shmangia. q Mostra të përshtatshme arrihen me lehtësi. q. Nga popullata zgjidhen elementet që merren më lehtë

KAMPIONIM I QËLLIMSHËM (I ARSYETUAR) ZGJIDHEN MOSTRA TË CILAT GJYKOJMË SE DUHET TË MERREN NË STUDIM

KAMPIONIM ME PJESË (SASI E CAKTUAR) KAMPIONIM JO PROBABILITAR QË KONSISTON NË DY FAZA: • NË FAZËN E PARË BËHET KATEGORIZIMI I ELEMENTEVE TË POPULLATËS • NË FAZËN E DYTË ZGJIDHEN MOSTRAT SIPAS PËRSHTATSHMËRISË OSE

KAMPIONIMI I RASTEVE TË SHMANGURA OSE KRITIKE

KAMPIONIM I NJËPASNJËSHËM (VIJUES)

KAMPIONIM ZINXHIR (PARIMI TOP-BORE) Nisemi nga një mostër e studiuar për të gjeneruar të tjera

KAMPIONIM TEORIK SHEMBULL MONITORIMI I UJËRAVE BAZOHET NË TEORINË E KËRKIMIT FILLESTAR ZGJIDHEN RASTET QË THELLOJNË MË TEPËR TEORINË • NGA TEORIA GJENEROJMË TË DHËNA TË MONITORIMIT TË UJËRAVE GJATË DITËS • ZGJIDHEN PËR KAMPIONIM MOSTRAT E UJIT GJATË NATËS QË TË KOMPLETOJMË BAZËN E TË DHËNAVE

KAMPIONIMI PROBABILITAR Popullata N Popullata që synojmë të studiojmë Struktura e kampionimit Mostra (n) Raporti i kampionimit

METODAT E KAMPIONIMIT PROBABILITAR § POPULLATA SHPESH (ZAKONISHT ) ËSHTË E PANJOHUR, PRANDAJ AJO PËRSHKRUHET ME PARAMETRAT TEORIK: N ( , ). KAMPIONIM I THJESHTË I RASTËSISHËM KAMPIONIM SISTEMATIK § MOSTRAT E RASTËSISHME: SHANSE TË NJËJTA PËR TË GJITHË ELEMENTET PËR TË QENË PJESË E MOSTRËS. KAMPIONIM I SHTRESËZUAR § GABIMI I KAMPIONIMIT (DEVIJIMI NGA PËRFAQËSUESJA). KAMPIONIM I SHKALLËZUAR § SHPËRNDARJA E MOSTRËS KAMPIONIM I GRUPUAR

KAMPIONIM I THJESHTË I RASTËSISHËM q. APLIKOHET KUR POPULLATA ËSHTË E VOGËL, HOMOGJENE DHE E DISPONUESHME q. TË GJITHA NËNBASHKËSITË (ELEMENTËT) E STRUKTURËS KANË PROBABILITET TË NJËJTË ZGJEDHJEJE. q. SIGURON NUMRIN MË TË MADH TË MOSTRAVE DUKE QENË SE PËR CDO STRUKTURË KAMPIONIMI ZGJIDHEN ELEMENTË. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200

KAMPIONIM I THJESHTË I RASTËSISHËM § ÇDO ELEMENT DUHET TË JETË EKSKLUZIVISHT RECIPROK, DMTH. TË DALLOJNË NGA NJËRI TJETRI DHE TË MOS KENË MBIVENDOSJE TË KARAKTERISTIKAVE. § FILLIMISHT DUHET TË PËRCAKTOHET POPULLATA DHE TË NJIHEN KARAKTERISTIKAT E POPULLATËS QË DO MERRET NË STUDIM. § KËRKOHET GJITHË § NJË ËSHTË NJË LISTË ELEMENTEVE TË POPULLATËS. METODË PËRZGJEDHJEJE METODA E LLOTARISË § METODË TJETËR MUND TË JETË PËRDORIMI I NUK KA MUNDËSI SHMANGIEJE. MOSTRA ËSHTË PËRFAQËSUESE E POPULLATËS. KA VËSHTIRËSI NË POPULLATA TË MËDHA. Tabela e numrave të rastit 684257954125632140 582032154785962024 362333254789120325 985263017424503686

KAMPIONIM SISTEMATIK 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 § PËRDORET HOMOGJENE PËR POPULLATA § NDRYSHON PAK NGA KAMPIONIMI I THJESHTË I RASTËSISHËM SEPSE NUK KA PROBABILITET TË NJËJTË ZGJEDHJEJE PËR CDO ELEMENT. § NË KËTË METODË KAMPIONIMI ELEMENTET PËRZGJIDHEN SIPAS NJË LISTE (INTERVALI) TË CAKTUAR. § RREGULLSIA DHE UNIFORMITETI I PËRZGJEDHJES JANË KARAKTERISTIKAT KRYESORE TË KËTIJ KAMPIONIMI.

KAMPIONIM SISTEMATIK TË METAT E METODËS PËRPARËSITË E METODËS • SIGURON SHTRIRJE TË PËRZGJEDHJES SË MOSTRAVE NË TË GJITHË POPULLATËN • SIGURON MOSTËR TË RASTËSISHME DHE PËRFAQËSUESE DHE KUR LISTA (RENDITJA) PARAPRAKE E ELEMENTËVE NUK ËSHTË E MUNDUR q KONSUMON PARA DHE KOHË SIDOMOS KUR POPULLATA ËSHTË Ë SHTRIRË (GJEOGRAFIKISHT) DHE NË NUMËR TË MADH. q KA PRIRJE PËR GABIME SISTEMATIKE NËSE LISTIMI (RENDITJA) ËSHTË I NJËANSHËM q KA SHMANGIE NËSE PERIODICITETI I RENDITJES SË POPULLATËS PËRKON ME ATË TË PËRZGJEDHJES SË MOSTRËS. q PARAQET VËSHTIRËSI SAKTËSISË SË STUDIMIT NË VLERËSIMIN E

KAMPIONIM I SHTRESËZUAR Popullata PËRDORET KUR POPULLATA ËSHTË HETEROGJENE, PRA KUR ELEMTENTET E POPULLATËS NUK PËRPUTHEN ME KARAKTERISTIKAT E PARACAKTUARA. KUR POPULLATA PËRFSHIN DISA KATEGORI TË VECANTA AJO NDAHET NË SHTRESA. Shtresa Mostrat e shtresave CDO SHTRESË KONSIDEROHET SI NËNPOPULLATË E PAVARUR DHE SECILA KAMPIONOHET MË VETE. CDO NJËSI E SHTRESAVE KA TË NJËJTËN MUNDËSI ZGJEDHJEJE.

KAMPIONIM I SHTRESËZUAR SIGURON PËRFAQËSIM PROPORCIONAL TË MOSTRAVE DUKE QENË SE PËRDORET I NJËJTI FRAKSION KAMPIONIMI PËR TË GJITHA SHTRESAT. NDARJA NË SHTRESA SIGURON PËRFAQËSIM TË PËRSHTATSHËM (TË MJAFTUESHËM) TË NËNGRUPEVE. MOSTRAT NDËRMJET SHTRESAVE ZGJIDHEN NË MËNYRË TË RASTËSISHME. Përdoren dy. DHE teknika të shpërndarjes së mostrave. PËRCAKTOJNË në shtresa TEMATIKA NATYRA E KËRKIMIT KRITERET E SHTRESAVE §Shpërndarja proporcionale: numri i mostrave është proporcional me numrin e elementeve të shtresës. § Shpërndarja e njëjtë (e barabartë): përzgjidhet i njëjti numër mostrash për çdo shtresë pavarësisht numrit të elementeve që ato përmbajnë

KAMPIONIM I SHTRESËZUAR METODIKA Përparësitë § FILLIMISHT PËRCAKTOHET POPULLATA DHE KARAKTERISTIKAT QË FORMOJNË POPULLATËN QË DO STUDIOJMË. Siguron mostër përfaqësuese në popullata heterogjene. § NË BAZË TË NATYRËS SË STUDIMIT OSE QËLLIMIT TË KËRKIMIT PËRCAKTOHET KRITERI QË DO TË MERRET NË KONSIDERATË PËR TË KRIJUAR NËNGRUPET (SHTRESAT). Të metat § KËRKOHET NJË LISTË E PLOTË ELEMENTËVE TË SECILËS SHTRESË. E § MOSTRAT ZGJIDHEN NGA ÇDO SHTRESË SIPAS METODËS SË LLOTARISË OSE TË RASTËSISHME. § KUR ËSHTË E PAMUNDUR TË HARTOHET ØKa mundim (përpjekje). ØËshtë e kushtueshme dhe merr kohë. ØNëse nuk zgjidhet variabli ose karakteristika e duhur për shtresëzim, i gjithë kërkimi është i pavlerë.

KAMPIONIM I GRUPUAR Kampionimi i grupuar kryhet në dy faza: §Në fazën e parë caktohen grupet ku do të kryhet kampionimi §Në fazën e dytë përzgjidhen mostrat nga këto grupe

KAMPIONIM I GRUPUAR Ø KJO METODË PËRDORET KUR POPULLATA KA SHTRIRJE GJEOGRAFIKE OSE ELEMENTËT E POPULLATËS JANË SHUMË TË PËRHAPUR. Ø POPULLATA NDAHET NË NËNGRUPE NË BAZË TË SHPËRNDARJES GJEOGRAFIKE Ø GRUPET DUHET TË JENË HOMOGJENE PËRSA I PËRKET KARAKTERISTIKAVE (VARIABLAVE) TË KËRKIMIT. Ø MOSTRA PËRFAQËSUESE ARRIHET NËSE GRUPET E PËRZGJEDHURA ZOTËROJNË HETEROGJENITETIN E POPULLATËS

KAMPIONIM I GRUPUAR PËRPARËSITË TË METAT PËR POPULLATAT ME SHPËRNDARJE TË GJERË GJEOGRAFIKE KAMPIONIMI ME GRUPE KA KOSTO MË TË ULËT NË KRAHASIM ME METODAT E TJERA. KËRKON MË PAK KOHË DHE PËRPJEKJE NË KRAHASIM ME TEKNIKAT E TJERA. NUK KËRKOHET LISTA E LEMENTEVE TË POPULLATËS. UL SHPENZIMET E UDHËTIMIT DHE ATO NDONJËHERË ÇON NË SHMANGIE TË MOSTRAVE DHE NË GABIME SISTEMATIKE NËSE GRUPIMET NUK JANË HOMOGJENE (NDËRMJET TYRE) MOSTRA MUND TË MOS JETË PËRFAQËSUESE E POPULLATËS.

NDRYSHIMI MIDIS KAMPIONIMIT TË SHTRESËZUAR DHE TË GRUPUAR Kampionim i grupuar Kampionim i shtresëzuar Mostra është përfaqësuese e të gjitha shtresave Siguron rezultate të mira kur shtresat janë homogjene Mostra merret vetëm nga një grup Siguron rezultate të mira kur grupet brenda tyre janë heterogjene

KAMPIONIM I SHKALLËZUAR (ME FAZA) ËSHTË METODA NË TË CILËN KOMBINOHEN DY OSE MË SHUMË METODA PROBABILITARE. NË KËTË METODË KEMI ZGJEDHJE TË RASTËSISHME TË MOSTRAVE NGA MOSTRA PARAPRAKE TË RASTËSISHME. PËRDORET NË RASTIN KUR POPULLATA KA NJË SHPËNDARJE TË GJERË GJEOGRAFIKE DHE NUK MUND TË PËRFTOHET MOSTËR PËRFAQËSUSESE ME VETËM NJË METODË KAMPIONIMI. NUK ËSHTË AQ EFEKTIV SA KAMPIONIMI I RASTËSISHËM POR ZGJIDH DISA NGA PROBLEMET QË KANË TË BËJNË ME KAMPIONIMIN E RASTËSISHËM. MUND TË PËRSHKRUHET SI KAMPIONIM BRENDA MOSTRËS. ELEMENTI I POPULLATËS I CILI DO TË STUDIOHET PËRFTOHET PAS KAMPIONIMIT NË DISA FAZA PËRDORET SHPESH KUR NUK KEMI NJË LISTË TË PLOTË TË ELEMENTEVE TË POPULLATËS OSE KUR KJO LISTË ËSHTË E PAPËRSHTATSHME. PËR MË TEPËR, DUKE SHMANGUR PËRDORIMIN E TË GJITHA NJËSIVE TË MOSTRËS, NË TË GJITHA GRUPET E ZGJEDHURA KY KAMPIONIMI SHMANG

KAMPIONIM I SHKALLËZUAR (ME FAZA) METODA E PËRZGJEDHJES SË MOSTRËS Ø FILLIMISHT POPULLATA NDAHET NË GRUPE. Ø GRUPET ZGJIDHEN NË MËNYRË TË RASTËSISHME DHE QUHEN NJËSI TË FAZËS SË PARË OSE NJËSI PRIMARE. Ø KËTO GRUPE JANË HOMOGJENE MES TYRE POR VETË (BRENDA TYRE) MUND TË JENË HETEROGJENE. Ø PËR TË KAPËRCYER HETEROGJENITETIN, FORMOHEN NËN-GRUPE HOMOGJENE TË QUAJTURA SHTRESA. Ø SHTRESAT QUHEN NJËSI TË FAZËS SË DYTË OSE NËN-NJËSI. Ø NË VARËSI NGA NATYRA E STUDIMIT FORMIMI I SHTRESAVE BËHET ME ANË TË METODËS SË KAMPIONIMIT NË GRUPE OSE TË SHTRESËZUAR. Ø NJËSITË E ÇDO SHTRESE MUND TË NDAHEN MË TEJ

KAMPIONIM I SHKALLËZUAR (ME FAZA) PËRPARËSITË RRIT EFIKASITETIN KOSTO DHE KOHË. SHMANG HETEROGJENITETIN BRENDA GRUPEVE ËSHTË METODË EFIKASE SEPSE LLOGARIT RASTËZIMET E SHUMËFISHTA. TË METAT NËSE GRUPET NUK PËRFSHIJNË TË GJITHA KARAKTERISTIKAT E POPULLATËS, MOSTRA NUK ËSHTË PËRFAQËSUESE. NËSE VARIABLI KARAKTERISTIK I PËRDORUR PËR KRIJIMIN E SHTRESAVE NË ÇDO FAZË NUK ZGJIDHET SIPAS NATYRËS SË STUDIMIT, KËRKIMI NUK KA VLERË.

CILA METODË KAMPIONIMI REKOMANDOHET ? § PËRDORIMI I METODËS SË PËRSHTATSHME TË KAMPIONIMIT ËSHTË SHUMË I RËNDËSISHME PËR REALIZIMIN E SUKSESSHËM TË KËRKIMIT SHKENCOR. § MEGJITHËSE MOSTRAT PËRFAQËSUESE PËRFTOHEN NGA KAMPIONIMI PROBABILITAR, KA SHUMË RASTE KUR AI ËSHTË I PAMUNDUR. § KAMPIONIMI PROBABILITAR PËRDORET VETËM PËR POPULLATA TË FUNDME (TË CAKTUARA). § PËR POPULLATAT ME NUMËR TË PAFUNDËM ELEMENTËSH PËRDORET KAMPIONIMI JOPROBABILITAR. § QËLLIMI KRYESOR I KËRKIMIT NDIKON NË ZGJEDHJEN E METODËS SË KAMPIONIMIT. § ZGJEDHJA E METODËS SË KAMPIONIMIT VARET DHE NGA DISPONUESHMËRIA E BURIMEVE (KOHA, KOSTO, PUNA,

CILA METODË PROBABILITARE ËSHTË E PËRSHTATSHME PËR KËRKIMIN SHKENCOR? • Popullata homogjene, lista e plotë e elementëve e disponushme • Popullata homogjene, lista e plotë e elementëve mungon • Popullata homogjene, por me grupime të brendshme • Popullata heterogjene dhe jo e shpërndarë gjeografikisht • Popullata homogjene, e shpërndarë gjeografikisht • Popullata heterogjene dhe e shpërndarë gjeografikisht Kampionim i thjeshtë i rastësishëm Kampionim sistematik i rastësishëm Kampionim i shtresëzuar Kampionim i grupuar Kampionim i shkallëzuar (me faza)

CILA METODË JOPROBABILITARE ËSHTË E PËRSHTATSHME PËR KËRKIMIN SHKENCOR? • Popullata e përgjithshme, nuk përcaktohet lehtë • Popullata heterogjene, zgjidhet çdo nëngrup • Popullata me numër të vogël elementësh të cilët nuk disponohen lehtë Kampionim i paorganizuar, aksidental Kampionim me pjesë Kampionim zinxhir (top bore)

PLAN KAMPIONIMI 1. MBLEDHJA E INFORMACIONIT • CILËT JANË ANALITËT QË DO TË PËRCAKTOHEN? • CFARË VLERËSIMESH NEVOJITEN? § PËRAFËRSISHT (ORA, DITA, NDRYSHIMET, NGARKESA, TRANSPORTI, ETJ. ) § SHPËRNDARJA (HETEROGJENITETI) I KAMPIONIT § VLERA TË LARTA APO TË ULËTA (TË MËDHA OSE TË VOGLA) • A KA INFORMACIONE PARAPRAKE PËR VLERËSIMIN E VARIANCËS DHE KOSTOS PËR NJËSI? • A ËSHTË I MJAFTUESHËM PERSONELI DHE PAJISJET? • CILI ËSHTË NIVELI MAKSIMAL I KOSTOS DHE PASIGURISË SË KËRKIMIT?

PLAN KAMPIONIMI 2. VENDIMET QË DUHET TË MERREN KAMPIONIM AUTOMATIK APO MANUAL Strategjia (metoda) e marrjes së mostrave § FREKUENCA E MARRJES SË MOSTRAVE § Përzgjedhje e rastësishme e shtresëzuar SASIA (PËRMASA) E MOSTRËS § VENDNDODHJA E MARRJES SË Përgatitje MOSTRAVE MOSTRA TË VEÇANTA APO TË PËRBËRA Përzgjedhje e shtresëzuar sistematike

FAKTORËT QË NDIKOJNË NË PËRFAQËSUESHMËRINË E MOSTRËS PROCEDURA E KAMPIONIMIT Ngarkesa Mostër bruto përfaqësuese e ngarkesës: Zgjidhet nga pjesë të ndryshme të materialit të ngarkesës Përzgjedhje e mostrës laboratorike nga ajo bruto Mostra laboratorike Marrja e alikuotës Alikuota

FAKTORËT QË NDIKOJNË NË PËRFAQËSUESHMËRINË E MOSTRËS SASIA E KAMPIONEVE (MOSTRAVE) Popullata Mostrat Raporti i Kampionimit q. PËRMASAT E POPULLATËS 200 171 85. 5% q. KARAKTERISTIKAT E POPULLATËS HOMOGJENE MË PAK 500 352 70. 4% 1000 543 54. 3% 2000 745 37. 2% 5000 960 19. 2% 10000 1061 10. 6% 20000 1121 5. 6% 50000 1160 2. 3% 100000 1173 1. 2% VARET NGA: HETEROGJENE MË SHUMË q. SHPËRNDARJA E TË DHËNAVE (SD) q. QËLLIMI (PËRSHKRUES APO TESTUES? ) KAMPIONIMI PROBABILITAR: SA MË SHUMË KAMPIONE AQ MË MIRË.

HARTIMI I PLANIT TË KAMPIONIMIT DHE ANALIZIMIT TË UJIT Objektivat, parametrat, niveli i saktësisë dhe përdorimi i të dhënave Vendi i kampionimit Frekuenca e kampionimit Mbledhja e mostrave Analizat në terren Ruajtja e mostrave Metodat Analitike dhe Instrumentale Analiza e të dhënave dhe raportimet

UDHËZIME KAMPIONIMI PËR ANALIZAT E UJIT Analiza Volumi mostrës (ml) Alkaliniteti 100 N- Kjeldahl 400 Al 25 N-NO 3 200 NBO 1, 000 N-NO 2 50 § paramentrat që do të përcaktohen B 1 P 100 § metodat analitike të përdorura, Ca 50 K 100 Cl- 100 Se 1, 000 F- 50 Si 50 Fe 50 Na 100 Mg 75 SO 42 - 200 Mn 90 TOC 200 N-NH 4 400 TSS 1, 000 Mostrat e analizave fizike dhe kimike Sasia e mostrës varet nga: Zakonisht është e mjaftueshme 1 deri në 5 litra.

RREGULLA TË PËRGJITHSHME PËR KAMPIONIMIN E UJIT (LUMENJ, PËRRENJ, LIQENE, REZERVUARE DHE UJËRA NËNTOKËSOR) PËRCAKTOHET STACIONI I KAMPIONIMI DHE PIKAT E REFERIMIT: THELLËSIA E LIQENIT, KAMPIONIM ME VARKË APO KAMPIONIM I KRYQËZUAR (KRYQËZIM I PIKAVE TË REFERIMIT). KAMPIONI NUK DUHET TË PËRMBAJË PJESËZA TË MËDHA JOHOMOGJENE SI PSH GJETHET. NUK DUHEN KRIJUAR TURBULLIME KUR MERRET KAMPION NË THELLËSI. MOSTRA KALOHET NË SHISHEN PËRKATËSE NËPËRMJET NJË SITE. PËRSHKRIMIN VERTIKAL KAMPIONIMI FILLON NË SIPËRFAQE DHE MBARON NË FUND (TË PAKTËN 1 METËR MBI SHTRATIN E LUMIT, LIQENIT)

RREGULLA TË PËRGJITHSHME PËR KAMPIONIMIN E UJIT (LUMENJ, PËRRENJ, LIQENE, REZERVUARE DHE UJËRA NËNTOKËSOR) NUK DUHET TË LËSHOHET MENJËHERË PAJISJA E MBLEDHJES SË MOSTRËS NË THELLËSI. LIHET 15 SEKONDA PARA SE TË BËHET MBYLLJA E SAJ. LITARI DUHET TË JETË VERTIKAL NË MOMENTIN E KAMPIONIMIT. SHISHET E MOSTRAVE SHPLAHEN PARAPRAKISHT TRE HERË ME MOSTËR, POR JO NË RASTET KUR PËRDORET REAGENT RUAJTËS. BËHET MENJËHERË REGJISTRIMI I TEMPERATURËS SË MOSTRËS MOSTRA E PËRDORUR PËRCAKTIMIN E OT PËRGATITET MENJËHERË SIPAS METODËS ANALITIKE (ELEKTROKIMIKE OSE WINKLER) MERREN PJESË TË NDRYSHME KAMPIONI PËRCAKTIMIN E PH DHE EC, KUJDES MOS TË PËRZIHEN ME PJESËN TJETËR.

RREGULLA TË PËRGJITHSHME PËR KAMPIONIMIN E UJIT (LUMENJ, PËRRENJ, LIQENE, REZERVUARE DHE UJËRA NËNTOKËSOR) DUHET TË LIHET PAK VEND BOSH NË SHISHET E MOSTRAVE QË TË KETË MUNDËSI PËRZIERJEJE PËRPARA ANALIZAVE. MATJET E REALIZUARA NË TERREN DUHET TË REGJISTROHEN DIREKT NË REGJISTRIN PËRKATËS. DUHET TË REGJISTROHEN TË GJITHA INFORMACIONET E PËRFTUARA NË STACIONIN MONITORUES (TEMP, PRESIONI, MOTI, PRANIA E PESHQVE TË NGORDHUR, GJURMË NAFTE, RRITJE E ALGAVE, PAMJA DHE ERËRAT E PAZAKONSHME, ETJ) SEPSE NDIHMOJNË NË INTERPRETIMIN E REZULTATEVE. MOSTRAT MENJËHERË PAS GRUMBULLIMIT TRANFEROHEN PËRKATËSE PËR TU TRANSPORTUAR NË LABORATOR. ANALIZAT NË TERREN REALIZOHEN MENJËHERË. NË SHISHET

RREGULLA TË PËRGJITHSHME PËR KAMPIONIMIN E UJIT (LUMENJ, PËRRENJ, LIQENE, REZERVUARE DHE UJËRA NËNTOKËSOR) Pika: Nr. /Kodi Përshkrimi Stacioni: Nr. /Kodi Përshkrimi Data: Koha: Kushtet atmosferike: ………………. Mostrat e mbledhura: Kimike Po/Jo Nr. Mostre Mikrobiologjike Po/Jo Nr. Mostre Thellësia e kampionimit: …………… Problemet e ndeshura/përshtatjet e bëra gjatë kampionimit: …………. Ruajtja dhe konservimi i mostrës: …………… Transportimi i mostrës: …………. Analizat e kryera në vend: Metoda Parametri e përdorur Pajisja Mostra/blank Shënime mbi analizat në vend: …………. Vërejtje të përgjithshme: …………………… Mbledhësi: Emër Mbiemër Firma Marrësi i mostrës: Emër Mbiemër Firma Marrësi i të dhënave: Emër Mbiemër Firma Vlera e lexuar Njësitë Data

PËRZGJEDHJA E MOSTRAVE DHE PLANI I KAMPIONIMIT (PRODUKTE USHQIMORE) HAPAT E ANALIZIMIT TË PRODUKTEVE USHQIMORE: Ø PLANIFIKIMI (ZGJEDHJA E PROCEDURËS SË ANALITIKE) PËRSHTATSHME Ø ZGJEDHJA E MOSTRËS Ø PËRGATITJA E MOSTRËS Ø KRYERJA E ANALIZËS Ø ANALIZIMI I TË DHËNAVE Ø RAPORTIMI I REZULTATEVE PËRZGJEDHJA E MOSTRËS PËRFAQËSUESE ËSHTË NJË NGA FAZAT MË TË RËNDËSISHME NË ANALIZËN E USHQIMEVE

PËRZGJEDHJA E MOSTRAVE DHE PLANI I KAMPIONIMIT (PRODUKTE USHQIMORE) PLANI KAMPIONIMIT DUHET TË JETË NJË DOKUMENT I SHKRUAR QARTË QË PËRMBAN DETAJE : § MADHËSIA, SASIA E MOSTRËS, § VENDI I KAMPIONIMIT § METODA E KAMPIONIMIT Plani kampionimit varet nga: § Qëllimi analizës § Natyra e popullatës dhe e mostrave të veçanta § Metoda analitike e përdorur përshkrimin e mostrave § METODA E RUAJTJES SË MOSTRËS Për produkte të ndryshme plani i kampionimit dokumentohet nga organizata të ndryshme që autorizojnë metoda zyrtare.

PËRZGJEDHJA E MOSTRAVE DHE PLANI I KAMPIONIMIT (PRODUKTE USHIMORE) QËLLIMI I ANALIZËS NDIKON NË PLANIN E KAMPIONIMIT: § MOSTRAT ZYRTARE MERREN NGA LABORATORË KONTROLLUAR CILËSINË E PRODUKTEVE. SHTETËROR PËR TË § MOSTRAT E LËNDËS SË PARË. § MOSTRAT GJATË PROCESIT PRODHUES-MOSTRAT E NËNPRODUKTEVE. § MOSTRAT E PRODUKTIT PËRFUNDIMTAR. § MOSTRAT PËR KËRKIM SHKENCOR. PLANI I KAMPIONIMIT PËR IDENTIFIKIMIN E SUBSTANCAVE TË DËMSHME DUHET TË JETË SHUMË MË RIGOROZ SE ATO PËRCAKTIMIN E PARAMETRAVE TË CILËSISË.

PËRZGJEDHJA E MOSTRAVE DHE PLANI I KAMPIONIMIT (PRODUKTE USHIMORE) Plani i kampionimit varet nga natyra e popullatës nga e cila përzgjidhet mostra: Ø Analiza e popullatës së fundme siguron informacion mbi vetitë e saj Ø Analiza e popullatës së pafundme siguron informacion mbi vetitë e procesit (ndahet në popullata të fundme) Ø Popullata e vazhdueshme : nuk ka ndarje fizike midis pjesëve të mostrës (qumështi, vaji në depozita) Ø Popullatë e kategorizuar (ndarë në grupe): numri dhe madhësia e nëngrupeve përcaktojnë zgjedhjen e planit të kampionimit Ø Popullatë homogjene Ø Popullatë heterogjene

ZHVILLIMI I PLANIT TË KAMPIONIMIT KARAKTERISTIKAT E PËRCAKTUARA NË PLANIN E KAMPIONIMIT SASIA E MOSTRËS. VENDNDODHJA E MOSTRËS, E RËNDËSISHME NË POPULLATA HETEROGJENE. MARRJA E MOSTRËS, MANUALE OSE MEKANIKE.

PËRGATITJA E MOSTRËS LABORATORIKE HOMOGJENIZIMI I MOSTRËS BRUTO Reduktimi i madhësisë së mostrës • ME PAJISJE (MULLI, MIKSERA, BLENDERA, ETJ) § Mostra laboratorike zgjidhjet nga mostra bruto e homogjenizuar paraprakisht • METODA ENZIMATIKE (P. SH. , PROTEAZA, CELULAZË, LIPAZË) § Planet e kampionimit shpesh përcaktojnë metodën e reduktimit të madhësisë së mostrës • METODAT KIMIKE (P. SH. , ACIDET E FORTA, IDENTIFIKIMI I MOSTRËS BAZAT E FORTA) Ø PËRSHKRIMI I MOSTRËS Ø KOHA E KAMPIONIMIT Ø VENDI I MARRJES SË MOSTRËS Ø PERSONI I KAMPIONIMIT Ø METODA E PËRDORUR PËR KAMPIONIM