ULUSLARARASI KTSAT TEORS DO DR OKTAY KIZILKAYA BLM

ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ DOÇ. DR. OKTAY KIZILKAYA

BÖLÜM 2 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ ANALİZLERİ: ARZ VE TALEP MODELLERİ

HATIRLATMALAR n n n Geçtiğimiz konularda uluslararası ticaret arz yönünden incelenmişti. Fakat karşılaştırmalı üstünlükler teorisi ülkelerarası fiyat farklılığına bağlıdır. Göreceli fiyatlar ise arz ve talep faktörleri tarafından birlikte belirlenir. Dış ticaret yapan ülkelerin talep koşullarına yer verilmedikçe, analizlerin şu gibi yönlerini belirlemek mümkün olmaz: Dönüşüm eğrisi üzerinde dış ticaret denge noktası Uluslararası denge fiyat oranı (dış ticaret hadleri) Dış ticaret sonrası tüketim ve üretim noktaları 30. 11. 2020 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 3

DIŞ TİCARET HADLERİ (TERMS OF TRADE) n İhraç mallarının ithal malları ile değişim oranı olarak tanımlanır. 30. 11. 2020 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 4

I. ULUSLARARASI GÖRECELİ FİYATLARIN (DIŞ TİCARET HADLERİ) OLUŞUMU n n Ricardo’ya göre; ülkelerin yurtiçi üretim maliyetleri oranı, uluslararası ticarette denge ticaret hadlerinin sınırlarını belirler. Ancak Ricardo modeline dayanarak dış ticaret hadlerinin hangi noktada oluşacağını belirleme imkanı yoktur. Çünkü bu arz yanında talep koşullarına da bağlıdır. 30. 11. 2020 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 5

I. ULUSLARARASI GÖRECELİ FİYATLARIN (DIŞ TİCARET HADLERİ) OLUŞUMU n n Türkiye ve ABD’yi ele alarak sabit verim koşulları altında buğday ve kağıdın iç maliyet oranlarının aşağıdaki gibi olduğunu varsayalım: Türkiye, 1 buğday, ½ kağıt ABD, 1 buğday, 2 kağıt Bu iç maliyetler her iki ülke için karlı dış ticaretin sınırlarını oluşturur. 30. 11. 2020 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 6

I. ULUSLARARASI GÖRECELİ FİYATLARIN (DIŞ TİCARET HADLERİ) OLUŞUMU n ABD’nin iç maliyet Kağıt doğrusu ABD için ticaret kârlı değil İki taraf için Türkiye’nin iç maliyet doğrusu n kârlı ticaret alanı Türkiye için ticaret kârlı değil O İki ülkenin iç maliyet doğruları arasında kalan iki taraf için de ticarette kârlı alandır. Dış ticaret hadleri, bir ülkenin yurt içi maliyetlerine ne kadar yaklaşırsa diğer ülkenin dış ticaret kazançları o derece artar. Buğday Grafik 1: Arz Modeline Göre Kârlı Dış Ticaret Alanı 30. 11. 2020 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 7

I. A. KARŞILIKLI TALEP KANUNU (Reciprocal demand law) n n n John Stuart Mill bu model ile ilk defa dış ticarette talep koşullarına yer vermiştir. Dış ticarette denge fiyatları, iki ülkeli modelde ülkelerden birinin, diğerinin malına olan talebinin şiddetine bağlıdır. Bir ülkenin karşılıklı talebi, kendi malından vereceği birim için diğerinin malından talep edeceği miktarla ölçülür. 30. 11. 2020 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 8

I. B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) n Karşılıklı talep teorisi, Alfred Marshall tarafından geliştirilerek teklif eğrileri adı verilen grafikle gösterilmiştir. n Ülkenin bir miktar ithal malı karşılığında önerdiği ihraç malı tutarına teklif adı verilir. n Teklif eğrisi, ithal malı birim artırılırken, ülkenin kendi malından önereceği miktarı gösteren eğriye denir. n n Bir teklif aynı anda üç şeyi ifade eder: İhraç miktarı İthal miktarı Uluslar arası fiyat oranı 30. 11. 2020 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 9

I. B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) Türkiye’nin Varsayılan Teklif Eğrisinin Elde Edilişi Kağıt n T D (10 k: 5 b) C (10 k: 10 b) B (10 k: 15 b) n A (10 k: 20 b) O Buğday Grafik 2: Türkiye’nin Varsayılan Teklif Eğrisi 30. 11. 2020 OT eğrisi üzerindeki fiyat doğrularının giderek dikleşmesi, ticaret hacmi genişledikçe Türkiye’nin, ancak buğday fiyatının kağıt cinsinden yükselmesi sonucu ticareti kabul edeceğini gösterir. Çünkü artan ithal malı miktarının ülkeye sağladığı marjinal fayda azalmaktadır. ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 10

I. B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) ABD’nin Varsayılan Teklif Eğrisinin Elde Edilişi Kağıt n R (10 k: 20 b) P (10 k: 15 b) M (10 k: 5 b) U N (10 k: 10 b) O Türkiye’nin teklif eğrisine benzer bir şekilde edilen ABD’nin teklif eğrisi görülmektedir. Buğday Grafik 3: ABD’nin Varsayılan Teklif Eğrisi 30. 11. 2020 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 11

I. B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) Denge Dış Ticaret Haddinin Oluşumu Kağıt n T P U ABD’nin iç fiyat oranı n n OT: Türkiye’nin teklif eğrisi OU: ABD’nin teklif eğrisi OP: Türkiye ve ABD arasında dengeyi sağlayan ticaret haddidir. Türkiye’nin iç fiyat oranı O Buğday Grafik 4: Teklif Eğrileri ve Denge Ticaret Hadleri 30. 11. 2020 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 12

I. B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) Denge Dış Ticaret Haddinde İthalat ve İhracat Miktarları T Kağıt n P M U Dengeyi sağlayan ticaret haddinde OL : Türkiye’nin buğday ihracı MP : ABD’nin buğday ithali OL=MP LP : Türkiye’nin kağıt ithalatı OM : ABD’nin kağıt ihracı LP=OM L O Grafik 4. 1: Teklif Eğrileri ve Denge Ticaret Hadleri 30. 11. 2020 Buğday ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 13

I. B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) Denge Dış Ticaret Haddi DIŞINDA İthalat ve İhracat Miktarları T Kağıt N S P M R n U OS, OP’den buğday lehine daha yüksek bir ticaret haddidir. OV: Türkiye’nin Buğday İhracı OY: ABD’nin Buğday İthali OV>OY VY buğday arz fazlası ON: Türkiye’nin Kağıt İthali OR: ABD’nin Kağıt İhracı Y O L V Grafik 4. 2: Teklif Eğrileri ve Denge Ticaret Hadleri 30. 11. 2020 Buğday ON>OR NR kağıt talep fazlası ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 14

I. C. TEKLİF EĞRİSİ MODELİNİN YARARLARI (Offer Curves) n n n Arz ve talep koşullarını Karşılaştırmalı üstünlük yapılarını Ticaret dengesini sağlayan uluslararası fiyat oranlarını Uluslararası denge ihracat ve ithalat oranlarını Her ülkenin dış ticaretten sağladığı toplam kazançları gösterir 30. 11. 2020 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 15

I. D. TEKLİF EĞRİLERİNDE KAYMALAR (Offer Curves) n Teklif eğrileri bir ülkedeki arz ve talep koşullarının değişmesinden etkilenir. Bu değişim birbirine zıt iki durum oluşturur. n n 30. 11. 2020 Ticaret hadleri etkisi Ticaret hacmi etkisi ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 16

I. D. TEKLİF EĞRİLERİNDE KAYMALAR (Offer Curves) T 1 T Kağıt N n S P 1 P R A n Y O Grafik 5: Talepte Kayma ve Teklif Eğrileri 30. 11. 2020 Buğday Türkiye’de halkın zevk ve tercihleri ithal malı kağıt yönünde değişmiştir. Türkiye bir miktar kağıt karşılığında daha fazla buğday vermeyi kabul eder. Buğday fiyatları düşer. Teklif Eğrisi OT 1 şeklinde sağa kayar. Dış ticaret hacmindeki genişleme refah düzeyini olumlu etkilerken; dış ticaret hadlerindeki bozulma ise refah düzeyini olumsuz etkiler. ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 17

I. E. ÖNEMSİZ OLMANIN ÖNEMİ (Küçük Ülke Avantajı) Motor n Lüksemburg P ABD’nin dış ticaret kazancı n Lüksemburg’un dış ticaret kazancı O Grafik 6: Önemsiz Olmanın Önemi 30. 11. 2020 Lüksemburg dünya ticaretinde önemsiz bir ülke olduğu için karşılıklı talebi dünya fiyatlarını etkilemez. Lüksemburg, malını ABD’nin yüksek fiyatından ihraç eder ve ithalatını ise ABD’nin düşük fiyatlarından yapar. Tere Yağı ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 18

II. TOPLUMSAL KAYITSIZLIK EĞRİLERİ İLE ANALİZ 1. Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri (Consumer’s Indifference Curves) Y malı n i 1 i 2 i 3 O Tüketici kayıtsızlık eğrileri, bir tüketiciye aynı faydayı sağlayan çeşitli mal bileşimlerini gösterir. X malı Grafik 7: Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri 30. 11. 2020 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 19

II. TOPLUMSAL KAYITSIZLIK EĞRİLERİ İLE ANALİZ 1. Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri (Consumer’s Indifference Curves) n Y malı T 1 T 2 n T 3 i 2 i 1 i 0 n O X malı Kayıtsızlık eğrileri orijinden uzaklaştıkça daha yüksek faydayı temsil eder. i 2>i 1>i 0 Kayıtsızlık eğrisi üzerindeki bütün noktalar aynı fayda düzeyini belirtir. T 1=T 2=T 3 Kayıtsızlık eğrileri birbirini kesmez. Grafik 7: Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri 30. 11. 2020 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 20

II. TOPLUMSAL KAYITSIZLIK EĞRİLERİ İLE ANALİZ 1. Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri (Consumer’s Indifference Curves) Y malı n T 1 B S 1 T 2 T 3 ΔY S 2 D A i 2 i 3 ΔX O i 1 Kayıtsızlık eğrisinin eğimi marjinal ikame oranını (marginal rate of substituon) verir. C MİO= ΔY/ΔX X malı Grafik 7: Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri 30. 11. 2020 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 21

II. TOPLUMSAL KAYITSIZLIK EĞRİLERİ İLE ANALİZ 1. Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri (Consumer’s Indifference Curves) Y malı n T 1 B S 1 T 2 T 3 ΔY S 2 D A i 2 i 3 ΔX O i 1 C Kayıtsızlık eğrileri orijine dış bükeydir. Çünkü azalan marjinal fayda kuralı geçerlidir. S 1 noktasından S 2 noktasına hareket edildikçe marjinal ikame oranı düşer. X malı Grafik 7: Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri 30. 11. 2020 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 22

2. Toplumsal Kayıtsızlık Eğrileri n Kağıt k 4 k 3 k 2 k 1 b 4 b 3 b 2 b 1 O Toplum sal kayıtsızlık eğrilerinin (k) gibi kağıt eksenine yakın gösterilmesi tolumda tercihlerin kağıt yönünde olduğunu; (b) gibi gösterilmesi ise buğday yönünde olduğunu ifade eder. Buğday Grafik 8: Toplumsal Kayıtsızlık Eğrileri 30. 11. 2020 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 23

III. EKONOMİDE GENEL DENGE 1. Kapalı Ekonomide Denge n Kağıt F M n A n D i 2 i 1 N i 0 n F O A Buğday Bir ülkenin üretim olanakları eğrisi AA şeklindedir. (Eğimi marjinal dönüşüm oranını verir. ) Kayıtsızlık eğrileri i 0, i 1 i 2 şeklindedir. (Eğimi marjinal ikame oranını verir. ) Üretim olanakları eğrisi ile i 1 kayıtsızlık eğrisine teğet olarak çizilen FF doğrusunun eğimi iç fiyatları ifade eder. Denge üretim olanakları eğrisi, kayıtsızlık eğrisi ve iç fiyat oranı eğrisinin birleştiği D noktasında oluşur. Grafik 9: Kapalı Bir Ekonomide Denge n n M noktası üretim kapasitesinin dışındadır. N noktası ise daha düşük bir toplusal refahı ifade eder. 30. 11. 2020 Tüketici dengesi marjinal ikame oranı = iç fiyatlar Üretici dengesi marjinal dönüşüm oranı = iç fiyatlar ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 24

III. EKONOMİDE GENEL DENGE 2. Açık Ekonomide Denge T TÜRKİYE Kağıt n C i 2 F i 1 D n F A T O Kağıt Buğday T F i 1 i 2 n ABD n D’ K F O Kapalı ekonomi varsayımı altında denge noktası Türkiye’de D, ABD’de ise D’ noktasıdır. T Buğday Grafik 10: Açık Ekonomilerde Denge: Benzer Tercihler Türkiye’nin dönüşüm eğrisi buğday yönünde ABD’nin dönüşüm eğrisi kumaş yönünde göreceli uzundur. Çünkü buğday emek yoğun, kumaş sermaye yoğun bir maldır. Türkiye’nin iç fiyat oranı FF doğrusu, ABD’nin iç fiyat oranı F’F’ doğrusuna göre diktir. Çünkü Türkiye’de buğday, ABD’de kumaş göreceli olarak daha ucuzdur. Ülkeler dış ticarete açıldığında iç fiyat oranları eşitlenir ve dünya fiyatını gösteren TT ve T’T’ doğruları elde edilir ve birbirine paraleldir.

III. EKONOMİDE GENEL DENGE 2. Açık Ekonomide Denge T TÜRKİYE Kağıt n C R A M İhracat Kağıt S i 1 F’ i 2 AMC üçgenin T P T Türkiye’nin dış ticaret kazancı F O Buğday alanına eşittir. Buğday Kağıt Üretim OS OL Tüketim OP OR İhracat PS ---- İthalat ---- LR ABD n H C noktasında A noktasında i 1 D İthalat L Tüketici Dengesi Üretici Dengesi i 2 F Türkiye için açık ekonomide denge ABD için açık ekonomide denge Tüketici Dengesi Üretici Dengesi N İhracat K noktasında N noktasında D’ G K I İthalat F’ O V E T Buğday Grafik 10: Açık Ekonomilerde Denge: Benzer Tercihler ABD’nin dış ticaret kazancı KNI üçgenin alanına eşittir. Buğday Kağıt Üretim OV OH Tüketim OE OG İhracat ---- GH İthalat VE ----

III. EKONOMİDE GENEL DENGE 1. Dış Ticaret Kazançları Sanayi T’ n C 2 T C 1 K’ i 1 K n i 0 D F D’ T L’ O 1) Üretim Kazançları 2) Tüketim Kazançları i 2 F L T’ S Dış Ticaret Kazançları ikiye ayrılır : i 1’den i 2’ye i 0’den i 1’e Kapalı ekonomide denge D noktası iken bir ülke üretimde uzmanlaşma olmadan TT dünya fiyatından dış ticaret yaparsa, L’L kadar tarım ürünü ihraç eder ve KK’ kadar sanayi ürünü ithal eder. İ 1 gibi daha yüksek bir refah düzeyine ulaşır. (Tüketim Kazancı) Tarım Grafik 11: Tüketim ve Üretim Kazançları n Üretimde uzmanlaşmaya gidildiğinde ise üretici dengesi D’ noktasına, tüketici dengesi ise C 2 gibi en yüksek düzeye ulaşır. 30. 11. 2020 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 27

IV. TALEP FARKLILIKLARINA BAĞLI DIŞ TİCARET Talep koşullarının farklı, arz koşullarının aynı olduğu bu durumda, üretim teknolojileri ve faktör donatımları ve üretim maliyetleri iki ülkede eşittir. Bu nedenle üretim olanakları eğrisi tek şekilde gösterilmiştir. n Kağıt ABD T CABD I 2 N İthalat EABD I 1 D İhracat Türkiye n ETR CTR i 2 i 1 İthalat O N Grafik 12: Talep Farklılıklarına Bağlı Dış Ticaret 30. 11. 2020 T Gıda Türkiye’de gıda, ABD’de kağıt talebi fazladır. Bu durum ülkelerin kayıtsızlık eğrilerinin yoğun olarak ihtiyaç duydukları mala daha yakın çizilmesi ile gösterilmiştir. n Kapalı ekonomide denge noktaları Türkiye’de ETR, ABD’de ise EABD şeklindedir. ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 28

IV. TALEP FARKLILIKLARINA BAĞLI DIŞ TİCARET Kağıt Türkiye’de kağıt, ABD’de ise gıda göreceli olarak ucuzdur. Bu nedenle dış ticarete açıldıktan sonra ucuz olan mallarda uzmanlaşmaya gidilir ve uzmanlaşma D noktasına kadar devam eder. n ABD T CABD I 2 N İthalat EABD I 1 D Türkiye n İhracat ETR CTR i 2 i 1 İthalat O N T Gıda Türkiye yaptığı kağıt üretiminden bir bölümünü TT ticaret hadlerinden ihraç edip karşılığında gıda ithal eder. CTR noktasında tüketim yapar. Refah düzeyi i 1’den i 2’ye yükselmiştir. Grafik 12: Talep Farklılıklarına Bağlı Dış Ticaret 30. 11. 2020 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 29

Soru Çözümü Yukarıdaki şekil A ve B ülkeleri için üretim imkanları eğrilerini göstermektedir. Bu ülkeler arasında ticarete başlandığında aşağıdakilerden hangisi her iki ülke için de en karlıdır? A) B den A ya buğday, A dan B ye kahve ihracatı B) A dan B ye buğday ve kahve ihracatı C) İki ülke de dış ticaretten yarar elde edemez D) B den A ya buğday ve kahve ihracatı E) A dan B ye buğday, B den A ya kahve ihracatı Halkbankası Uzmanlık 2009 30

Soru Çözümü Aşağıdakilerden hangisi iki ülke ve iki maldan oluşan Teklif Eğrisi Modelinin geçerli olduğu dış ticaret koşullarında ticaret hadlerinde bir değişikliğe yol açar? A) Ülkelerden birinde ithalat ve ihracat miktarlarının birbirine eşit olmaması B) Küçük ülke avantajının ortaya çıkması C) Leontieff paradoksunun ortaya çıkması D) Ülkelerden birinde halkın zevk ve tercihlerinin değişmesi E) Toplam uluslararası ihracat arzı ile toplam uluslararası ithalat talebinin birbirine eşit olması KPSS 2011 31