ULUSLARARASI SERMAYE HAREKETLER Yrd Do Dr Oktay KIZILKAYA

ULUSLARARASI SERMAYE HAREKETLERİ Yrd. Doç. Dr. Oktay KIZILKAYA

DIŞ ÖDEMELER DENGESİ Dış Ödemeler Bilançosu Kavramı II. Dış Açık Ve Dış Fazla III. Dış Ödeme Açıklarının Nedenleri IV. Dış Açıklar konusunda İzlenebilecek Politikalar V. Ödemeler Bilançosunun İçerdiği Sınırlandırmalar VI. Türkiye’nin Ödemeler dengesi VII. Türkiye’nin Cari İşlemler Dengesi Açıkları Sorunu I.

Ödemeler Dengesi q Ödemeler Dengesi : Bir ülke sakinlerinin diğer ülke sakinleriyle, belli bir dönemde yaptığı tüm ekonomik faaliyetlerin sistematik şekilde kaydedildiği tablodur. Bilançonun ana bölümleri şunlardır: A. CARİ İŞLEMLER HESABI B. SERMAYE HESABI C. FİNANS HESABI D. NET HATA VE NOKSAN E. REZERV VARLIKLAR Genel Denge

Dış Ödemeler Bilançosu Kavramı q Dış ödemeler bilançosu veya dengesi, ülkelerin belirli bir dönem içerisindeki dış ekonomik ve mali ilişkilerinin durumunu gösterir. q Bir ülkenin dış ödemeler bilançosundaki denge veya dengesizlik, o ülkenin uluslararası ödeme gücündeki iyileşme ya da bozulmaları yansıtır ve dolayısıyla da ekonomik ve mali itibarının bir göstergesi olarak değerlendirilir q Ödemeler bilançosu, bir ülkede yerleşik kişilerin belirli bir dönem boyunca yabancı ülkede yerleşik kişilerle yaptıkları tüm ekonomik işlemlerin sonucunu gösteren sistematik bir kayıt biçiminde tanımlanır. q Ödemeler bilançosu stok değil, akım kavramı dır.

Dış Ödemeler Bilançosu Kavramı a. Ekonomik İşlem ve Ülkede Yerleşik Olma q Ekonomik işlem mal, hizmet ve teknoloji yada sermaye ihraç ve ithali karşılığında ülkeye döviz giriş çıkışının olması şeklinde ifade edilebilir. Uluslararası ekonomik işlemlerin sonucunda genel olarak parasal bir ödeme söz konusu olmaktadır. Bu bağlamda; *mal, hizmet veya teknoloji ihraç eden veya sermaye ithal eden bir ülkeye döviz girecektir. Tersi durumda, *yani mal, hizmet veya teknoloji ithal eden veya sermaye ihraç eden bir ülkeden ise döviz çıkacaktır. q Ülkede yerleşik olma özelliği ise o ülkede faaliyetlerine devam eden kişi, firma ve kamu kuruluşlarının ekonomik faaliyetlerinin ödemeler bilançosuna dahi edileceğini ifade eder.

Dış Ödemeler Bilançosu Kavramı b. Alacaklı ve Borçlu İşlemler q Dış dünyaya karşı alacak hakkı doğuran işlemler alacaklı işlemler dir ve genel olarak ülkeye döviz girişi sağlar. Mal ve hizmet ihracı, sermaye ithali gibi…. Bu işlemler ödemeler bilânçosunun aktif kısmına kaydedilirler. q Dış dünyaya karşı borç doğuran işlemler borçlu işlemler dir ve genel olarak ülkeden döviz çıkılı olur. Mal ve hizmet ithali, sermaye ihracı gibi…. Bu işlemler ödemeler bilânçosunun pasif kısmına kaydedilirler.

Dış Ödemeler Bilançosu Kavramı c. Uluslararası ticari işlemlerin ikilik özeliği q Uluslararası ekonomik ve mali işlemlerin çoğunda iki işlem (mal ve hizmet devri ve karşılığı olan paranın transferi) şeklindedir. Ödemeler bilançosu Çift Kayıtlı Muhasebe Sistemine göre tutulur. q Bu yöntemde ikilik özelliğine uygun olarak bir borçlu işlem, ilgili hesabın borçlu yanına kaydedildikten sonra, başka bir hesabın da alacaklı kısmına kaydedilir. Aynı şekilde bir alacaklı işlemde hesabın alacaklı kısmına kaydedildiğinde, başka bir hesabın da borçlu kısmında gösterilmiş olacaktır. Neticede, aynı işlemin iki ayrı hesabın ters yanlarına kaydedilmesi gerçekleşmektedir. Bu durum bu işlemlerin denkleştirilmesi sonucunu doğurmaktadır.

Dış Ödemeler Bilançosu Kavramı d. Otonom ve Denkleştirici İşlemler q Ödemeler bilânçosunun temel hesap grupları, Cari İşlemler Hesabı, Sermaye Hesabı ve Resmi Rezervler Hesabı olarak sıralanabilir. Ayrıca İstatistik Farklar diye bilinen tek kalemlik bir hesap da yer almaktadır. q Cari İşlemlere mal ve hizmet akımları ile ilgili işlemler kaydedilir q Sermaye hesabına ise sınır ötesi sermaye işlemleri kaydedilir. q Resmi Rezervler hesabı ise merkez bankasının piyasaya müdahalede bulunarak yaptığı döviz alım ve satımları sonucu ülkenin resmi uluslararası rezervlerindeki net değişmeyi göstermektedir.

DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI 1. Cari İşlemler Hesabı q Ülkenin ihraç ve ithal ettiği mallar ve hizmetler bu hesaba kaydedilir. a) Mal Ticareti (görünür ticaret) q Mal ihraç ve ithali toplam ülkelerin uluslararası ekonomik işlemlerinin büyük bir kısmını oluşturur. ( Genellikle 1/2 ile 2/3 arasında ) q Ülkeye döviz kazandıran başlıca işlemdir q Kayıt tekniği açısından alacaklı bir işlem olarak aktife yazılır q Toplam mal ithalatı ile toplam mal ihracatı arasındaki dengeye dış ticaret bilançosu adı verilir.

DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI b. Uluslararası Hizmetler (Görünmez q Hizmet ihraç ve Ticaret) ithalinden kaynaklanır. q Uluslararası Hizmetleri Kapsayan İşlemler § Dış Turizm § Uluslararası Taşımacılık § Uluslararası Bankacılık ve Sigortacılık § Uluslar arası inşaat hizmetleri § Lisans Bedelleri, Kiralar, Komisyonlar § Yurtdışı Resmi Hizmetler

DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI c. Uluslararası Faktör Gelir ve Giderleri q Yurtiçindeki yabancı sermaye şirketlerinin faaliyetlerinden kazanıp yurtdışına transfer ettikleri karlar, ülkeye yapılan uzun ve kısa süreli yabancı mali yatırımların geliri olarak dışarıya gönderilen paralar (faizler ve temettüler) veya dış borçlara ödenen faizler bu grupta yer alır q Bunun gibi, ülkede yerleşik kişilerin yurt dışında yaptıkları doğrudan yatırımlardan sağladıkları karlar, faiz ve temettü kazançları alacaklı işlemler olarak dış alem faktör gelirleri arasına kaydedilir.

DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI d. Tek Yanlı Transferler qÜlkeler arasında bağış ve hibe şeklinde yapılan işlemlerdir. q. Yapılan Karşılıksız Transfer, bağışta bulunan ülke açısından borç işlemi niteliğindedir. q. Yapılan bağışın mal şeklinde olması durumunda mal hesabına alacak kaydı düşülür.

DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI e. Cari İşlemler Dengesi (Bilançosu) q Cari işlemlerin alacaklı ve borçlu kısımları toplamı arasındaki farka “cari işlemler bilânçosu” veya «cari işlemler dengesi» (current transactions balance) adı verilmektedir. İki taraf toplamı birbirine eşit çıkarsa bu durum cari işlemler bilançosunun dengede olması demektir. Alacaklı kısım toplamının borçlu kısımdan büyük olması cari işlemler bilânçosunun fazla vermesini, tersi yani borçlu kesim toplamının alacaklı kısımdan büyük olması ise cari işlemler açığını ifade etmektedir. q Alt bilançolar açısından ele alınırsa, Cari işlemler bilançosu, dış ticaret bilançosu, hizmetler bilançosu, uluslar arası faktör gelirleri bilançosu ve tek yanlı transferler bilançosu toplamından oluşur.

DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI f. Cari İşlemler Bilançosu ve GSYH q Cari işlemler hesabı, hem cari yılda ihraç ve ithal olunan mal ve hizmetleri gösterdiği o yıla ait GSYİH ile doğrudan bir ilişki kurmaktadır. Yani, ülkede üretilip yabancılara satılan mallar GSYIH’nin bir bölümünü oluşturmaktadır. q Açık ekonomilerde (dış ticaret yapılabilir ülkelerde) milli gelirin (GSYIH) oluşumu bağlamında cari işlemlerin önemli bir yeri bulunmaktadır. Milli gelir hesaplamalarında (X)ihracat, toplam harcama akımına bir katılım, (M) ithalat ise toplam harcamalardan ayrılan bir sızıntı durumundadır. Bu nedenle net ihracat denilen ihracat ve ithalat farkı denge milli gelirinin oluşumunu etkilemektedir. GSYIH = C + I + G + (X-M) C: tüketim harcamlarını I: yatırım harcamalarını G: kamu harcamalarını X: ihracat M: ithalat

DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI Ödemeler Dengesi EKİM 2015 CARİ İŞLEMLER HESABI q Cari işlemler açığı, bir önceki yılın Ekim ayına göre 2. 176 milyon ABD doları azalarak 133 milyon ABD doları olarak gerçekleşmiştir. Bunun sonucunda, on iki aylık cari işlemler açığı 38. 109 milyon ABD doları olmuştur. q Bu gelişmede, ödemeler dengesi tablosundaki dış ticaret açığı nın bir önceki yılın aynı ayına göre 2. 326 milyon ABD doları azalarak 2. 356 milyon ABD dolarına düşmesi etkili olmuştur. Diğer yandan, hizmetler dengesinden kaynaklanan net gelirler 170 milyon ABD doları azalarak 2. 854 milyon ABD dolarına düşmüştür. q Parasal olmayan altın kaleminde, bir önceki yılın Ekim ayında 356 milyon ABD doları net ithalat olurken, bu yılın aynı ayında 478 milyon ABD doları net ihracat gerçekleşmiştir. q Hizmetler dengesi altında seyahat kaleminden kaynaklanan net gelirler, bir önceki yılın aynı ayına göre 351 milyon ABD doları tutarında azalarak 2. 472 milyon ABD dolarına gerilemiştir. q Birincil gelir dengesi kalemi altında yatırım geliri kaleminden kaynaklanan net çıkışlar, bir önceki yılın aynı ayına göre 40 milyon

DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI 2. Sermaye Hesabı ve Finans Hesapları q Sermaye işlemleri, genelde bir ülkede yerleşik kişi ve kuruluşların yabancı ülkede yaptıkları fiziki yatırımları (üretim tesisleri, bina, arazi vs. ) sınır ötesine aktarılan mali fonlardan (yabancı tahvil, hisse senedi, hazine bonosu vs. alım satımı, yabancı ülke bankalarında vadeli hesaplar açtırılması gibi) oluşur. q Ülkenin dış dünya ile yaptığı sermaye işlemleri geleneksel olarak ödemeler bilançosunun sermaye hesabına kaydedilmekteydi. Ancak 2009 yılında IMF nin yeni düzenlemesine göre bu hesabın başlığı Sermaye Hesabı ve Finans Hesapları biçiminde değiştirilmiştir. Buna göre üretilmeyen ve finansal nitelikte olmayan varlıklar (örneğin sanat eseri, telif hakkı, lisans veya ticari marka bedeli vs. ) ile göçmen transferleri ve ülkenin silinen dış borçları (varsa) sermaye hesabı kısmında gösterilir. Finansal nitelikteki sermaye akımları ise finans hesaplarına kaydedilir. q Yurtdışından ülkeye sermaye girişi, bir alacak işlemi, ülkeden sermaye çıkışı da bir borç işlemidir. q Bu özellik mal ve hizmet akımlarındaki durumun tersinedir. q Sermaye hesabındaki toplam alacaklı ve borçlu işlemlerin net bakiyesine sermaye bilançosu adı verilir.

DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI Ödemeler Dengesi EKİM 2015 FİNANS HESABI q Doğrudan yatırımlar dan kaynaklanan net girişler (net yükümlülük artışı), bir önceki yılın aynı ayına göre 158 milyon ABD doları azalarak 367 milyon ABD doları tutarında gerçekleşmiştir. q Portföy yatırımları 147 milyon ABD doları tutarında net giriş (net yükümlülük artışı) kaydetmiştir. Alt kalemler itibarıyla incelendiğinde, yurtdışı yerleşiklerin hisse senedi piyasasında 204 milyon ABD doları net alım, devlet iç borçlanma senetleri piyasasında ise 61 milyon ABD doları net satım yaptığı görülmektedir. q Yurtdışında ihraç edilen tahvil ve bonolarla ilgili olarak, bankalar 211 milyon ABD doları net geri ödeme, diğer sektörler ise 466 milyon ABD doları net borçlanma gerçekleştirmiştir. q Diğer yatırımlar kaleminden kaynaklanan net girişler (net yükümlülük artışı) 558 milyon ABD doları tutarında gerçekleşmiştir. q Diğer yatırımlar altında, yurtiçi bankaların yurtdışı muhabirlerindeki efektif ve mevduat varlıkları 2. 349 milyon ABD doları, yurtdışı bankaların yurtiçindeki mevduatları da 571 milyon ABD doları tutarında net artış kaydetmiştir. q Yurtdışından sağlanan kredilerle ilgili olarak, Genel Hükümet ve bankacılık sektörü sırasıyla 151 milyon ve 382 milyon ABD doları net geri ödemede bulunurken diğer sektörler 2. 490 milyon ABD doları net kullanım gerçekleştirmiştir. Bankalar, Ekim ayında kısa vadeli kredilerde net geri ödeyici, uzun vadeli kredilerde net kullanıcı olmuştur. q Resmi rezervler Ekim ayında 1. 197 milyon ABD doları azalmıştır.

DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI 3. Resmi Rezervler Hesabı q Merkez Bankasının döviz piyasasına yapmış olduğu müdahalelerin sonucunda ülkenin uluslararası resmi rezervlerindeki değişmelerin gösterildiği hesaplardır. q Denkleştirici işlemlerin ortaya çıkış nedeni ödemeler bilançosunun durumudur. Başka bir deyişle dış dünyadan sağlanan otonom gelirlerle otonom giderler arasında bir dengesizlik bulunması ya da kabaca bir yaklaşımla piyasa işleyişinden kaynaklanan toplam döviz arz ve talebi arasındaki dengesizliklerdi. q Resmi rezervlerde bir azalma (MB’nin döviz satışları) alacak, rezervlerde bir artma da (MB’nin döviz alışları) borç işlemi niteliğindedir

DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI 3. Resmi Rezervler Hesabı a. Resmi Rezerv Değişmeleri ve Kur sistemleri 1) Sabit Kur sisteminde amaç döviz arz ve talep güçlerindeki bir değişme karşısında kurlarda ortaya çıkması söz konusu olan bir değişmenin tümüyle önlenmesidir. Bu durum ancak MB’nın piyasada dış açık (-B) miktarında döviz satması - B = Dış + ΔRfazla (+B) + B =durumunda - ΔR ile gerçekleşebilir. ise tersi söz konusudur. Burada –B dış açığı, + ΔR ise resmi rezervlerdeki azalmayı ifade eder. Rezervlerdeki azalma pozitif işaretli olarak kaydedilir. 2) Serbest Değişken kur sisteminde ise kurlar piyasada arz ve talebe göre B=0 ve MB’nin ΔR=0, döviz kurları arzyoktur. ve talebe göre dalgalanır belirlendiği için müdahalesi Müdahale olmadığı için döviz rezervlerinde bir değişme olmaz.

DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI 3. Resmi Rezervler Hesabı b. Altın rezervlerindeki değişimin kaydedilmesi q. Sanayide kullanım amacıyla yapılan altın ithal ve ihracı mal ticareti gibi cari işlemler içinde gösterilir. Kayıt yöntemi de diğer mallar da olduğu gibidir. q Dış ödeme amacına bağlı altın işlemleri ise resmi rezervler hesabında yer alır. Bu durumda MB'nin altın ihracı resmi rezervler hesabının alacaklı yanına, altın

DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI 4. İstatistik Farklar Hesabı q İstatistik Farklar Hesabı, ödemeler bilançosu istatistiklerini denkleştirmek amacıyla kullanılır. q Ödemeler bilançosunun otonom (yada çizgi üstü) işlemlerinin net bakiyesi ile denkleştirici (yada çizgi altı) işlemlerin ters yönlü bakiyesi birbirine eşit olmalıdır. q Neden otonom ve denkleştirici hesaplar birbirine eşit olmaz. § § Gümrük İdarelerine verilen mal bildirimlerinin yanlış kaydedilmiş olması Kaçakçılık Turizm gelirlerinin anket ile belirlenmesi İthalat ve ihracat işlemi ile bedeli olan paranın farklı dönemlerde ödenmesi

DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI 4. İstatistik Farklar Hesabı Ödemeler Bilançosundaki Dengesizlik B= Bc + Bk = ΔR B = Ödemeler bilançosundaki dengesizlik Bc = Cari işlemler Bilançosu Bk = Sermaye Hesabı Bilançosu ΔR = Resmi rezervler hesabındaki değişme Örnek: Yıl sonunda ödemeler bilançosu düzenlemesi yapılırken resmi rezervlerdeki azalmanın 200 milyon dolar (ΔR=+200), bunun yanında cari işlemler açığı 25 milyon dolar (Bc= 25) ve sermaye bilançosunda 100 milyon dolarlık bir açık (Bk= 100) görülmekte olsun. Demek oluyor ki, otonom işlemler göre hesaplanacak dış açık 125 milyon dolar iken resmi rezervlere göre açık 200 milyon dolardır. Gerçek açığın 200 milyon dolar olduğu kabul edilirse , dengeyi sağlamak için, çizgi üstü işlemlerine 75 milyon dolarlık bir kayıt (istatistik farklar) eklemek gerekecektir. Demek ki, işaret farkını göz önünde bulundurmazsak , 200=25+100+75 olacaktır. Bu anlatılanlar aşağıda topluca gösterilmiştir. ÇİZGİ ÜSTÜ İŞLEMLER Cari işlemler bilançosu Sermaye bilançosu İstatistik farklar (NET HATA VE EKSİKLİKLER) NET OTONOM İŞLEMLER 25 100 75 200 ÇİZGİ ALTI İŞLEMLER Resmi rezerv değişmeleri NET DENKLEŞTİRİCİ İŞLEMLER +200 *** Belirtmek gerekir ki, eşitliğin iki yanı arasındaki farklar bazen çok önemli boyutlara ulaşabilmektedir. Buda istatistiki farklar hesabının dış dengesizliklerin tahmininde oynadığı rolü gösterir.

DIŞ AÇIK VE DIŞ FAZLA q Ödemeler bilançosu dengesi, ait olduğu yıl içindeki otonom işlemlerin toplam alacak ve toplam borçlarının birbirine eşit olmasıdır. Buna göre toplam borçlu işlemlerin toplam alacaklı işlemlerden büyük olması durumunda bir ödemeler bilançosu açığı, tersi durumda da bir ödemeler bilançosu fazlası (surplus) vardır.

DIŞ ÖDEME AÇIKLARININ NEDENLERİ q Yapısal Nedenler q İktisadi Dalgalanma q Geçici Faktörler q Yabancı Sermaye Giriş Ve Çıkışları

DIŞ ÖDEME AÇIKLARININ NEDENLERİ 1. Yapısal Nedenler qÜlkede uygulanan harcama genişletici politikalar q. Kalkınma hızının göreceli olarak yükseltilmesi q. Teknolojik gerilik ve ekonomi yönetimindeki gerilik nedeni ile rekabetin ve ihracatın azalması q. Bazı hammaddeler açısından dışa bağımlılığın aşırı derecede olması qÜlkedeki tercihlerin yabancı mallar yönünde değişmesi

DIŞ ÖDEME AÇIKLARININ NEDENLERİ 2. İktisadi Dalgalanma q Ulusal ekonomiden kaynaklanan bir dalgalanmanın genişleme aşamasında gelir ve harcamalar artıp fiyatlar yükseleceğinden ödemeler bilançosu açık verir. q Daralma aşamasına girildiğinde, bu faktörlerde tersine bir gelişme görülür ve bir dış fazlalık ortaya çıkar. q Dalgalanma boyunca görülen bu açık ve fazlalar birbirine eşitlenmiyorsa ülke ciddi dış ödeme sorunları içine sürüklenir. q Dış denge, yabancı ülkelerdeki dalgalanmalardan da etkilenir.

DIŞ ÖDEME AÇIKLARININ NEDENLERİ 3. Geçici Faktörler q Dünya hammadde fiyatlarının geçici yükselmesi q Mevsimsel Değişmeler (kuraklık, sel vb. ) olarak

DIŞ ÖDEME AÇIKLARININ NEDENLERİ 4. Yabancı Sermaye Giriş Ve Çıkışları q Ülkede yabancı sermaye girişini caydırıcı veya çıkışını özendirici gelişmeler dış ödeme açıklarını artırır. q Tersine yabancı sermaye girişini özendiren politikalar da dış dengenin fazla vermesine neden olabilir.

DIŞ AÇIKLAR KARŞISINDA İZLENEBİLECEK POLİTİKALAR q Ödemeler bilânçosundaki açıklar karşısında ülkelerin izleyecekleri yollar, bu açıkları finanse etmek, baskı altına almak, ya da tedavi edici önlemler üzerinde durmak şeklinde özetlenebilir. Açıkların finanse edilmesi, yukarıda belirtildiği gibi resmi döviz rezervlerini kullanılmasını gerektirir. Böyle bir yol açıkların dü zeltilmesi yönünde önlem almaya gerek duyulmaması demektir. q Fakat ülke kaynakları sınırsız değildir, sahip olunan dış rezervler ne ka dar büyük olursa olsun, er geç tükenebilirler. Ayrıca dış borçlanmaların da bir sınırı vardır. O bakımdan üzün süreli açıkların finanse edilmesi değil, tedavi edilmesi gerekir. q Dış açıklar durumunda izlenebilecek diğer bir yöntem de dış ticaret ve kambiyo politikası araçlarını harekete geçirmektir. Yani, hükümetler gümrük vergileri, kotalar ve yasaklamalarla ithalâtı kısıtlamaya çalışırlarken, kambiyo denetimi ile de ülkeden döviz ve sermaye çıkışını kısıtlarlar. Fakat bütün bu ön lemler dış açıklan ancak baskı altına almaya yarar; gerçekte ise açıklar giderilmiş olmazlar.

DIŞ AÇIKLAR KARŞISINDA İZLENEBİLECEK POLİTİKALAR q Üçüncü yol da açıkların tedavisi ya da düzeltilmesidir. Bu yol en güç, fakat en güvenilir olanıdır. Açıkların tedavisi, önce uygulanan kur politikasının gözden geçirilmesini gerektirir. Dış dengesizliklerin önemli bir nedeni, çoğu kez uygulanan kur politikasıdır. Merkez bankasının kur istikrarını sağlamak gerekçe siyle piyasaya yaptığı müdahaleler, ulusal paranın aşırı değerlenmesi (döviz ku runun düşük tutulması) sonucunu doğurmuş olabilir. Dolayısıyla eğer ortada böy le bir durum varsa, merkez bankası döviz kurunun piyasada denge değerini bula cak biçimde değerinin yükselmesine izin vermelidir. q Bunun yanında ihracatın artırılabilmesi için kısa ve uzun dönemde alına bilecek başka önlemler vardır. Kısa dönemde örneğin, ihracatçının dış piyasalar konusunda bilgilendirilmesi, ihracat üretimine ucuz girdi ve kredi sağlanması, ihracat bürokrasisinin önlenmesi, vs. üzerinde durulabilir. q Uzun dönemde ise konu daha çok kalkınma politikalarıyla ilgilidir. İhra cata yönelik bir kalkınma modeli, kaynakların dinamik karşılaştırmalı üstünlükle re göre dağıtımını, dış ticaret rejiminin liberalleştirilmesini ve uluslararası işbö lümüne gidilerek ekonominin dünya piyasası ile bütünleştirilmesini gerektirebilir.

ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN İÇERDİĞİ SINIRLANDIRMALAR q Ödemeler bilançosu tekniğin den ileri gelen diğer bazı sınırlandırmalar bulunmaktadır. Bunları aşağıdaki gibi belirtebiliriz: q Ödemeler bilançosu, belirli bir ana kadar ülkenin birikmiş dış borç veya dış alacaklarını göstermez. Ödemeler dengesi bir akım kavramıdır, ancak bir yıl içindeki ekonomik ve mali işlemlerin doğurduğu net açık veya fazlayı ortaya koyar.

ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN İÇERDİĞİ SINIRLANDIRMALAR q Bir ülkenin o güne kadar birikmiş dış borç ve dış alacaklarını gösteren tablo uluslararası borçluluk dengesi (balance of indebtedness) adını alır. Ulusla rarası borçluluk dengesi, dış borç veya varlıkları sürelerine, türlerine, alacaklı ve borçlulara göre ayırır. Örneğin özel dış borçların (varlıkların) hangi oranlarda dolaysız yatırımlardan, portfolyo yatırımlarından (tahvil ve hisse senedi) veya kısa süreli sermaye araçlarından oluştuğunun bilinmesinde yarar vardır. Sonra, resmi borç veya varlıkların ne kadarının diğer ülke ya da uluslararası kuruluşlarla ilgili olduğunu, bunların hangi yabancı paralara bağlı bulunduklarını bilmek de büyük önem taşır. Oysa, bu ve benzeri bilgiler ödemeler bilançosu istatistiklerin den elde edilemez. Bunun için ülkenin uluslararası borçluluk dengesi göstergesini oluşturmak gerekir.

ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN İÇERDİĞİ SINIRLANDIRMALAR q Ödemeler dengesi açık ve fazlaları dış ekonomik ilişkilerdeki "gerçek" bir dengesizliği de göstermemektedir. Ülkeler gümrük tarifeleri, kotalar ve kam biyo denetimi gibi kısıtlamalarla uluslararası mal ve sermaye akımlarını sınırlan dırırlar. Dolayısıyla ödemeler dengesinin gösterdiği açıklar "fiili" (görünür) açık lardır. "Potansiyel" açıkların saptanabilmesi için ödemeler dengesi kayıtlarının ötesine geçilip, uygulanan ticaret ve kambiyo politikalarının kısıtlayıcı etkilerini tahmin etmek gerekir. q Ödemeler bilançosu dış ticaretin bileşimi ve ülkelere göre dağılışı konu sunda da bilgi vermez. Oysa bir ülke, bölge veya para alanlarıyla yapılan ticare tin incelenmesinde büyük yararlar olabilir. Bunun gibi, ödemeler bilançosundan dış ticaretin bünyesindeki değişmeler de izlenemez. Ama örneğin kalkınan bir ülkede, ihracatta sanayi ürünleri payının artırılması, ithalâtta ağırlığın tüketim mallarından hammadde ve yatırım mallarına doğru kaydırılması gibi gelişmelerin sürekli biçimde incelenmesi gerekir.

Tablo -1 Türkiye’nin Dış Ödemler Dengesi, 2013 (Milyon ABD Doları) q Türkiye’nin 2013 yılına ait ödemeler q q q bilançosu tablo -1 de sunulmuştur. 2013 yılın ait toplam ihracatımız 158. 425 milyon dolar, ithalatımız ise 226. 396 milyon dolardır. Bu rakamlar f. o. b (free-on. bord: güvertede teslim) değerleri yansıtır. İhracatımızın bir bölümü bavul ticaretidir. Bavul ticareti ile yapılan ihracat 7. 440 milyon dolardır. (tahmini rakam) Tabloya göre Türkiye'nin toplam ithalat değeri fob olarak -226. 396 milyon dolar, cif olarak -251. 661 milyon dolardır. C. i. f. ithalat f. o. b. Fiyattan farklı olarak sigorta ve navlun giderlerini de kapsamaktadır. İthalatın kapsamındaki navlun ve sigorta ödemelerinin net 12. 910 milyon dolarlık alacaklı bir bakiye verdiği görülmektedir. İhracat, ithalat, parasal olmayan altın ve limanlardan sağlanan malların değeri Türkiye’nin dış

Tablo -1 Türkiye’nin Dış Ödemler Dengesi, 2013 (Milyon ABD Doları) q Tabloda taşımacılık hesabının 3. 278, turizm 23. 180, inşaat hizmetlerinin 674 milyon dolar fazla verdiği, buna karşılık sigorta hizmetlerinin -739, finansal hizmetlerin -555 ve resmi hizmetlerin -888 milyon dolar açık verdiği görülmektedir. q Gelirler dengesi diye adlandırılan faktör gelirleri bilançosu toplam 9. 358 milyon dolar açık vermektedir. Bunlar arasında ağırlıklı yer tutanlar doğrudan yatırım gelirleri hesabı (-9. 070) ile faiz ödemelerini kapsayan diğer yatırımlar (-4. 004 milyon dolar)’dır. q 2013 yılında Türkiye’ye net olarak 9. 773 milyon dolar tutarında dolaysız yabancı sermaye girişi olmuştur. Ayrıntısına bakıldığında yabancıların ülkemizde 12. 887 milyon dolarlık bir yatırım yaptıkları, yerli firmaların ise yurt dışında 3. 114 milyon dolar tutarında yatırım yaptıkları görülmektedir.

TÜRKİYE’NİN CARİ İŞLEMLER DENGESİ AÇIKLARI SORUNU q Cari işlemler bilançosu açıları Türkiye ekonomisinin yıllardan beri yaşadığı en ciddi sorunlardan birisidir. q Cari işlemler dengesi cari işlemler hesabında yer alan dört alt hesap grubunun net sonucudur. (dış ticaret, hizmetler, faktör gelirleri ve cari transferler) q Bu hesap gruplarının net bakiyeleri toplamına göre de cari işlemler bilançosunda bir denge veya bir dengesizlik durumu ortaya çıkmaktadır. q Cari işlemler dengesi ülkenin sınır ötesi mal ve hizmet akımlarından elde ettiği gelirlerle dış aleme yaptığı harcamalar arasındaki fark olarak tanımlanabilir. q Ancak bu şekilde belirlenen cari işlemler açık veya fazlalarını ülkeye giren veya çıkan net döviz fazlası ile eş anlamlı olarak düşünmek doğru olmaz. q Çünkü bir işlemin ödemeler bilançosuna kaydedilmesi için onun sınır ötesi yapılan ekonomik bir işlem niteliğinde olması yeterlidir. q Ama bazı ekonomik işlemler ise herhangi bir döviz girdi veya çıkışı olmadan da yapılmış olabilir. (örneğin takas yöntemi)

Tablo – 2 Türkiye’nin Cari İşlemler Açıkları ve Açıklar Üzerinde Etkisi Olan Bazı Faktörler, 2005 -2012 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Cari işlemler Dengesi Milyar $ -21, 45 -31, 84 -37, 78 -40, 44 12, 17 -45, 45 75, 09 47, 75 Cari İşlemler Dengesi/GSYH -4, 4 -6, 0 -5, 8 -5, 5 -2, 0 -6, 2 -9, 7 Petrol Fiyatları (Brent Tipi, $/varil) 54, 52 65, 14 72, 39 97, 26 61, 67 79, 50 111, 2 111, 6 6 7 Enflasyon oranı 8, 2 9, 6 8, 8 10, 4 6, 3 8, 6 6, 5 Faiz oranları (Mevduat Faizi) 20, 40 21, 65 22, 56 22, 91 17, 65 15, 27 14, 22 16, 35 -6, 1 8, 9 Döviz -5, 75 6, 32 -8, 79 -0, 11 19, 09 -3, 04 11, 45 7, 23 Kurlarında Değişme Hızı (Dolara Göre) Kaynak: Hızı TC Kalkınma ekonomik Göstergeler, 2013 ve 8, 8 BP, Statistical Büyüme 8, 4 Bakanlığı, 6, 9 Uluslararası 4, 7 0, 7 -4, 8 9, 2 2, 2 Review of World Energy 2014 ten.

TÜRKİYE’NİN CARİ İŞLEMLER DENGESİ AÇIKLARI SORUNU q Cari işlemler açığı Türkiye’nin uzun vadeli, diğer bir deyişle kronikleşmiş ekonomik sorunlarından birisidir. Tablo – 2 de Türkiye'nin 2005 2012 dönemindeki cari işlemler dengesi açıkları ile bu açılarla ilgili olabilecek enflasyon oranları, petrol fiyatları, döviz kurlarındaki değişme ve büyüme hızı gibi değişikliklere yer verilmiştir. q 2009 yılındaki kriz göz ardı edilecek olursa Türkiye'nin cari işlemler açığının GSYH'ye oranı yüzde 4, 4 ile yüzde 9, 7 arasında değişmiştir. q Türkiye’de dış ticaret açıklarının nedeni ihracatın ithalatı karşılayamamasıdır. Bunun nedeni petrol fiyatlarındaki yükselmedir. Türkiye, petrol ithalatçısı bir ülke olduğu için petrol fiyatlarındaki her artıştan olumsuz bir şekilde etkilenmektedir. q Ülkemiz petrolden çok sanayi malları üretimi ve ihracat yönünden de oldukça yüksek oranda dışa bağımlıdır. q İhracatta verim düşüklüğü, ileri teknoloji içeren ürünlerin azlığı, pazarlama yetersizliği, vs. de önemli faktörlerdir. q İçerde yüksek enflasyona karşın kurlardaki atışın düşük oranlarda tutulması (aşırı değerlenmiş kur politikası) geleneksel olarak açıkların oluşumundaki en etkili faktörler arasında yer alır. q Türkiye, cari işlemler bilançosu açıklarına karşı geleneksel olarak düşük kur yüksek faiz politikaları gibi uygulamalara başvurmuştur.

TÜRKİYE’NİN ULUSLARARASI YATIRIM POZİSYONU q Uluslararası yatırım pozisyonu, ülkenin belirli tarihte o güne kadar olan dış varlık ve yükümlülüklerini ortaya koyar, yani bir stok kavramıdır. q Uluslararası yatırım pozisyonu önemli bir mali göstergedir. q Ülkenin dış varlıklarını dış yükümlülükleriyle karşılaştırma olanağı sağlar. q Eğer toplam dış varlıklar toplam yükümlülüklerden büyükse, ülke net dış yatırımcı (net creditor)’dır. Bunu tersi durumda ülke ne dış borçlu (net debtor) durumundadır. q Tablo – 3 den de görüleceği gibi, 2013 yılı ocak ayı için Türkiye'nin toplam uluslararası varlıkları 217. 302 milyon dolar, yükümlülükleri 642. 922 milyon dolardır. q Buda Türkiye’nin 425. 620 milyon dolar tutarındaki net dış borçlu bir ülke olduğu anlamına gelmektedir. q Yükümlülüklerimizin önemli bölümünün kredilerden ve yurtiçinde doğrudan yatırımlardan, varlıların önemli kısmının da rezerv varlıkları ile diğer yatırımlardan oluştuğu görülmektedir.

Türkiye’nin Uluslararası Yatırım Pozisyonu: Ayrıntılı Tablo, Ocak 2013 q 2013 yılı ocak ayı için Türkiye'nin toplam uluslararası varlıkları 217. 302 milyon dolar, yükümlülükleri 642. 922 milyon dolardır. q Buda Türkiye’nin 425. 620 milyon dolar tutarındaki net dış borçlu bir ülke olduğu anlamına gelmektedir. q Yükümlülüklerimizin önemli bölümünün kredilerden ve yurtiçinde doğrudan yatırımlardan, varlıların önemli kısmının da rezerv varlıkları ile diğer yatırımlardan oluştuğu görülmektedir. q Yükümlülüklerimizin önemli bölümünün kredilerden ve yurtiçi doğrudan yatırımlardan, varlıkların önemli kısmının da rezerv varlıkları ile diğer yatırımlardan oluştuğu görülmektedir.

ÇİFT KAYITLI MUHASEBE YÖNTEMİ VE ÖRNEK UYGULAMALAR q Çift kayıtlı muhasebe sisteminin temel özelliği, bir işlemin bir hesabın alacaklı veya borçlu kısmına kaydedildikten sonra, başka bir hesabın ters yanına kaydedilerek denkleştirilmesidir. q Diğer bir deyişle, bir uluslararası işlem aynı miktarda olmak üzere bir kez borçlu, bir kez de alacaklı olarak kaydedilir. Bunun nedeni uluslararası işlemlerde genellikle görülen ikilik özelliğiyle ilgilidir. q Cari işlemlerde ve sermaye işlemlerinde ülke açısından döviz girişi (veya alacak hakkı) doğuran işlemler olup aktif yanına yazılır. q Döviz çıkışı (veya borç) doğuran işlemler de pasif yanına kaydedilir. q Denkleştirme amacıyla ülkeye döviz girişi (veya kısa süreli borçlanma) pasif, q Döviz çıkışı (veya kısa süreli borçlarda azalma) is aktif işlem olarak muhasebeleştirilir.

ÇİFT KAYITLI MUHASEBE YÖNTEMİ: ÖRNEK UYGULAMALAR q Örnek 1) Bir Türk ihracatçısı ABD’ye 1. 000 $ tutarında bir ihracat yapmıştır. Satış bedeli döviz olarak ödenmiştir. Mal İhracatı Döviz Girişi Aktif 1. 000 Pasif 1. 000 q Örnek 2) Bir Türk ithalatçı Almanya’dan 5. 000 $ tutarında bir mal ithal yapmıştır. Karşılığında ihracatçının çektiği vadeli bir poliçeyi kabul etmiş olsun. Mal İthalatı Kısa Süreli Sermaye Girişi Aktif 5000 Pasif 5000 Aktif Pasif q Örnek 3) Bir yabancı turist Türkiye’de bir bankada 500$ bozdurmuştur. Turizm Geliri 500 Döviz Geliri 500