TRKYEDE ELTK TOHUMLUK RETM ALIMALARI Dr Necmi BEER

TÜRKİYE'DE ÇELTİK TOHUMLUK ÜRETİM ÇALIŞMALARI Dr. Necmi BEŞER Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürü

GİRİŞ • Türkiye’de çeltik üretimi 1990 yılında 51 bin hektar iken bu tarihten sonra sürekli bir artış göstermiş ve 2009 yılında 100 bin hektar civarında olmuştur. 2009 yılında üretilen çeltiğin yaklaşık % 80’i, 1997 yılında Enstitümüzce tescil edilen Osmancık- 97 çeşidinden gelmektedir. Bununla birlikte diğer çeşitlerimizden Edirne % 10, diğer, % 9 gibi üretimde yer almaktadır.

GİRİŞ • Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünce ıslah çalışmaları sonucunda 2004 yılında Halilbey, Ece, Kırkpınar, Edirne çeşitleri, 2006 yılında Beşer ve Şumnu çeşitleri, 2007 yılında da Kızıltan, Durağan, ve Aromatik-1, 2009 yılında Gala ve Tunca çeşitleri tescil edilmiştir.

GİRİŞ Türkiye’ de üretilen çeşitlerin hemen tamamına yakını Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü çeşitleri olması nedeniyle, bunların ıslahçı, elit ve orijinal tohumları da Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü’nde yapılmaktadır.

SON YİRMİ YILDA TOHUMLUKLARI ÜRETİLEN ÇELTİK ÇEŞİTLERİ Ülkesel Çeltik Araştırma Projesinin başlangıcında introduksiyon materyallari denemeleri sonucu 4 İtalyan ( Ribe, Rocca, Baldo ve Veneria), 2 Bulgaristan (Plovdiv, Ranballi) ve 1 Rusya (Krasnodarsky-424) çeşidi tescil edilmiştir (Baldo üretim izni almıştır). Tescil edilen İtalyan Çeşitlerinin sertifikalı tohumları başlangıçta İtalya’dan ithal edilmiş zamanla bu çeşitlerin elit ve orijinal ve sertifikalı tohumları Türkiye’de üretilmeye başlanmıştır.

SON YİRMİ YILDA TOHUMLUKLARI ÜRETİLEN ÇELTİK ÇEŞİTLERİ 1979 yılında Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünde melezleme programı başlatılmış ve ilk melezleme yolu ile geliştirilen çeşitler 1989 yılında tescil edilmiş ve bu çeşitlerin tohumları üretilmeye başlanmıştır. Son yirmi yılda Türkiye’de üretilen çeşitlerin tahmini ekiliş yüzdeleri Çizelge de verilmiştir.

Türkiye’ de ekilen çeltik çeşitlerinin tahmini ekiliş yüzdeleri (%) 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2009 Ribe 15 10 5 5 3 2 - - - Rocca 40 50 40 30 20 17 5 2 - Krasnodarsky 424 5 3 - - - - Baldo 25 25 30 30 25 15 5 Veneria 5 5 5 3 2 1 - - - Osmancık-97 - - 10 22 35 40 60 70 80 Edirne - - - - 3 10 Diğer 10 10 5 Toplam 100 100 100

TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ TARAFINDAN ÜRETİLEN ORİJİNAL KADEME TOHUMLUK MİKTARI (KG) Çeşit Adı 2002 2003 2004 2005 2006 OSMANCIK-97 84800 40120 89700 60000 106200 EDİRNE 25900 26150 GÖNEN 4450 4550 3500 4700 3450 NEĞİŞ 4800 4900 3150 7700 4350 HALİLBEY 9700 10200 ECE 4200 4300 KIRKPINAR 2200 2750 KIRAL 6400 7450 2900 3250 VENERİA 700 1200 2450 BEŞER 520 ŞUMNU 1450 KRASNODARSKY-424 400 350 ROCCA 13000 12000 BALDO 36050 35750 16450 DEMİR 1800 400 YAVUZ 1200 550 KARGI 1650 1150 SÜREK-95 300 TOPLAM (kg) 154150 109370 135750 118500 165420

2007 Yılında Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünde üretilen elit ve orijinal çeltik tohumluğu. Çeşit Adı Elit (kg) Orijinal (kg) OSMANCIK-97 2150 72 900 GALA 1000 29 600 EDİRNE 750 31 000 GÖNEN 240 4 300 NEĞİŞ 155 5 300 HALİLBEY 650 20 150 KIRKPINAR 224 1 150 KIRAL 93 3 450 BEŞER 171 1 250 ŞUMNU 164 1 250 7721 25 2 400 KRASNODARSKY-424 30 150 AROMATİK-1 100 1 000 DURAĞAN 249 1 700 6 016 176 050 TOPLAM

TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜNDE KULLANILAN TOHUMLUK ÜRETİM YÖNTEMİ • Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünde çeltik tohumluk üretimi aşağıdaki şekilde yapılmaktadır. • 1. yıl Seyrek olarak ekilmiş elit veya orijinal-1 üretim parselinden tek salkımlar seçilmektedir.

TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜNDE KULLANILAN TOHUMLUK ÜRETİM YÖNTEMİ 2. yıl Tek salkımlar 25 cm aralıklarla 5 m uzunluğunda tek bitki sıralarına ekilmektedirler. Tek salkım sıralarında gerekli gözlemler yapılmakta, hastalıklı ve tip dışı sıralar atılmaktadır. Geriye kalanlar hasat edilmekte ve elit tohum elde edilir.

TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜNDE KULLANILAN TOHUMLUK ÜRETİM YÖNTEMİ • 3. yıl elit tohumlar ön çimlendirilerek orijinal tohumluk elde etmek üzere su içine serpilerek ekilmektedir. Bu ekim de normal üretime göre daha az (%10 -20 az) tohum ve gübre kullanılmaktadır. Bunun nedeni özellikle azotlu gübre fazla atıldığın da yanıklık hastalığı riskinin artması ve yatmaya neden olmasıdır

TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜNDE KULLANILAN TOHUMLUK ÜRETİM YÖNTEMİ • Orijinal-1 kademe ve daha sonraki kademelerde sertifikalı tohumluk üretiminde sertifikasyon işlemi başlamaktadır. Tarım İl Müdürlüğü elemanları balmumu olgunluğunda beyaz uç nematodu için salkım almakta ve kırmızı çeltik, tip dışı gibi konularda kontrolleri yapmaktadır.

İl Müdürlüğü Elemanları Salkım Numunesi Alıp Sayım Yapıyorlar

3. 2. TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜNDE KULLANILAN TOHUMLUK ÜRETİM YÖNTEMİ 4. yıl Orijinal -1 tohumların bir kısmı Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünde Orijinal-2 tohum üretmek için kullanılmakta, geri kalan kısmı ise Royalty anlaşması yaptığımız tohum üreticisi şirketlere satılmaktadır.

3. 2. TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜNDE KULLANILAN TOHUMLUK ÜRETİM YÖNTEMİ • Tohum üretimi sırasında ekimden önce tohumlar beyaz uç nematoduna karşı sıcak su uygulaması yapılır ve Benomyl li ilaçlarla ilaçlanır.

3. 2. TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜNDE KULLANILAN TOHUMLUK ÜRETİM YÖNTEMİ • Sıcak su uygulaması 55 -57 dercede 15 dakakika yapılır.

TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜNDE KULLANILAN TOHUMLUK ÜRETİM YÖNTEMİ • Tohumlar selektörlenmekte, 50 şer kg’lık paketler halinde çuvallanmaktadırlar Bu çuvallar 10 ar tonluk partiler halinde istiflenmektedirler (parti büyüklüğü yeni yönetmelikte 30 ton a çıkarılmıştır) • Her partiden sertifikasyon analizi için görevlilerce numuneler alınmaktadır

Tohumlar temizlenir ve istiflenir

TOHUMLAR SATIŞA KADAR DEPOLANIR

Çeltik Tohumluk Üretiminde Kullanılan Tarla ve Laboratuar Standartları • 2008 yılında yapılan son değişiklere Tahıl tohumu sertifikasyonu ve pazarlama yönetmeliği ile çeltik sertifikasyonu için beyanname verme tarihi, tarla standartları, laboratuar standartları, ambalajlama ve diğer uyulması gereken şartlar belirlenmiştir. • Bu yönetmelikte daha önce olan anaç kademe kaldırılmıştır.

Çeltik Tohumluk Üretiminde Kullanılan Tarla ve Laboratuar Standartları • Beyannamenin ekilişten sonra 30 gün içinde yapılması gerekmektedir. • Tarla Kontrolü hasattan 1 hafta önce balmumu olum zamanında en az bir defa yapılır, kontrolde sayımı yapılacak hususlar: a) Diğer çeşitler, b) Kırmızı çeltik, c) Tohumla geçen hastalıklardan Pyrcularia oryzae. d) Tohumla geçen zararlılardan Çeltik Beyaz Uç Nematodu (Aphelenchoides bessei)

Çeltik Tohumluk Üretiminde Kullanılan Tarla ve Laboratuar Standartları • Ön Bitki Şartı: • Her kademeden çeltik tohumluğu üretimi amacı ile kullanılacak tarlaya iki sene çeltik ekilmemiş olmalıdır. • Çeltik Beyaz Uç Nematodu yönünden, çeltik üretimi yapılacak alanda, zararlının diğer konukçusu olan bitkilerin (çilek, süs bitkisi) yetiştirilmemesi gerekir.

Çeltik Tohumluk Üretiminde Kullanılan Tarla ve Laboratuar Standartları • İzalosyan şartı olarak diğer çeşitler ile 2 metre mesafe aranır. • Aynı tarlaya farklı çeşit ekilecekse en az 2 yıl çeltik ekilmez. • Ülkemizde dış karantinaya tabi olan beyaz uç nematodu 1995 yılında tespit edilmiş olup daha sonra sertifikasyon işlemlerinde tohumların bu nematotdan ari olması şartı aranmaya başlanmıştır.

LABORATUVAR STANDARTLARI (%) Faktörler Orijinal Sertifikalı II Saf tohum (en az %) 98 97 97 Cansız Yabancı Madde (en az %) 2 3 3 Diğer Mahsul Tohumları (en çok %) 0 0, 1 0, 2 Kırmızı Çeltik (en çok adet/kg) 5 10 20 Çeltik Beyaz Uç Nematodu (A. besseyi) 0 0 0 Çimlenme (en az %) 85 85 85 Ot tohumları (en çok adet/kg)

TOHUM ETİKETLERİ SERTİFİKALI-1 BASIC -ORİJİNAL SERTİFİKALI -2

Çeltik Tohumluk Üretiminde Kullanılan Tarla ve Laboratuar Standartları • Standartlarda her ne kadar kırmızı çeltiğe izin verilse de Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından üretilen tohumlarda 0 (sıfır) kırmızı çeltik bulunacak şekilde üretim yapılmakta bu yüzden de çok talep görmektedir.

SERTİFİKALI TOHUMLUK ÜRETİM POLİTİKALARI Türkiye’ de üretilen sertifikalı tohumluk üretimi yeterli değildir. Devletimiz sertifikalı tohumluk kullanımını teşvik etmek amacıyla destekleme politikaları yürütmektedir. 1997 yılından 2001 yılına kadar 5 yıl süre ile sertifikalı tohumluk üreticilerine üretip sattıkları her kg sertifikalı tohumluk için 1997 yılında 400 dolar/ton destek verilmiş, bu destek 2000 yılında 150 dolar/ton’a düşmüş ve 2001 yılında kaldırılmıştır. Daha sonra 2007 yılına kadar herhangi bir destek verilmemiştir.

SERTİFİKALI TOHUMLUK ÜRETİM POLİTİKALARI • 2007 yılında sertifikalı tohumluk üretimini özendirmek için yeni bir program başlatılmıştır. Yeni destekleme programına göre 2007 yılında sertifikalı çeltik tohumluğu kullanan çiftçiye, sertifikalı tohumluk kullandığı arazisi için 8 TL (6, 5 Dolar)/ Da destek verilmeye başlanmıştır. 2008 yılında bu desteğe ilave olarak çeltik tohumluk üretene 2008 yılı için 270, 2009 yılı içinde 250 TL destek ödemesi başlatılmıştır. • Destek ödemesinin başladığı 1997 yılında 188 ton olan yıllık sertifikalı tohumluk üretimi 2001 yılında 1189, 2006 yılında da 4745 ton a ulaşmıştır.

SERTİFİKALI TOHUMLUK ÜRETİM POLİTİKALARI • Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü Tarafından Türkiye’nin ihtiyacı olan orijinal tohumluk üretimini karşılamak için son 8 yılda üretim 4 kat arttırılmıştır. • TİGEM yanısıra özel sektöründe tohumluk üretimine girmesi üzerine Enstitü özel sektörle sıkı işbirliği için girmiş ve tohumluk üretmek isteyen bütün şirketlere royalty anlaşması ile orijinal tohum temin edilmeye başlanmıştır.

ÇELTİK TOHUMLUĞU PAZARLAMASI • Tohum üreticisi şirketler Trakya Tarımsal Araştırma enstitüsünden orijinal kademede tohum almakta ve bunlardan üretip sattıkları sertifikalı tohumluklar için Enstitüye royalty ödemektedirler. Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü şimdiye kadar sertifikalı tohumluk üretmeleri için 46 Şirketle anlaşma imzalanmış olup bunlardan 20 ye yakını aktif olarak çeltik tohumluğu üretimi yapmaktadır. • 2009 Yılında 2 Bulgar Tohum üreticisi kuruluş ile de sözleşme imzalanmış olup bu kuruluşlara 2009 yılında orijinal kademede ihracat yapılmıştır. Bu tohumları çoğaltıp sattıktan sonra Enstitümüze ıslahçı hakkı ödeyeceklerdir.

Yıllara Göre Tohumluk Üreticisi Şirketlerce Üretilen Sertifikalı Tohumluk Miktarı Yıl 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 ton 345 Yıl 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 ton 992 470 349 1189 904 326 188 663 762 1359 1297 3254 4745 Kaynak ( Sürek ve ark 2002, Anon 2000 -20007 )

ÇELTİK TOHUMLUĞU PAZARLAMASI Grafikten de görüleceği gibi Türkiye’de üretilen sertifikalı tohumluk miktarı 2006 yılında 4745 tondur. Diğer taraftan 2009 yılında yaklaşık 100 000 ha çeltik ekimi yapılmıştır. Çeltik ekili alanlar için gerekli tohumluk miktarı ise yaklaşık 16 -20 bin ton arasındadır. Görüldüğü gibi sertifikalı tohumluk üretimini arttırma gereği vardır. Genelde 1 yıl alınan sertifikalı tohumluk 2 - 3 yıl kullanılmaktadır. Bu nedenle tarlalar genelde temiz tohumla ekilmektedir.

ÇELTİK TOHUMLUĞU PAZARLAMASI • Tohumluk üreticileri tarafından üretilen tohumlar aşağıdaki yollarla çiftçilere ulaştırılmaktadır a- Tohum üreticileri kendileri b- Bayileri c- Kooperatifler aracılığı ile pazarlanmaktadır. • Tohum üreticisi şirketler tohum satışlarını mayıs ayı içerisinde bitirmektedirler. Satışlar bittikten sonra aynı yıl içinde Kasım -Aralık ayında Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü’ne royalty ödemektedirler.

SONUÇ Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü’nün araç ve alet parkının geliştirilmesi sonucu orijinal tohumluk üretimi yılda yaklaşık 200 tona çıkmıştır. Üretilen söz konusu 200 Ton Orijinal tohum, tohumluk üretiminde kullanıldığı takdirde, 1. yıl 6 - 7 bin ton, 2 yıl sonunda da 180 – 210 bin ton a ulaşılacaktır. Türkiye’de 2009 yılı çeltik ekiliş alanı yaklaşık 1000 da olup bütün çeltik üretimi yapılan tarlalarda sertifikalı tohumluk kullanması halinde ihtiyaç duyulacak sertifikalı tohumluk miktarı ise ancak 18 – 20 bin tondur

SONUÇ Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından Türkiye’nin ihtiyacını karşılayacak miktarda orijinal tohumluk üretilmekte bu tohumlarda tohum üreticisi şirketlerce çoğaltılarak çiftçilere ulaştırmaktadır. Bunun sonucunda da kaliteli, yüksek verimli ve rekabetçi bir çeltik üretimi devam etmektedir

SONUÇ Türkiye’de yılda 1 Milyar TL lik çeltik üretilmektedir. Bu üretim için kullanılan çeşitler Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından geliştirilen çeşitlerdir. Çeşitlerin verimi dünya ortalamasının 2 katı olup en yüksek verim alan ülkeler içindedir. Çeltik tohumluğu ithalatı uzun yıllardır yapılmamakta gerekli olan Orijinal tohumlar Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü ve sertifikalı tohumlarda yurt içinde tohum üretici firmalar tarafından üretilmektedir. Türkiye çeltikte kendi çeşidini Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünce geliştirip, ihtiyacını karşıladığı gibi, 2 yıldır ihracata yapmaktadır.