TRKE DL BLGS CMLE ve GELER www ogretmen

TÜRKÇE DİL BİLGİSİ CÜMLE ve ÖGELERİ www. ogretmen. info

Örnek Ah, elim yandı! Bilseniz ne kadar sevinçliyim! Ne mutlu Türküm diyene! (Atatürk) d) Tamamlanmamış cümlelerin sonuna üç nokta (. . . ) konur. Örnek - Teyzeniz hastaymış, geçmiş olsun. Şimdi nasıllar? - Onu dün. . .

I. CÜMLENİN ÖGELERİ “Aysel Antalya’yı görmedi. ” cümlesini incelediğimizde, cümleyi oluşturan ögelerin üç değişik görevde bulunduğunu görmekteyiz: yüklem, özne, tümleç. 1. Yüklem Parçadan aldığımız: “Dün sabah okula giderken seni pencereden gözlüyordum. ” “Yolda bir kadına çarptın. ” cümlelerinde “gözlüyordum”, “çarptın” sözcükleri bir iş, oluş, eylem bildirmektedir. İş, oluş, eylem bildiren bu sözcükler

Bir cümledeki varlıkların yaptığı işi, eylemi, içinde bulunduğu oluşu bildiren sözcüklere “yüklem” denir. Örnek Yaşlı kadın yavaş dışarı çıktı. yüklem İlk öğrenimi bu kentte yaptın. yüklem Babası bilgisayar almış. yüklem Yüklem, sözcük dizilerine cümle niteliği kazandıran bir ögedir. Bu nedenle cümlenin temel ögesi sayılır. Tek bir yüklemle de cümle kurulabilir. Bu tip cümlelerin bir tek ögesi varmış gibi görünse de, özne, yüklenim sonundaki kişi ekinde gizlidir. Açıkça söylenmeyip yüklemin sonundaki kişi ekinde gizli olan özneye “gizli

Örnek Kaçtım. yüklem - Kaçan kim? - Ben (gizli özne) Ağlıyordu. yüklem - Ağlayan kim? - O (gizli özne)

2. Özne “Özlen yarın Gaziantep’e gidecek. ” “Berk annesini özlemişti. ” “Ağaçlar yapraklarını döktü. ” cümlelerinde “Özlen” kelimesi eylemi yapan varlığı, “Berk” kelimesi oluş içinde bulunan varlığı, “ağaçlar” kelimesi de oluş içinde bulunan varlığı bildirmektedir. “Özlen”, “Berk”, “ağaçlar” kelimeleri bu nedenle cümlelerin özneleridir. Bir cümlede yüklemin bildirdiği işi, eylemi yapan ya da oluş içinde bulunan varlığa “özne” denir.

Özneyi bulmak için, yükleme “Kim? ” ya da “Ne? ” sorularından birisi sorulur. Örnek Atatürk 1881 yılında Selânik’te doğdu. özne yüklem (Doğan kim? ) Murat karı çok seviyordu. özne yüklem (Seven kim? ) Bir karga ağaçta yuva kurdu. özne yüklem (Kuran ne? )

Ben dondurmayı çok severim. özne yüklem (Seven kim? ) Onlar bu eve dün taşındılar. özne yüklem (Taşınan kim? ) Kızcağız tir titriyordu. özne yüklem (Titreyen kim? ) Babam eve bir balıkla döndü. özne yüklem (Gelen kim? )

Özne-yüklem uyumu: a) Özne hangi şahıs ise, yüklem de aynı şahıs ekini alır. Buna “özne-yüklem uygunluğu” denir. Örnek O, 1972’de Bandırma’da doğdu. özne yüklem Siz, ilk defa yazı hayatınıza nasıl başladınız? özne yüklem Murat okula doğu koştu. özne yüklem

b) Şayet özne birden çok ise, o zaman yüklemlerde bazı değişmeler olur. Aşağıdaki cümleleri inceleyelim: q Ali, Murat ve ben, Pamukkale’yi çok severiz. özne yüklem (Öznelerden birinci tekil veya çoğul şahıs ise yüklem birinci çoğul şahıs eki alır. ) q Ali, Murat ve siz, Pamukkale’yi çok seviyorsunuz. özne yüklem (Öznelerden biri ikinci tekil ya da çoğul şahıssa, yüklem ikinci çoğul şahıs eki alır. )

q Ali, Murat ve o, Pamukkale’yi çok seviyorlar. özne yüklem (Öznelerden biri üçüncü tekil şahıs ya da çoğul şahıssa, yüklem üçüncü çoğul şahıs eki alır. ) q Ali, Murat ve sen, Pamukkale’yi çok severiz. özne yüklem (Birden çok öznenin içinde birinci, ikinci ve üçüncü tekil veya çoğul şahıs zamirleri bulunursa, yüklem birinci çoğul şahıs olur. )

c) Bir cümlede özne tekil bir şahıssa, yüklem de tekil; çoğul bir şahıssa yüklem de çoğul olur. Örnekler Yaşlı kadın kapıya vurdu. özne yüklem Ahmet ödevlerini yaptı. özne yüklem Çocuklar vazoyu kırdılar. özne yüklem

d) Özne, insan dışındaki bir varlıksa (cansız varlıklar, hayvanlar, bitkiler) çoğul olsa bile yüklem tekil olur. Örnekler Ağaçlar çiçek açtı. özne yüklem Mor menekşeler, yoksul camları süslüyordu. özne yüklem Köpekler havlıyordu. özne yüklem

e) Öznelerin çoğul hayvan, bitki veya cansız varlıklar olan cümlelerde kişileştirme sanatı yapılmışsa, yüklemleri de çoğul olur: Örnekler Ormandaki tüm hayvanlar, kurnaz tilkinin yaptıklarını anlatıyorlardı. özne yüklem f) Özne, birin üstündeki sayı sıfatlarıyla veya birçok, birkaç gibi belgisiz sıfatlarla kurulmuş bir sıfat tamlamasıysa, yüklem tekil olur: Örnekler Dört çocuk parka gitti. özne yüklem

Birkaç adam bahçe duvarına yaklaştı. özne yüklem Üç turist otelde kaldı. özne yüklem g) Özne topluluk ismiyse, çoğul olsa bile yüklem tekil olur. Örnek Aileler, çocuklarının eğitimini düşünmek zorundadır. özne yüklem h) Özne, vücut organlarını gösteren çoğul bir sözcükse yüklem tekil olur.

Örnekler Kulakları az işitiyor. Gözleri görmez özne yüklem oldu. özne yüklem ı) Öznesi, çoğul, soyut olan isimlerin yüklemi tekil olabilir. Örnek Duygularım sanki yok Dostlar alışverişte oldu. görsün. özne yüklem i) Özne zamanı gösteren çoğul bir sözcükse yüklem tekil olur. Örnek Aylar, yıllar birbirini kovaladı. özne yüklem

j) Yüklemleri “var”, “yok” sözcüklerinden biri olan cümlelerde özneler, çoğul da olsa yüklem tekil olur. Örnekler Mersin’de çok güzel parklar var. özne yüklem Okulda kimseler yok. özneyüklem Ancak, bazen “yok” kelimesini çoğul olarak kullanırız. Örnek Bahçede yoklar. k) Saygı göstermek amacıyla özne tekil, yüklem çoğul kullanılır.

Örnekler Cumhurbaşkanımız yarın Paris’e gidecekler. özne yüklem Sayın Valimiz de toplantıda bulunacaklar. özne yüklem 3. Tümleç “Sizi bahçede gördük. ” “Öznur bugün gelecek. ” cümlelerindeki “bahçede”, “bugün” kelimeleri yüklemi yer ve zaman bakımından tamamlamaktadır. “bahçede” ve “bugün” kelimeleri, bu nedenle, cümlelerin tümleçleridir.

Bir cümlede yüklemi yer, zaman, sebep, araç ya da hâl gibi çeşitli yönlerden tamamlayan kelime ya da kelime gruplarına “tümleç” denir. Tümleç çeşitleri a) Düz tümleç (nesne) Dolaylı tümleç Zarf tümleci Edat tümleci “Kaptan gemiyi hareket ettirdi. ” “Murat resim yapıyor. ” cümlelerinde “gemiyi”, “resim” kelimeleri yüklemin bildirdiği iş, hareket ve oluşlardan etkilenen varlıkları göstermektedir. “gemiyi” ve “resim” kelimeleri bu nedenle bu cümlelerin nesneleridir.

Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen varlığa “nesne” denir. İki çeşit nesne vardır. Belirtisiz nesne: Nesne ismin yalın hâlindedir. Nesneyi bulmak için yükleme “Ne? ” sorusu sorulur. Örnekler Annem kitap almış. özne belirtisiz yüklem (Kim nesne almış? )(Ne almış) Özge bilgisayar özne belirtisiz (Kullanan nesne kim? ) (Ne kullanıyor? ) kullanıyor. yüklem

Badem ağaçları çiçek özne (Açan ne? ) Murat belirtisiz yüklem nesne (Ne açtı? ) şiir açtı. okudu. özne belirtisiz yüklem (Okuyan nesne kim? ) (Ne okudu? ) Belirtili nesne: Nesne ismin “-i” hâlindedir. Nesneyi bulmak için yükleme “Neyi? ”, “Kimi? ” soruları sorulur. Örnekler Burcu defterini kapladı. özne belirtisiz yüklem (Kaplayan nesne kim? )(Ne kapladı? )

Kirli hava sağlığımızı bozuyor. özne belirtisiz yüklem (Bozan ne? ) nesne (Neyi bozuyor? ) Aysel ödevini O beni yaptı. özne belirtisiz yüklem (Yapan nesne kim? )(Neyi yaptı? ) sevmiyor. özne belirtisiz yüklem (Sevmeyennesne kim? ) (Kimi sevmiyor? ) Murat onu affetmedi. özne belirtisiz yüklem (Affetmeyennesne kim? ) (Kimi affetmedi? )

b) Dolaylı Tümleç “Yarın parka gideceğiz. ” “Kiracılar evden çıktı. ” “Onları arka bahçede gördüm. ” cümlelerindeki “parka”, “evden”, “arka bahçede” kelimeleri yüklemin bildirdiği iş ve hareketlerin yöneldiği, bulunduğu, çıktığı yeri bildirmektedirler. Bu nedenle “parka”, “evden”, “arka bahçede” kelimeleri bu cümlelerden dolayı tümleç görevindedirler. Bir cümlede yüklemin bildirdiği iş, hareket ya da oluşun geçtiği, başladığı, ayrıldığı, bulunduğu, yöneldiği yerleri belirten tümleçlere “dolaylı tümleç” denir. Dolaylı tümleçler ismin, “-e”, “-den” hâl

Örnekler Atatürk Selânik’te doğdu. özne dolaylı yüklem (Kim tümleç doğdu? )(Nerede doğdu? ) Reşit Paris’e gitti. özne dolaylı yüklem (Kim tümleç gitti? )(Nereye gitti? ) İlk adımlarını belirtili nesne Seni bu sokakta dolaylı yüklem tümleç (Nerede attın? ) pencereden attın. Gizli Özne gördüm. Ben belirtili dolaylı yüklem nesne tümleç (Nereden gördüm? ) Gizli Özne Sen

Öğretmen öğrencilerine özne dolaylı belirtisiz (Kim tümleç nesne anlatıyor? )(Kime anlatıyordu? ) Ana fikrini belirtmiş. özne anlatıyordu. yüklem konuşmanın giriş bölümünde O belirtili nesne Annem ders dolaylı tümleç (Nerede belirtmiş? ) bizi belirtili nesne yanına dolaylı tümleç (Nereye çağırdı? ) çağırdı. yüklem Gizli Özne

c) Zarf Tümleci “Berk bugün doktora gidecek. ” “Sabah çok geç kalktım. ” “Kahveyi sütlü içerim. ” cümlelerindeki, “bugün”, “çok geç”, “sütlü” kelimeleri yüklemleri; durum, zaman, miktar yönünden tamamlamaktadırlar. Bu nedenle “bugün”, “çok geç”, “sütlü” kelimeleri zarf tümlecidir. Cümlede yüklemin bildirdiği eylem ya da oluşu yer, zaman, hâl, azlık-çokluk bakımlarından tamamlayan tümlece “zarf tümleci” denir. Zarf tümleçleri yükleme “Ne zaman? ”, “Nasıl? ”, “Nereye? ”, “Ne kadar? ” soruları sorularak bulunur.

Uyarı: “Nereye? ” sorusuna cevap veren “içeri, dışarı, yukarı, aşağı, ileri, geri, öte, beri” gibi kelimeler yer zarfı oldukları için cümle içinde “zarf tümleci” görevi görürler. Ancak bu kelimeler, ismin hâl eklerini aldıkları takdirde, zarf tümleci görevinde bulunmazlar. Örnekler Aysel gelecek sene başlayacak. özne Atatürk üniversiteye zarf tümleci (Ne zaman başlayacak? ) dolaylı tümleç yüklem 1881’de Selanik’te doğdu. özne zarf tümleci dolaylı tümleçyüklem (Ne zaman doğdu? )

Geceleri pencereden şehrin ışıklarını seyrederim. Ben zarf tümleci dolaylı (Ne zaman tümleç seyrederim? ) belirtili nesne Şafakla beraber zarf tümleci (Ne zaman çıktık? ) Yolcular tatile dolaylı tümleç telaşla Gizli özne çıkacağız. yüklem vapura özne zarf tümleci dolaylı (Nasıl tümleç bindiler? ) Gizli özne çıktık. Biz dolaylı yüklem tümleç Birkaç gün sonra zarf tümleci (Ne zaman çıkacağız? ) yola yüklem Gizli özne bindiler. yüklem Biz

Güneş batınca yandı. zarf tümleci (Ne zaman yandı? ) Akşama doğru zarf tümleci (Ne zaman bozdu? ) şehrin ışıkları özne hava özne birer zarf yüklem tümleci (Nasıl yandı? ) birden zarf yüklem tümleci (Nasıl bozdu? ) bozdu. d) Edat Tümleci “Ahmet gemiyle gidecek. ” “Mutlu olmak için kitap okuyun. ” cümlelerindeki “gemiyle”, “mutlu olmak için” kelimeleri yüklemi sebep ve vasıta bakımından tamamlamaktadırlar. Bu nedenle “gemiyle”, “mutlu olmak için” kelimeleri edat tümlecidir.

Bir cümlede yüklemin anlamını sebep, araç vb. yönlerden tamamlayan tümleçlere “edat tümleci” denir. Edat tümlecini bulmak için yükleme “Ne ile? , “Kim ile? ”, “Ne için? ”, “Kim için? ” soruları sorulur. Örnekler Ablam özne Gaziantep’e uçakla gidecek. dolaylı tümleç edat tümleci yüklem (Ne ile gidecek? ) Mutlu olmak için edat tümleci (Niçin (okuyun? ) kitap okuyun. Siz belirtisiz yüklem nesne Gizli özne

Bir zamanlar Ben zarf tümleci kardeşimle edat tümleci zarf tümleci (Kiminle anlaşırdım? ) iyi anlaşırdım. yüklem Gizli özne Kardeşimin binmesi için bahçeye salıncak kurdum. Ben edat tümleci (Ne için kurdum? ) dolaylı belirtisiz yüklem tümleç nesne Resim yapmak için deniz kenarına indi. edat tümleci (Ne için indi? ) Yaş günü için dolaylı tümleç kazak yüklem örüyor. O edat tümleci belirtisiz yüklem (Ne için örüyor? ) nesne Gizli özne O

Dersimiz bitti… www. ogretmen. info