TRK DLNDE HAL KATEGORS II VASITA NSTRUMENTAL HAL

TÜRK DİLİNDE HAL KATEGORİSİ II

VASITA (İNSTRUMENTAL) HALİ • Kelime guruplarında ve cümlelerde fiilin kendisi vasıtası ile, kendisinin katılımıyla veya kendisinin ifade ettiği zamanla yapıldığını ifade etmek için isim halinde bulunur. Türk dilinde vasıta hali ekleme veya yardımcı söz yöntemleri aracılığıyla ifade edilir. • Vasıta hali eki ismin ekli bir şekillerinden biridir. Vasıta hali eki, fiilin ne ile nasıl ve ne zaman yapıldığını ifade etmek için isme getirilen ektir. Onun içindir ki, vasıta şekli kelime guruplarında ve cümlede zarf tümleci olarak kullanılır ve vasıta hali eki ismi yalnız fiile bağlar. • Vasıta hali ekinin asıl fonksiyonu vasıta ifade etmektir. Zaman ve tarz ifade etmesi de bu vasıta fonksiyonuna dayanmaktadır. • Vasıta hali ekinin asıl vazifesi fiilin ne ile yapıldığını göstermektir, nasıl ve ne zaman yapıldığını ifade etmesi de bundan çıkmıştır.

• Türk dilinin tarhi metinlerinde vasıta hali eki –n’dir. Fakat bu ek zamanla işlekliğini kaybetmiştir. Eski Türkçede işlek bir hal eki olarak bol kullanılırdı. Fakat Batı Türkçesine geçince işlekliğini kaybetmiş ve ancak sayılı misallerde klişeleşmiş olarak kalmıştır: yazın, kışın, güzün vb. • Bu misallerin ise Batı Türkçesinde hem gittikçe sayıları azalmış, hem de sonlarındaki –n büsbütün klişeleşerek cansız bir yapım eki haline gelmiştir. -n vasıta hali ekinin canlılığını kaybederek kelime bünyesi ile kaynaştığını gösteren misaller Türkçede eskiden beri karşımıza çıkar. • Türkiye Türkçesinde ekleme yöntemiyle vasıta halini ifade etmek için «-la/-le; -yla/-yle» eklerinden yararalanılır: kalemle yazdı, uçakla gitti, ekmekle yedi.

• Türk dilinin tarihi dönemlerinde de çağdaş sahalarında da vasıta halini ifade etmek için yardımcı sözler yönteminden de yaygın biçimde yararlanıldığı görülür. • Bu iş için kullanılan belli başlı yardımcı sözler ile, bilen, birlen, birge vb’dir. • Türkiye Türkçesinde vasıta halini ifade etmek için hem ekleme hem de yardımcı söz yöntemi birlikte kullanılır: Kalem ile yazdı / kalemle yazdı; uçak ile gitti / uçakla gitti; ekmek ile yedi / ekmekle yedi.

Eşitlik Hali • Kelime guruplarında ve cümlede fiilin nasıl ve ne şekilde olduğunu veya yapıldığını, fiilin oluş veya yapılış tarzını ifade etmek için isim eşitlik haline girer. Yani isim, fiilin kendisi gibi, kendisine benzer şekilde gerçekleştiğini göstermek için eşitlik halinde bulunur. • Eşitlik ekinin esas fonksiyonu gibilik, benzerlik ifade ederek ismi fiille ilişkilendirmektir. Fakat görelik, kadarlık gibi haller de ifade ederler. • Türk dilinde eşitlik hali ekleme veya yardımcı söz yöntemleri aracılığıyla ifade edilir.

• Ekleme yöntemiyle eşitlik halini ifade etmek için «-çak/çek; layın/-leyin; -ca/-ce-ça/-çe; -day/dey; -lay/ley» gibi eklerden yararlanılır. Esrüçek ayttı. Sulayın aktı. İnsanca davrandı. Dostça seslendi. • Yardımcı söz yöntemiyle eşitlik halini ifade etmek için günümüzde gibi edatından yararlanılır: İnsan gibi davrandı. Dost gibi seslendi. Arslan gibi kükredi.

Yön Gösterme HAli • Kelime guruplarında ve cümlede fiilin kendi yönünde yapıldığını göstermek için isim yön gösterme haline girer. Yön gösterme ekleri fiilin gerçekleştiği yönü gösterir. Yön ekleri ismi fiile bağlayan eklerdendir. İsimleri bu hale sokmak için Eski Türkçe metinlerde hem ekleme hem de yardımcı söz yöntemlerinden yararlanılırken çağdaş Türk lehçelerinde daha ziyade yardımcı söz yönteminin kullanıldığı görülür. • Eski Türkçe metinlerde yön gösterme hali eki olarak «–r. A, -r. U GAr. U» ekleri kullanılmıştır. Bu ekler bazı sözler üzerinde kalıplaşmış olarak günümüze ulaşmıştır: dış-arı, iç-eri, taş-ra, yuk-arı, be-ri vb.

• Günümüzde ise yön gösterme hali yardımcı sözler yöntemiyle ifade edilmektedir. İsimleri bu duruma sokmak için Türk dilinde «tapa, karay, doğru vb» edatlardan yararlanılır. • Örnekler: eve doğru baktı. Mektepke karay ketti. b.

Soru Kategorisi ve Soru eki • Soru kategorisi, söz öbeğinde veya cümlede özne, nesne tümleci, yer tümlevi veya zarf tümleci olan isimlerin soru biçiminde yüklemle ilişki içine sokulmasıdır. • Türk dilinde soru kategorisi geellikle ekleme yöntemiyle gerçekleştirilir. Bu kategorinin eki «m. I» veya «-m. A» biçiminde görülür: Kedi mi geldi. Kedi süt mü içti, Kedi dışarıdan mı geldi? , Kedi odada mı uyudu. Kedi yumakla mı oynadı? Vb.

Ana Yardımcı Fiil / Ek fiil • Adların veya ad türünden söz öbeklerinin cümlede yüklem olarak görevlendirilmesine aracı olan temel yardımcı fiil, ana yardımcı fiil (imek fiili, isim fiili, cevheri fiil) olarak adlandırılır. • Eski Türkçe metinlerinde «er-» biçiminde olan bu yardımcı fiil tarihi süreç içinde, ses yapısı bakımından er->ir->e-/i->Ø biçiminde gelişme göstermiştir. • i- ana yardımcı fiili geniş zaman, görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman ve şart kipinde çekimlenir.

• Ana yardımcı fiilin geniş zaman çekiminde ana yardımcı fiil ve geniş zaman eki bütünüyle sıfırlanmış, işlevleri öznelik eklerine yüklenmiştir. Böylece geniş zaman çekimindeki öznelik ekleri çok görevli eklere dönüşmüştür ve bildirme ekleri adıyla adlandırılır olmuştur. Kişi Teklik Çokluk I -Im / insanım -Iz / insanız II -s. In / insansın -s. In. Iz / insansınız III Ø; -DIr / insan(dır) Ø; -DIr(l. Ar) / insan(dırlar)

• Öğrenilen geçmiş, görülen geçmiş zaman ve şart çekimlerinde ana yardımcı fiil Türkiye Türkçesinde sıfırlanmış veya «i-» biçiminde kullanılabilmektedir. • Olumsuzları «değil» sözüyle yapılır. Gör. Geç. Z. Öğr. Geç. Z. Şart Teklik I İnsan idim / insandım İnsan imişim / insanmışım İnsan isem / insansam Teklik II İnsan idin / insandın İnsan imişsin / insanmışsın İnsan isen / insansan Teklik III İnsan idi / insandı İnsan imiş / insanmış İnsan ise / insansa Çokluk I İnsan idik/ insandık İnsan imişiz/ insanmışız İnsan isek / insansak Çokluk II İnsan idiniz / insandınız İnsan imişsiniz/ insanmışsınız İnsan iseniz / insansam Çokluk III İnsan idi / insandı İnsan imiş / insanmış

• Ana yardımcı fiil Türkiye Türkçesinde zarf fiil eklerinden «-ken» , sıfat fiil eklerinden «-dük» ile de çekime girer. Zarf fiil Çocuk iken / çocukken Sıfat fiil Ne idüğü belirsiz.

Kaynaklar • Ergin M. (1982) Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak. • Ahanov K. (2008) Dil Bilminin Esasları, çev. Murat Ceritoglu, Ankara: TDK. • Karaağaç G. (2012) Türkçenin Dil Bilgisi, İstanbul: Akçağ. • Vardar B. vd. (1998) Açıklamalı Dilbilim Yerimleri Sözlüğü, İstanbul: abc. • Karaağaç G. (2013) Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK. • Aksan D. (2015) Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim), Ankara: TDK. • Eker S. (2010) Çağdaş Türk Dili, Ankara: Grafiker. • Hasenov É. (2003) Til Bilimi, Almatı: Sanat. • Safiyullina F: S. (2001)Til Gıylimine Kiriş, Kazan: Ta. RİH.