Universal Design Evrensel Tasarm Eda BAKIR Ders Sorumlusu

Universal Design Evrensel Tasarım Eda BAKIR Ders Sorumlusu: Prof. Dr. Hakan TÜZÜN İnsan- Bilgisayar Etkileşimi

1. Evrensel tasarım, sistemleri tasarlama ile ilgilidir, böylece her koşulda herkes tarafından kullanılabilir. 2. Çok modlu sistemler, etkileşimde birden fazla giriş kanalı kullanan sistemlerdir. Bu sistemler örneğin şunları kullanabilir: - konuşma Universal Design. Ana Başlıklar - konuşma dışı ses - dokunma - el yazısı - mimik. 3. Evrensel tasarım, çeşitlilik için tasarım anlamına gelir: - Duyusal, fiziksel veya bilişsel bozukluğu olan kişiler - Farklı yaşlardaki insanlar - Farklı kültürlerden ve arka planlardan insanlar.

Universal Design. Evrensel Tasarım nedir? Herkesin kullanabileceği bir şey tasarlamak mümkün mü - eğer yapılsaydı ne kadar pratik olurdu? Bir ürünün, mümkün olabilecek her koşullarda, mümkün olduğunca çok kişi tarafından kullanabilmesini amaçlayan bir tasarım sürecidir.

Universal Design. Evrensel Tasarım nedir? Gerçekte, herkese için en uygun olan şeyi tasarlamayabiliriz. Ayrıca herkesin aynı ürünü kullanarak aynı deneyime sahip olacağından da emin olamayabiliriz. Fakat biz evrensel tasarımın hedefine doğru yönelebilir ve eşit bir deneyim sağlamayı hedefleyebiliriz.

Evrensel tasarım çok karmaşık ve masraflı olmak zorunda değildir. Evrensel Tasarım İlkeleri Etrafımıza baktığımız zaman çoğu şeyin de aslında insanların çeşitliliğini gözeterek yapıldığını görebilirsiniz. Örneğin en basit haliyle bir asansör. . O nedenle, evrensel tasarım, yaptığımız tasarım seçimleri ile hiç kimsenin dışarıda kalmadığını garanti etmeye çalışmaktır.

Evrensel Tasarım İlkeleri 1990'ların sonlarında ABD'deki North Carolina Eyalet Üniversitesi'ndeki bir grup, evrensel tasarımın yedi genel ilkesini önermiştir. Bu ilkeler bize evrensel tasarımların geliştirileceği bir çerçeve sunmaktadır.

İlke 1: Eşit- Adil Kullanım İlkesi (Equitable use) Tasarım, farklı yetenekteki insanlar için yararlı ve herkesin ilgisini çekiyor olmalıdır. Evrensel Tasarım İlkeleri Hiçbir kullanıcı dışlanmamalıdır. Eğer mümkünse, erişim herkes için aynı olmalıdır. Uygun olduğunda güvenlik ve gizlilik koşulları herkes için ulaşılabilir olmalıdır. Aynı kullanımın mümkün olmadığı durumlarda, eşdeğer kullanım desteklenmelidir.

Evrensel Tasarım İlkeleri İlke 2: Kullanımda Esneklik İlkesi (flexibility in use) Kullanıcının hızına, hassaslığına ve alışkanlığına uyarlanabilmelidir. Kullanıcıya seçenekler sunmalıdır.

İlke 3: Basit ve Sezgisel Kullanım (simple and intuitive to use) Evrensel Tasarım İlkeleri Sistem, kullanıcının bilgi, deneyim, dil, ve konsantrasyon seviyesine bağlı olmaksızın basit ve sezgisel olmalıdır. Tasarım, kullanıcının beklentilerini karşılamalıdır. Gereğinden fazla karmaşık olmamalı ve önemli kısımlara ulaşmayı kolaylaştıracak şekilde organize edilmelidir. Kullanıcıya mümkün olduğunca dönüt sağlamalıdır.

İlke 4: Anlaşılabilir Bilgi İlkesi (perceptible information) Tasarım, çevre koşullarına ve kullanıcının yeteneğine bakmaksızın etkili bilgi iletişimi sağlamalıdır. Evrensel Tasarım İlkeleri Yani bilgi birden fazla biçimde ve modda sunulmalıdır. Önemli bilgiler vurgulanmalı ve metin içinde açıkça ayırt edilebilmelidir. Sunum, farklı duyusal yeteneklere sahip kişilerce bilgiye erişmek için kullanılan cihaz ve teknikleri desteklemelidir.

İlke 5: Hatalar için Tolerans (tolerance for error) Evrensel Tasarım İlkeleri Hata ve istenmeyen davranışlardan dolayı oluşacak etki ve zararlar en aza indirgenmelidir. Muhtemel tehlikeli durumlar ortamdan uzaklaştırılmalı ya da ulaşımı zorlaştırılmalıdır. Potansiyel tehlikeler uyarılarla desteklenmelidir. Konsantrasyon gerektiren durumlarda kullanıcı desteklenmelidir.

İlke 6: Düşük Fiziksel Çaba (low physical effort) Evrensel Tasarım İlkeleri Sistemler kullanımı kolay tasarlanmalı ve fiziksel çabayı ve yorgunluğu en aza indirgemelidir. Sistemin fiziksel tasarımı kullanıcının doğal duruşunu devam ettirecek şekilde olmalıdır. Sürekli ve tekrarlanan eylemlerden kaçınılmalıdır.

İlke 7: Yaklaşım ve kullanım için boyut ve alan (size and space for approach and use) Sistemin yerleştirilmesi, kullanıcıların beden büyüklüğüne ve duruşlarına bakılmaksızın erişilebilir ve kullanılabilir olmalıdır. Evrensel Tasarım İlkeleri Önemli parçalar, hem oturan hem de ayakta olan kullanıcılar için göz hizasında olmalıdır. Bütün fiziksel bileşenler hem oturan hem de ayakta olan kullanıcılar için rahatlıkla ulaşılabilir olmalıdır. Sistem, yardımcı cihazların kullanılması için yeterli alan sağlamalıdır.

Multi-modal Interaction Birden fazla etkileşim modundan bilgiye erişim sağlamak, evrensel tasarımın önemli bir prensibidir. Görme, insanların çoğunluğu için baskın bir duygudur ve çoğu etkileşimli sistem, görsel kanalı, grafik, metin, video ve animasyon yoluyla, ana sunum aracı olarak kullanır.

Multi-modal Interaction Ancak ses, çevremizden haberdar olmamızı, çevremizdeki insanları ve olayları izlememizi, ani gürültülere tepki vermemizi, dikkatimizi bir şeyden diğerine çeviren ipuçlarını ve ipuçlarını sağladığımız önemli bir kanaldır.

Multi-modal Interaction Dokunma da önemli bilgiler sağlar. Özellikle tutma ve hareket gerektiren durumlarda. Tat ve koku az tercih edilen duyulardır. Bir yemeğin tadının iyi olup olmadığını kontrol etmede veya yangının erken belirtilerini tespit etmede kullanılırlar.

Multi-modal Interaction Etkileşimli bilgisayar sistemlerinin çoğu görsel etkileşim özellikleri ağırlıklıdır. Sistemler karmaşıklaştıkça, aynı anda çok fazla bilginin sunulması görsel yüklenme oluşturacaktır. Diğer duyu kanallarından da yararlanılması ile görsel kanal üzerindeki baskı azalır ve böylece etkileşim artar. Birbirimizle ve etrafımızdaki dünyayla olan günlük etkileşimimizin, her biri için çok-duyusal olmasıdır. Dünya ile etkileşimimiz çokluduyusal girdi ile geliştirildiğinden, birden fazla duyusal kanal kullanan etkileşimli sistemlerin daha zengin bir etkileşimli deneyim sunması mantıklıdır.

1) Arayüzde Ses Insan. Bilgisayar İletişimi için Alternatif Biçimler Ses, kullanılabilirlik için önemli bir katkıdır. Fakat ses, standart ara yüzlerde az kullanılmaktadır. Sadece görsel erişim olan uygulamalarda özellikle görme-engelli kullanıcılar için ciddi problemler oluşmaktadır. Sesin alternatif olarak kullanılabileceği 2 tür vardır: Arayüzde konuşma (speech) Konuşmasız (non-speech)

Arayüzde Konuşma Insan. Bilgisayar İletişimi için Alternatif Biçimler Dilin karmaşık yapısının farkına varmadan konuşmayı öğreniriz. Aslında bu karmaşıklık konuşma tanıması ve sentezini bilgisayar için çok zor yapmaktadır. Structure of Speech (Konuşmanın yapısı): Bilgisayar tabanlı tanıma ve konuşmanın oluşumu ile ilgili problemleri çözmek istiyorsak, öncelikle konuşmanın temel yapısını anlamalıyız.

Insan. Bilgisayar İletişimi için Alternatif Biçimler Ayrıca arka plandan gelen gürültü de sesin anlaşılmasını maskelemekte veya engellemektedir. Bunlara ek olarak, kişiler arasındaki değişiklikler de problemlere neden olmaktadır. En ciddi problem bölgesel aksanlardan kaynaklanmaktadır. Kullanılan “errr” ve “ummm” gibi sesler kelimler arasındaki boşlukları doldurmaktadır ve konuşmanın anlaşılmasını zorlaştırmaktadır.

Ses tanıma iletişimin diğer bir şekli olarak yani ya mevcut kanala destekleyici ya da birincil olarak verilebilir. Ses tanıma Aynı zamanda görme, bedensel, ve bilişsel engelli kullanıcılar için alternatif bir girdi ortamı oluşturur. Ses-tabanlı kelime işlemciler kolaylıkla görülebilmektedir ve birçok bilgisayar, ses girdisini pazarlama özelliği olarak kullanmaktadırlar. Phonetic typewriter: ses tabanlı sistem.

q. Sentez işlemi tanımadan daha karmaşık bir süreç olup, tanımanın tamamlayıcısı konumundadır. Konuşma Sentezi q. Kullanıcıların bilgisayarlarıyla günlük hayatlarında diğer insanlarla olduğu gibi iletişime geçebilmeleri ilgi çekicidir. q. Görsel ve fiziksel engelli bireyler için alternatif bir iletişim aracı olabilmektedir.

Konuşmasız Sesler (Non-speech) Konuşma dile bağımlıyken non-speech dilden bağımsız olarak öğrenilebilir. Insan. Bilgisayar İletişimi için Alternatif Biçimler Konuşmasız sesler etkileşimli sistemlerde değişik yollarla kullanılabilirler. Arka plandaki işlemlerin durum bilgisini sağlamak için de kullanılırlar.

Konuşmasız Sesler (Non-speech) İşitsel ikonlar (Auditory icons): Insan. Bilgisayar İletişimi için Alternatif Biçimler q. Arayüzdeki nesnelerin ve hareketlerin farklı türlerini doğal seslerle tanıtmada kullanılırlar. İnsanlar sesin kaynağını tınıdan daha kolay tanıyabildiği için doğal sesler kullanılır. q. Her işlemin doğal sesinin olmaması zorluk teşkil etmektedir. Bilgisayarın çıkardığı ses sinyalleri (Earcons): q. Doğal seslere alternatif olarak yapay-estetik sesler oluşturulur. q. Olayları ve nesneleri ifade etmek için nota kombinasyonlarını kullanırlar (ritme, tınıya, ölçüye ve sese göre değişiklik gösterir). q. Ses sinyalleri ailesi benzer tipteki ses sinyallerini birleştirerek sinyalleri hiyerarşik olarak gösterilen menüde yapılandırır.

2) Arayüzlerde dokunma Insan. Bilgisayar İletişimi için Alternatif Biçimler Bilgisayarlarla etkileşim için geniş olarak kullanılmasa da bu alanda önemli araştırmalar yapılmakta ve ticari uygulamalar uygun hale gelmektedir. Arayüzlerde dokunma’nın kullanılması haptic interaction olarak bilinmektedir. Haptic dokunma ile ilgili genel tanımlar için kullanılıyor. Genel anlamda 2’ye ayırabiliriz. 1) deri aracılığı ile 2) hareket ve konum ile(kinestetik)

El yazısı Tanıma Insan. Bilgisayar İletişimi için Alternatif Biçimler Tıpkı konuşma gibi, el yazısını iletişimin çok doğal bir biçimi olarak düşünebiliriz. El yazısı, hem metin hem de grafik girişi olarak yorumlanabilir. İnsanların el yazıları birbirinden değişiklik göstermektedir. El yazısını yakalamak için kullanılan en önemli teknoloji sayısallaştırılmış tabletlerdir.

Insan. Bilgisayar İletişimi için Alternatif Biçimler Jest (Gesture) Tanıma Bilgisayarlar belirli el hareketleri ile kontrol etmek birçok durumlarda avantajlar sağlayabilir. Ama ses gibi jestler (el-kol hareketleri) de kişiye/kullanıcıya bağlıdır ve bu teknolojiler pahalıdır.

Çeşitlilik için Tasarım Arayüzler normal insanların yanı sıra özel gereksinimlere ihtiyaç duyan insanlara yönelik de tasarlanmalıdır. Designing For Diversity Evrensel tasarım ilkeleri dikkate alınarak bir tasarım yapılacaksa, insanların farklı ihtiyaç ve sınırlılıklara sahip olduğu unutulmaması gerekir. q. Tasarım esnasında üç tür çeşitlilik söz konusudur: q. Engel q. Yaş q. Kültür

Engellilik durumu Görme Engelliler: Görme engelli bireylerin sisteme erişimlerinin artırılması için sesin (konuşma, ses sinyalleri, işitsel ikonlar) ve dokunmanın kullanımı olmak üzere iki yaklaşım bulunmaktadır. Designing For Diversity İşitme engelliler: Etkileşimli tasarımlarda görsel kanal daha fazla kullanılmaktadır. E-posta ve anlık mesajlaşma işitme engelli bireyler için sorun oluşturmamaktadır. Arayüz tasarımlarında ses kullanıldığında (sesli anlatımlar) işitme engelli bireyler için problem oluşur. Çoklu ortam tasarımlarında metinsel bilgi işitme engelli bireyler için alternatif bir tamamlayıcıdır.

Engellilik durumu Fiziksel engel: Designing For Diversity Bu tür kullanıcılar çeşitli hareket ve kontrol gerekliliklerini yapamayabilirler. Mesela kesinlik isteyen mouse kontrollerinde zorlanırlar. Sesli girdiler ve çıktılar bu kullanıcılar için yararlı olabilir. Konuşma Engeli Duyma ve konuşma engeline sahip bireyler için çoklu ortam sistemler iletişim kurabilmede yapay konuşma, metin tabanlı iletişim ve konferans sistemleri gibi araçlar kullanmaktadır. Metne dayalı iletişim yavaş olup iletişimin hızını da etkiler.

Engellilik durumu Designing For Diversity Okuma güçlüğü(disleksi): Bu tür kullanıcılar yazılı ifadeleri zor bulabilirler. Bunlar için sabit gezinim yapısı ve anlaşılır ipuçları önemlidir. Renk kodlama bilgileri textlerin daha anlaşılır olmasına yardımcı olabilir.

Engellilik durumu Otizm q. Teknolojinin evrensel tasarımı otistik bireylere iletişim ve eğitim alanında yardımcı olabilmektedir. Designing For Diversity q. Bu bireylerin çevrelerindeki diğer bireylerle iletişimlerinde bilgisayar destekli iletişim ve sanal çevreler önemli faktörlerdir. q. Otistik bireylerin eğitimlerinde de bilgisayar kullanmak önem taşımaktadır.

Farklı Yaş Grupları Özellikle çocuklar ve yaşlılar için özel gereksinim gerektirecek etkileşim tasarımlarına gerek duyulmaktadır. Designing For Diversity Yaşlı insanlar: Yaşın getirdiği bazı engel durumları ve teknolojiye karşı isteksizlik olabilir. Tasarımlar sadece ve anlaşılır basit ve hataya toleranslı olmalıdır. E-posta ve anlık mesajlaşma yaşlı insanların sosyal etkileşimlerini kolaylaştırabildiği gibi mobil teknolojiler yaşlılıkla birlikte ortaya çıkabilecek hafıza kayıplarında zihinsel destek sağlayabilmektedir.

Farklı Yaş Grupları Çocuklar: Çocuklar yetişkinlerden farklıdır ve onların da özel gereksinimleri olabilir. Sevdikleri, ilgi duydukları şeyler farklılık gösterebilir. Designing For Diversity El-göz koordinasyonu gelişmeyen çocuklarda klavye ve fare yerine kalem tabanlı arayüzler, dokunma ve el yazıları alternatif girdi birimleri olabilir. Evrensel tasarım ilkeleri çerçevesinde arayüzler çocukların kullanabilmesi için klavye ve fare yerine dokunma ve el yazısı kullanacak şekilde tasarlanabilir. Çocukların deneyimlerini geliştirmek için bilgi metin, grafik ve ses içerecek şekilde sunulabilir.

Farklı Kültürler Farklılıkların son alanı olarak kültürel farklılıkları ele alabiliriz. Designing For Diversity Bazı semboller ve nesneler farklı kültürlerde farklı anlamlara gelmektedir. Arayüzlerde ve tasarımlarda gerek bu sembollerin gerekse renklerin kullanımlarına özen gösterilmelidir.

Teşekkürler. .