ULUSAL NSAN HAKLARI KURUMU KAVRAMI ULUSAL NSAN HAKLARI

«ULUSAL İNSAN HAKLARI KURUMU» KAVRAMI ULUSAL İNSAN HAKLARI MEKANİZMALARI DERSİ

Ulusal İnsan Hakları Koruma Sisteminin ANLAMI İnsan hakları standartlarına ilişkin aşağıda sayılan hususları gerçekleştirmeyi amaçlayan bütün sistem (kurumlar, yöntemler, mevzuat, politikalar, sivil toplum vb. ) Uygulanması, Denetlenmesi, Geliştirilmesi. Bunları gerçekleştirecek aktörler devlet ya da devlet-dışı aktörler olabilir. State actors Non-state actors 2

Ulusal İnsan Hakları Kurumu (UİHK) UİHK’ler, nitelik olarak ne tam devlet, ne de tam devlet-dışı aktördür. Yeni bir kurumsallaşma modelidir. 3

Ulusal İnsan Hakları Kurumu (UİHK) UİHK kavramı, 2. Dünya Savaşı’ndan sonra önem kazanmaya başlamıştır. Dolayısıyla insan haklarının uluslararası alanda korunmaya başlamasıyla önem kazanmıştır. Hükümet ile sivil toplumun aynı zeminde buluşmasını amaçlar. UİHK’lerle aynı zamanda devletlerin uluslararası alanda insan hakları konusunda hesap verebilirliğini sağlamada uluslararası organlarla işbirliği yapması da düşünülmüştür. 4

UİHK Nedir? Ulusal hukuk düzeninde kurulan ve insan haklarıyla ilgilenen her türlü kurum ulusal insan hakları kurumu olarak nitelendirilemez. Bu ancak belli niteliklere sahip spesifik kurumlar için kullanılan bir tabirdir. Özel işlevleri olmalı; Aranan koşullara uygun bir oluşumu (yapısı) olmalıdır. Bu işlev ve koşullar uluslararası alanda belirlenmiştir. 5

ULUSAL HUKUK DÜZENİNDE YER ALAN İNSAN HAKLARIYLA İLGİLİ KURUMLAR Yasama organı içinde yer alan komisyonlar Dilekçe Komisyonu, İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu gibi. Yürütme organı içinde yer alan organlar Kamu kurumları Yargı organı içinde yer alan merciler Klasik ombudsmanlık (Kamu denetçiliği) Hükümet dışı kuruluşlar … 6

UİHK: İlk tanımlama girişimleri Kavramın ilk tanımları 1940’lı yıllarda çok geniş kapsamlı tanımlar olarak ortaya çıkmıştı. Bu ilk tanımlarda ulusal düzeyde insan haklarıyla doğrudan ya da dolaylı ilgilenen tüm kurumlar bu kapsamda değerlendiriliyordu. Sonraki yıllarda kavramın anlamında daralma yaşanmıştır: İnsan haklarıyla doğrudan ilgilenen kurumlar kavramın kapsamında görülmeye başlanmıştır. Bunlar bilinçlendirme, danışmanlık, insan hakları eğitimi, soruşturma gibi yöntemlerle insan haklarıyla doğrudan ilgilenen kurumlardır. Yargı organları, sivil toplum örgütleri, sosyal yardım kuruluşları vb. kavramın dışında kalmıştır. 7

UİHK: İlk tanımlama girişimleri «Ulusal kurum kavramı, devlet tarafından anayasa, yasa ya da diğer bir düzenleyici işlemle kurulan ve insan haklarının geliştirilmesi ve korunması alanında görevleri açıkça tanımlanmış bir organa işaret eder. » (BM, Ulusal İnsan Hakları Kurumları Elkitabı, 1995) Bu, erken bir tanımdır ve 90’lı yılların başında bu kurumlara ilginin henüz artmaya başladığı yıllarda sınırlı sayıda kurum baz alınarak formüle edilmiştir. Bu tanım iki nedenle yetersizdir: Tanımda yer verilen unsurlar UİHK’leri diğer kurumlardan ayırt etmeye yetmemektedir. «diğer bir düzenleyici işlemle kurulan» ifadesi uygulamayı yansıtmakta olup uluslararası standartlara uygunluğu göstermemektedir. 8

UİHK’ler konusunda milat: PARİS İLKELERİ BM Genel Kurulu’nda 1993 yılında kabul edilen belgeye kısaca Paris İlkeleri/Prensipleri denilmektedir. Belgede UİHK’lere yönelik asgari standartlar belirlenmiştir. Bu belgede belirtilen ilkelere uygun ulusal kurumlar kurulması için BM bünyesinde Ulusal Kurumlar Uluslararası İşbirliği Komitesi (ICC) kurulmuştur. Bu kurum, ulusal hukuk düzeninde kurulan kurumlara akreditasyon vermektedir (ya da vermemektedir). «A» statüsünde akreditasyon alan bir kurum, kendine özgü adı ne olursa olsun UİHK kabul edilir. 9

UİHK Özetle, Paris İlkeleri’nde belirtilen standartlara uygun olan ve «A» statüsünde akreditasyon alan bir kurum UİHK olarak adlandırılır. Bu akreditasyonu al(a)mayan kurumların nasıl adlandırılacağına gelince; Avrupa Konseyi, akreditasyonu olsun olmasın tüm yapılara «ulusal insan hakları yapıları» adını vermektedir. Yukarıda verilen 1995 tarihli tanım da Paris İlkeleri’ne uygun olmayan kurumları da kapsayan bir tanımdır (ulusal kurumlar). 10

UİHK’lerin hukuki niteliği Ne devlet aktörleri, de de devlet-dışı aktörler olup, Yarı hükümetsel, ya da melez (hibrid) bir üçüncü aktör oldukları söylenebilir. Bunu anlamak için kurumun şu üç boyutuna bakmak gerekir: Kuruluşu; (serbestçe kurulabiliyor mu, üyeleri kimler, hükümetten ve merkezi bütçeden bağımsız mı, yetki ve sorumluluklarını kendisi mi belirliyor vb. ) İşlevi; Yetkileri. (yetkileri nasıl, yargısal mı, yarı yargısal mı, bireysel başvuru gibi başvurular yapabiliyorlar mı vb. ) 11

UİHK’lerin hukuki niteliği UİHK’LER, kuruluşları yönünden devlet aktörlerine benzerler. Ancak klasik devlet kuruluşlarından farklıdırlar. Yapıları, işlevleri ve yetkileri bakımından çeşitli yönlerden devlet kuruluşlarına benzemezler. 12