ULUSAL KURUM MODELLER ULUSAL KURUM MODELLER Uluslararas belgelerde

ULUSAL KURUM MODELLERİ

ULUSAL KURUM MODELLERİ Uluslararası belgelerde ya da uluslararası örgütlerin kararlarında ulusal insan hakları kurumlarına ilişkin belirli bir model baştan öngörülmüş değildir. Devletler kendi gereksinimlerine uygun modeli seçmekte serbesttirler. Farklı ihtiyaçlar, farklı hukuk gelenekleri ve sistemleri bu esnekliği haklı ve gerekli kılar. Kurumların yapısından çok insan haklarının korunmasında oynayacakları rol önem taşır. 2

ULUSAL KURUM MODELLERİ Uygulamada genellikle şu modellerle karşılaşılmaktadır: Ombudsmanlık Komisyonlar (İnsan Hakları Komisyonu) İnsan Hakları Danışma Komitesi İnsan Hakları Kurumu Eşitlik ya da ayrımcılık komisyonları/kurulları Çocuk hakları ombudsmanları Uzman kuruluşlar vb. 3

ULUSAL KURUM MODELLERİ Uygulamada şu modellerle karşılaşılmaktadır: Tek üyeli yapılar (ombudsman) Çok üyeli yapılar (komisyonlar/kurullar) Paris İlkeleri açısından A statüsünde akreditasyon alan kurumlar genellikle ombudsman ya da insan hakları komisyonu şeklinde karşımıza çıkmaktadır. 4

ULUSAL KURUM MODELLERİ Ulusal düzeyde insan hakları konusunda çalışan birden fazla kurum ve kuruluş olması mümkündür; ancak bu alanda faaliyet göstermesi bu kurumları tek başına UİHK yapmaz. Bir kurumun UİHK olarak kabulü, Paris İlkelerine uygunluğuna ve yasal veya anayasal düzeyde “ulusal insan hakları kurumu” olarak belirlenmiş olmasına bağlıdır. 5

ULUSAL KURUM MODELLERİ Uygulamada Paris İlkeleri çerçevesinde akredite kurum modelleri yapısal olarak değerlendirildiğinde aşağıdaki yapılarla karşılaşılmaktadır: İnsan Hakları Komisyonu, Ombudsmanlıklar, Melez Kurumlar, Danışma Kurulları, Enstitü-Merkezler Çoklu yapılar 6

OMBUDSMAN MODELİ Genelde parlamento, devlet başkanı ya da hükümetler tarafından doğrudan atanan bağımsız kişi/kişilerden oluşur. İdarenin doğru / hukuka uygun işleyişini denetler. Genellikle şikayetler üzerinden işler. Yargısal denetimden daha farklı bir mantıkla işler (uzlaştırmaya dayalı, hızlı ve ücretsiz süreçler sunar) 7

OMBUDSMAN MODELİ: FARKLI OMBUDSMANLIK MODELLERİ KLASİK OMBUDSMANLIK MODELİ: Asıl olarak idarenin hukuka uygunluğunun denetlenmesi amaçlanır. Klasik ombudsmanlığın ortaya çıktığı İsveç ombudsmanı bunun tipik örneğidir. İdarenin denetlenmesi dışındaki konular ombudsmanın yetki alanının dışında bırakılmıştır. İdarenin denetlenmesi dışında insan hakları da yetki kapsamının dışındadır. İdari yargının olmadığı bazı ülkelerde denetim anlamında onun yerini de doldurduğu söylenmektedir. Yargının denetimi de yetki kapsamı dışındadır. 8

OMBUDSMAN MODELİ: FARKLI OMBUDSMANLIK MODELLERİ MELEZ OMBUDSMANLIK Genelde Hispanik ülkelerde bulunur (Defensor del Pueblo). Daha sonra Latin Amerika ülkeleri, Balkan ve Doğu Avrupa ülkelerinde de benimsenen model olmuştur. Klasik ombudsmandan ayrılan yanı idarenin denetlenmesinin yanına insan haklarının da eklenmesidir. Klasik modeldeki gibi parlamento tarafından seçilir ve ona karşı sorumlu olur. Melez modelde ayrı bir insan hakları kurumu oluşturulmaz. Melez modelde ombudsmanın insan hakları eğitimi, bilinçlendirme, danışmanlık gibi insan haklarına ilişkin diğer yetkileri yoktur. 9

OMBUDSMAN MODELİ: FARKLI OMBUDSMANLIK MODELLERİ UZMANLIK OMBUDSMANI «İhtisaslaşmış ombudsmanlık modeli» olarak da bilinir. İki türlü denetim yapabilir: Belli bir konuda (ör: çocuk hakları) tüm idareyi denetleyebilir, ya da İdarenin bir parçası üzerinde (Ör: cezaevleri, silahlı kuvvetler, kolluk gücü gibi) genel denetim yapabilir. 10

GÜNCEL AKREDİTASYON DURUMU Ulusal İnsan Hakları Kurumları Küresel Ağı (GANHRI) Akreditasyon Alt Komitesi (SCA) tarafından kurumlara üç statüde akreditasyon verilmektedir. Mevcut durum (21 Şubat 2018 itibariyle): - (A statüsünde) - 77 kurum (Paris İlkeleri ile tam uyumlu) - (B statüsünde) - 33 kurum (Paris İlkeleriyle tam uyumlu değil) - (C status) - 10 kurum (Paris İlkeleriyle uyumsuz) 11

GÜNCEL AKREDİTASYON DURUMU Akreditasyon süreci her beş yılda yeniden gözden geçirilir. Bu anlamda her beş yılda bir Kurumların gerekli belgeleri SCA’ya tekrar sunması ve Paris İlkelerine ve SCA’nın öneri ve tavsiyelerine uygunluğu yerine getirmeleri gerekir. Ulusal kurumların günce akreditasyon bilgileri için bkz. https: //nhri. ohchr. org/EN/About. Us/GANHRIAccreditation/Docu ments/Status%20 Accreditation%20 Chart. pdf Türkiye’nin herhangi bir statüde akreditasyon almış ulusal insan hakları kurumu bulunmamaktadır. Avrupa’da akreditasyon durumu: incelendiğinde 40 üye Kurumdan 33’ünün A veya B düzeyinde akredite olduğu görülürken yalnızca 7’sinin akredite olmadığı görülmektedir. Bu kurumlar TİHEK dışında, Romanya, Norveç, Belçika (çoklu yapı olduğundan 3 kurum UİHK olarak yetkilendirilmiştir), Litvanya ve Kosova’dır. 12

Ulusal İnsan Hakları Kurumları Küresel Ağı (GANHRI) GANHRI (UİHK’ler için Uluslararası Koordinasyon Komitesi), dünyanın her yerinden UİHK’lerin oluşturduğu uluslararası bir oluşumdur. 1993’te kurulan yapı, UİHK’leri, Paris Prensiplerine uygunluk açısından destekler ve insan haklarının korunması ve güçlendirilmesi için çalışmalar yürütür. 13

Ulusal İnsan Hakları Kurumları Küresel Ağı (GANHRI): İşlevi: UİHK’lerin BM İnsan Hakları Konseyi ve Sözleşme Mekanizmaları ile ilişkilerini kolaylaştırmak ve desteklemek, UİHK’ler arası ilişki ve işbirliğinin güçlenmesini sağlamak, UİHK’lerin Paris Prensiplerine uygun olarak akredite olmasını sağlamak, UİHK’lerin BM sistemi içindeki rolünü güçlendirmek, UİHK’lere yönelik kapasite geliştirme çalışmaları yürütmek, Risk altındaki UİHK’lere yardım sunmak, Talep edilmesi halinde UİHK kurma isteğindeki hükümetlere destek vermek yönünde çalışmalar yürütür. 14

ULUSAL KURUM MODELLERİ UİHK’ler anayasal veya yasal düzeyde, insan haklarının korunması ve güçlendirilmesi için kurulmuş kamu kurumlarıdır. Çalışma alanları çeşitlilik göstermekle birlikte aşağıdaki faaliyetleri yürütebilirler: insan hakları konusunda farkındalık yaratma, bilgilendirme yapma, ulusal düzeydeki gelişmeleri ve hak ihlallerini izleme, raporlama, taraf olunan sözleşmeler ve ilgili diğer uluslararası ve ulusal mevzuat çerçevesinde insan haklarının korunması ve güçlendirilmesi çalışmalarını destekleme, taraf olunan sözleşmelerin ulusal düzeyde etkin uygulanmasını sağlayacak çalışmalarda bulunma, ilgili mevzuatı insan hakları bakış açısıyla gözden geçirme, -ihtiyari olmakla birlikte- bireysel başvuruları değerlendirme. 15