TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI Umumiy va radiatsion gigiena kafedrasi

TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI Umumiy va radiatsion gigiena kafedrasi Yuqumli bo'lmagan kasalliklar profilaktikasining gigiyenik asoslari 1

Ma`ruzaning rejasi 1. Sog'liqni saqlash uchun sog'lom turmush tarzining (STT) ahamiyati 2. STT tashkil etuvchi asosiy elementlarga ta`rif Aholi o'rtasida stt shakllantirishda uash tutgan o'rni Yuqumli bo'lmagan kasalliklar profilaktikasining gigiyenik asoslari 2

Sog'lom turmush tarzi Har bir mamlakat o'zining aholi salomatligiga nisbatan yondashuvlarni tubdan o'zgartirish imkonini beradigan global strategiyasini belgilab olish lozim. salomatlik esa har bir insonning va har bir jamiyatning eng muhim qadriyatiga aylanmog'i kerak 3

sog'lom turmush tarzining asosida organizmga u yoki bu usulda ta`sir etishi mumkin bo'lgan omillarni har bir kishining bilishi va bu omillardan har bir shaxs o'zining salomatligi uchun ijobiy foydalanaolishi yotadi. odamning hayot tarzi, uning sanitar savodxonligi, o'z-o'zini, o'z badanini va oqibat natijada-o'zining salomatligini boshqara olishi salomatlikni, jismoniy va ruhiy faollikni, umr ko'rish muddatini oshirishning muhim sharti hisoblanadi.

Aholi salomatligini yaxshilashga qaratilgan strategiya jahon hukumat sog'liqni saqlash tizimi inson 5

. 1. inson -manfaatdorlik. 1 -uzoq umr ko'rish 1 -chi bosqichi 2 -yaxshi yashash javobgarlik -sog'lom turmush tarziga (stt) amal qilish 6

2. sog'liqni saqlash tizimi 1 -jamiyat tomonidan sog'liqni saqlashga yo'naltirilgan moliyaviy resurslardan samarali foydalanish 2 -tizimdagi ishlar sifat va samarasi/g jamiyat tomonidan e`tirof etilishidan ma`naviy qoniqish 1. sog'liqni saqlashni profilaktika usuliga alohida e`tibor qaratish 2. aholi o'rtasida stt/g shakillanishida aholiga yordam berish 2 -chi bosqich 3. tibbiy xizmatlar sifatini oshirish 7

3. hukumat 1 -jamiyat/g ravnaq topishi/g muhim omili-aholi salomatligi darajasi/g yuksalishi 2 -samarasiz sog'liqni saqlash tizimiga sarflanayotgan davlat harajatlar/g kamayishi 1. profilaktik, birlamchi va shoshilinch tibbiy yordamni rivojlantirish 2. aholi o'rtasida stt/g shakillanishida aholiga yordam berish 3. ekologik barqarorlikni ta`minlash 4. iqtisodiy va odamlar/g stt amal qilib yashashi u/n imkon beradigan daromadlar/g o'sishini ta`minlash 3 -chi bosqich 8

4. jahon 1. boy va kambag'al mamlakatlar o'rtasidagi tafovut tufayli jahonda saqlanib turgan ziddiyatni kamaytirish 2. butun dunyo bo'ylab epidemiya/r, davolab bulmaydigan va davolash qiyin bo'lgan ijtimoiy kasall/g paydo bo'lishi va tarqalishi xavfini kamaytirish 1 -global ekologik barqarorlikni ta`minlash 2 -kambag'al mamlakat/r hukumatlariga aholi salomatligini yaxshilash borasidagi ishlarda yordam 4 -chi ko'rsatish bosqich 9

STT uzoq yillar davomida chekish ichkilikbozlik kam harakatlanish - illatlari qarshi giyohvandlik oiv/oits yuqtirganlar soni chekuvchilar soni maktab o'quvchilari or/a ekologik muammolar turmush sharoitini yanada yaxshilashga qaratilgan stt tarzi tushunchasini shakillantirish juda muhimdir 10

aholida ham noto'g'ri turmush tarzi tufayli yuzaga. kelgan barcha nuqsonlarni “har narsaga qodir va barcha foydalana oladigan tibbiyot” bartaraf etadi, degan eskicha qarashlardan qutulishda aholiga yordam berish vaqti etdi. aholi o'z sog'ligini asrab-avaylashga o'rganishi lozim. bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda odamlar bebaho boylik-sog'ligini qadrlashga bolaligidan o'rganadi 11

g'arb madaniyati. aholi stt asoschilaridan buyuk hakim ibin sino jst(voz) inson/g uzoq va sog'lom umr ko'rishi/g 50 % ortig'i turmush tarzi b/n bog'liq ekan. aholini stt ga targ'ib qilish va jamiyat/g har bir a`zosi/g ongiga salomatlik falsafasini singdirish qo'yidagi muhim yo'nalishlarni taqazo etadi. 12

yo'nalish-1 stt shakillantirish- inson hayoti/g barcha tomonlarini qamrab oladigan kompleks jarayondir. shu bois stt keng ko'lamli yondashuv, ma`naviy ruhiy jismoniy tibbiy jihatlarini hisobga olishi zarur 13

yo'nalish-2 stt inson hayoti/g har bir davriga istisnosiz tarzda singdirib borish lozim. ishni esa oilani shakillantirishdan boshlash k/k zero, tug'ilajak farzand/g jismoniy va ma`naviy sog'lomligi ota-onasidan boshlanadi “oila” markazi mahallalarda oilalar b/n shug'ullanadigan jamoatchilik guruhlari kelin-kuyovlar/g tibbiy ko'riklardan o'tkazish mentaliteti. avlodlardan. yaxshi an`analar 14

yo'nalish-2. . . stt shakllantirishdagi keyingi bosqich ayol/g homiladorlik davrida inson/g bachadon ichidagi rivoji, tug'ilishi va ulg'ayishidan iborat. go'dakni ona suti b/n boqish/g foydali jihatlarini unutmaslik va izchil targ'ib qilish darkor. go'daklik, bolalik va o'smirlik-inson turmush tarz/g, umuman salomatlig/g shakillanishida juda muhim davrlardir 15

. inson shaxsini shakillantirishda bolalar bog'chasi va maktab yoshidan bolada sportga qiziqishni o'yg'otish muhim o'rin tutadi stt joriy qilishda inson/g o'z ma`suliyati oshishi b/n ahamiyatli: bu yoshlik, etuklik(o'rta yosh), keyinchalik keksalik(qarilik) tadqiqotlar: etuk va o'rta yoshdagi stt/g samarasi umr/g ancha oldingi davrlarida kechirilgan turmush tarziga bevosita bog'liq 16

yo'nalish-3 aholiga stt joriy etishda zarur yordam ko'rsatilishi lozim. bunday ishlar doimiy va izchil amalga oshirilishi, ushbu jarayonga nafaqat davlat tashkilotlari, balki jamoatchilik, nodavlat va halqaro muassasalar ham keng jalb qilinishi lozim. “salomatlik ” institutlari 17

O`z. R aholisining kasallanishi tarkibidagi asosiy kasallik shakllari (2001 -2005 yy) kattalar: nafas organlari kasalliklari, qon aylanish sistemasi kasa-klari, ovqat hazm qilish a`zolari kas-klari, chiqaruv organlari kas-klari, asab va sezgi organlari kas-klari, onkologik kas-klar, jarohatlanishlar, teri va teri osti kletchatkasi kas-klari, yuqumli kas-r 18

-214 yoshgacha bolalarda nafas olish organlari kasalliklari, xazm organlari endokrin kasalliklari, chiqaruv organlari kasalliklari, asab sistemasi va sezgi a`zolari kas-ri, jarohatlar va zaxarlanishlar, yuqumli kasalliklar Xx-asr/g 70 -y o'rtalari va 80 -y “tsivilizatsiya/g xatosiga doir kasalliklar” yaponiya-germaniya-aqsh 19

STT nima? STT – kundalik turmushda gigienik me`yorlarga rioya qilish, qoida va talablarga bo'ysinish bilan o'z salomatligini boshqarish STT asosiy vazifalari – sog'liqni saqlash, jismoniy va ruhiy faollik, umr ko'rish muddatini uzaytirish 20

STT tashkil etuvchi asosiy elementlar oqilona ovqatlanish oqilona tuzilgan kun tartibi, mehnat va dam olish tartibi chiniqish va jismoniy tarbiya bilan shug'ullanish badan, kiyim-bosh, oyoq kiyimlari gigienasi talablariga rioya qilish turar-joylar gigienasi muvofiq mehnat va dam olish sharoitlari zararli odatlardan voz kechish oila va ishda eng muvofiq psixologik iqlim yaratish odamlar o'rtasidagi munosabatlarni yaxshilash 21

birlamchi profilaktika – bu organizmda kasallikdan oldin yuzaga keladigan har qanday negativ o'zgarishlar, shu jumladan funktsional xarakterga ega bo'lgan o'zgarishlar, gomeostazning holati, organizmning himoya funktsiyasini pasayishi, biokimyoviy jarayonlarning holatini buzilishini oldini olishga qaratilgan tadbirlar majmuasidir. birlamchi profilaktikada insonning gigienik yashash sharoitlari asosiy rolni o'ynaydi, shuning uchun gigienik xavfli omillar birlamchi ahamiyatga egadir

ikkilamchi profilaktika – odam organizmida bor bo'lgan, ammo kasallik ko'rinishida hali namoyon bo'lmagan klinik belgilarni oldini olishga qaratiladigan tadbirlar majmuasidir. ikkilamchi profilaktika ham gigienik va ham davolovchi tadbirlar sifatida ahamiyatga egadir

uchlamchi profilaktika – kasallikning surunkali shaklga, uning qaytalanishi va bemorni nogironlikka olib kelishini oldini olishga qaratilgan tadbirlar majmuasi hisoblanadi. uchlamchi profilaktikada bemorlarni sifatli davolash asosiy o'rinni egallaydi, shu bilan birga bemorning yashash tarzi, kasallikni kelib chiqishida rol o'ynagan asosiy gigienik omillar albatta hisobga olinishi shart.

ovqatlanish madaniyatini shakllan/da uash vazifalari 1. harbir shaxs ongiga ovqatlanish printsiplarini etkazish: -fiziologik ehtiyojlarga muvofiqligi -muvozanatlashganligi -oqilona ovqatlanish tartibi -turli hildagi sabzovot va mevalarni ratsionga qo'shish -ovqatlanishda yil fasli va ahol/g milliy ananalarini xisobga olish -faqat rafinadlashtirilgan mahsulotlardan foydalanmaslik -issiq ovqat va ovqat mahsulotlari/g zararsizligini ta`minlash 2. ovqatlanishni muvofiqlashtirish masalalarida aholiga konsulьtativ yordam ko'rsatish uash vazifalari 25

kun tartib/g ahamiyati kun tartib/g fiziologik asoslari- odam/g kun davomidagi faoliyatlar/g ketma-ketligi va davomiyligiga nisbatan fiziologik reaktsiyalar asosida stereotip/g shakllanishi insonga bog'liq bo'lgan kun tartibi/g asosiy elementlari: -etarlicha uyqu -ma`lum vaqtda uyqudan uyg'onish -ertalabki badan tarbiya va yuvinish -belgilangan vaqtlarda ovqatlanish -jismoniy tarbiya va sport bilan shug'ullanishga vaqt ajratish -toza havoda bo'lish -uyquga o'z vaqtida yotish uash- vazifalari 26

badanni chiniqtirish printsiplari 1. badantarbiya qancha erta boshlansa, shuncha samarali bo'ladi 2. badantarbiyada asta-sekinlik printsipiga rioya qilish ya`ni engil mashqlardan og'ir mashqlarga astalik bilan o'tish. 3. badanni chiniqtirish muntazam bo'lishi kerak; uni uzib qo'yish, yangitdan boshlash demakdir. 4. eng samarali chiniqish, agar chiniqtiruvchi omillardan kompleks foydalanilganda sodir bo'ladi. 27

jismoniy tarbiya va sport jismoniy tarbiya – jismoniy mashqlarni bajarish, ular/g bajarilish xarakteri va davomiyligi -yoshga, -shaxs/g holatiga, -yil fasliga, -turmush sharoitlariga bog'liq -ertalabki badantarbiya, -piyoda yurish, -engil yugurish, -ishlab chiqarishga oid gimnastika, davolash gimnastikasi). jismoniy tarbiya bilan hamma shug'ullanishi mumkin! sport – yuqori jismoniy va ruhiy yuklama bilan ta`riflanadi, shu/g uchun sport bilan shug'ullanishda shaxs/g sog'ligini xisobga olinishi shart! uash-vazifalari 28

badan, kiyim-bosh, oyoq kiyimlari gig. shakllantirishda uash tutgan o'rni aholida badan terisi, soch, shilliq pardalar va shaxsiy gig. elementlar/g kasalliklarni oldini olishdagi ahamiyati shaxsiy gigiena mahoratlariga erta yoshlikdan o'rgatish badan terisi, og'iz bo'shlig'i va sochlarga qo'llanadigan vositalardan foydalanish bo'yicha maslaxatlar berish kiyim-bosh va oyoq kiyimlarini to'g'ri tanlashda maslaxatlar berish uash-vazifalari 29

odam/g o'ziga bog'liq bo'lgan turar-joy, ish joylaridagi gig. omillar yashash joylari: -xonalar/g ichki yuzalarini oqilona pardozlanishi -yashash joylari/g tozaligi - shamollatilishi -santexnika, elektr va gaz asboblaridan to'g'ri foydalanish - xonalar/g oqilona yoritilganligi -tinchlikni saqlash ish joylari: -ish dastgoxlari/g to'g'ri joylashtirilishi -ish joylari/g tozaligi -shhv foydalanish uash-vazifalari 30

odamlarda zararli odatlarga o'rganmaslik yoki ulardan voz kechish mahoratlarini shakllantirishda uash tutgan o'rni zararli odatlar: eng muhim zararli odatlar: -chekish, -alkogolga ruju qo'yish, -giyohvandlik boshqalar: -quyuq choy yoki kofe, -gazlashtirilgan salqin ichimliklar, -teleko'rsatuvlarni uzoq muddatli ko'rish, -kompьyuterlarda uzoq o'tirish, -etarlicha uxlamaslik, -nonushta qilmaslik, -passiv dam olish uash-vazifalari 31

-2 uash tutgan o'rni: -kundalik ish zararli odatlar/g zarari haqida uyushgan jamoa va shaxslarga tushuntirish bu ishlarni ishonchli va ko'rgazmali bo'lishi 32

yoshga oid psixogigiena/g muhim jihatlari -oilada eng muvofiq psixologik iqlimni yaratish -optimal psixologik yuklamalarni ta`minlash -bolalar va o'smirlarda o'qishga ijobiy munosabatlarni shakllantirish -ruhiy holatga negativ ta`sir etuvchi omillarni yo'qotish -oqilona kun, ovqatlanish, ish bilan mashg'ul bo'lish, to'la qiymatli dam olishni ta`minlash -oilada, oila a`zolarida yuqori ijodiy faollik va bolalarda o'qishga bo'lgan qiziqishlarni shakllantirish bo'yicha tarbiyaviy ishlar. 33

mehnat psixogigienas/g asosiy tomonlari -oqilona ovqatlanish, aktiv dam olish va bunda toza havoda bo'lish, hamda o'rtacha jadallikdagi jismoniy mehnat; -ish joylarini to'g'ri tashkil qilish: yaxshi yoritilishi, ish joylarini qulay jihozlanishi, qo'shimcha jihozlarni to'g'ri joylashtirish (ishga oid adabiyotlar, kartoteka); -ish maqsadini to'g'ri belgilash, asosiy ishga diqqate`tiborni qaratish; -kasb tanlashda shaxs/g psixologik imkoniyatlarini xisobga olish -ishlab chiqarish dizaynidan foydalanish; -ruhiy xotirjamlantirish xonalarini yaratish -ta`til muddatlaridan to'g'ri foydalanish. 34

yuqori nafas yo'llarini nospetsifik kasalliklarini gigienik «xavfli» omillari - chekish - havoni chang va kimyoviy vositalar orqali ifloslantirish - noqulay yashash sharoitlarini mavjudligi - noto'g'ri ovqatlanish - chiniqtiruvchi muolajalar qabul qilmaslik - jismoniy tarbiya va sportning aholi orasida kam foydalanishi - aholi orasida sanitar oqartuv ishlarini past darajada targ'ibot qilish

o'sma kasalliklarini kelib chiqishida sababchi gigienik omillar: - chekish - havoni chang va kimyoviy vositalar orqali ifloslantirish - noqulay yashash sharoitlarini mavjudligi - noto'hri ovqatlanish - spirtli ichimliklarni ko'p iste`mol qilish - yuqori darajada ruhiy asab zo'riqishi - aholi orasida sanitar oqartuv ishlarini past darajada targ'ibot qilish

oshqozon o'sma kasalligini keltirib chiqaruvchi xavfli omillar (assesorova yu. , 2012 y) noto'g'ri ovqatlanish - chekish - spirtli ichimliklarni ko'p iste`mol qilish - yuqori darajada ruhiy asab zo'riqishi - gipodinamiya - xavoni chang va kimyoviy vositalar orqali ifloslantirish - suv va ovqat maxsulotlarini ifloslanishi - nomuvofiq ishlash sharoiti - aholi orasida sanitar oqartuv ishlarini past darajada targ'ibot qilish

buyrak va siydik yo'li kasalliklariga sabab bo'luvchi omillar (inogamova v. v. , 2013 y) tibbiy-biologik omillar: irsiyati; boshdan o'tkazgan kasalliklari (surunkali tonzillit, allergik kasb kasalliklar, virusli gepatit, bolalar kasalliklari, oshqozon ichak yo'lining noinfektsion kasalliklari). ijtimoiy-gigienik omillar: ishchi kasbi bilan bog'liqligi (ayollarda uy bekasiga xam tegishli) ma`lumotini past darajaligi ko'p bolali oilalar temir betondan qurilgan axoli turar joy binolarida qishda sovutuvchi mikroiqlim, yozda qizdiruvchi mikroiqlimni bo'lishi turar joylarda issiq suv bilan ta`minlanmaganligi taom tarkibida sho'r va achchiq maxsulotlarni iste`mol qilish mehnatning zararli omillari bilan muloqati (sovutuvchi mikroiqlim, og'ir mehnat, chang va kimyoviy moddalar bilan muloqati).

oila va nikox psixogigenasi/g asosiy muammolari -er-xotin/g o'zoro shaxsiy xususiyatlarini tushunmaslik -er va xotin o'rtasidagi teng xuquqiylik printsiplariga rioya qilmaslik, uy ishlarini noto'g'ri taqsimlanishi - bo'sh vaqtlardan to'g'ri foydalana olmaslik -avlodlar o'rtasidagi mojorolar -er va xotin o'rtasidagi o'zoro jinsiy munosabat qoniqmalari sharoitlarini bilmaslik -intim munosabatlarda eski sarqitlarga, taqiqlangan odatlar/g ta`siri -. 39

odamlarni keksayishga (qarilikka) tayyorlashda uash roli qarilar bilan ishlaganda ularning diqqatini quyidagi jihatlarga qaratish kerak: -harbir odamning ertami-kechmi qarishi va buni harbir odam anglab etishi kerak, chunki bu ob`ektiv jarayon -keksayishga o'rganish kerak: - o'zini ruhiy jihatdan keksayishga tayyorlash va qarilikni pessimistik reaktsiyalarsiz qabul qilish -pensiyaga qiqishga oldindan tayyorlanish -qarish jarayonida unga bo'lgan talablarni pasaytirish, keksayishni sun`iy tarzda to'xtatishga urinmaslik; -qarilikda yuqori darajadagi ijodiy faoliyatni saqlashga xarakat qilish, sport mashqlari bilan faol shug'ullanish -jamoa shaklida yashashda yakka yashashga nisbatan qarilik kechroq keladi 40

1220 yil muxammad shoh j. mangu berdi turkan xatun buxoro samarkand xorazm-140 yil o'lmaslik dorisi qarimaslik dorisi 41