Tomasz Schimanek Warunki budowy spoeczestwa obywatelskiego SPOTKANIE KONFERENCYJNOSZKOLENIOWE

Tomasz Schimanek Warunki budowy społeczeństwa obywatelskiego SPOTKANIE KONFERENCYJNO-SZKOLENIOWE DLA CZŁONKÓW KOMITETÓW MONITORUJĄCYCH 2007 -2013 WARSZAWA 7 -9 MAJA 2009

Plan spotkania Ü Co to jest społeczeństwo obywatelskie? Ü Jakie płyną z niego pożytki? Ü Jaki jest stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce? Ü Jakie są warunki potrzebne dla jego rozwoju? Ü Jakie znaczenie dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce mogą mieć fundusze strukturalne? Ü Jaka w tym może być rola komitetów monitorujących? 2

Co to jest społeczeństwo obywatelskie? 3

Co to jest społeczeństwo obywatelskie? Społeczeństwo obywatelskie - społeczeństwo charakteryzujące się aktywnością i zdolnością do samoorganizacji oraz określania i osiągania wyznaczonych celów bez impulsu ze strony władzy państwowej. Jego członkowie mają świadomość potrzeb wspólnoty, dążą do ich zaspokajania, mają poczucie odpowiedzialności za dobro wspólne. Na podstawie: Wikipedia 4

Co to jest społeczeństwo obywatelskie? W społeczeństwie obywatelskim szczególnie ważną rolę odgrywają powiązania poziome. (…) w życiu społecznym wiążą się z licznymi organizacjami, przede wszystkim jednak z autentycznym samorządem lokalnym. Można zatem powiedzieć, że "społeczeństwo obywatelskie" stanowi sieć czy "pajęczynę" różnego typu powiązań między jednostkami. /prof. Andrzej Siciński/ 5

Co to jest społeczeństwo obywatelskie? Społeczeństwo obywatelskie funkcjonalnie definiowane jest jako przestrzeń pomiędzy rynkiem, państwem i rodziną, którą wypełniają różnorodne formy samoorganizacji obywateli. Nie można utożsamiać społeczeństwa obywatelskiego wyłącznie z organizacjami pozarządowymi, choć są one ważnym przejawem samoorganizacji społecznej. 6

Co to jest społeczeństwo obywatelskie? Państwo Samorządy terytorialne Fundacje publiczne Związki zawodowe Stowarzyszenia Fundacje prywatne Rodzina Grupy samopomocowe Organizacje pracodawców Spółdzielnie Przedsiębiorstwa społeczne Rynek 7

Co to jest społeczeństwo obywatelskie? Formy samoorganizacji obywateli spełniają cztery podstawowe kryteria: Ü dobrowolność tworzenia i działania, Ü niedochodowość rozumiana w ten sposób, że celem ich działania nie jest pomnażanie dochodu ich członków, Ü działanie na rzecz dobra wspólnego, Ü niezależność od państwa. Często określa się je mianem trzeciego sektora. 8

Co to jest społeczeństwo obywatelskie? Pierwszy Sektor czyli państwo zajmuje się głównie organizowaniem, przeprowadzaniem i finansowaniem redystrybucji dóbr, dokonywanej w oparciu o ustalone, względnie trwałe i kolektywne kryteria; zasady działania: egalitaryzm, bezpieczeństwo, Drugi Sektor – rynek – poprzez anonimową, nie opartą na głębszych więzach produkcję zaspokaja przede wszystkim potrzeby materialne wyrażone w pieniądzu; zasada działania: zysk, Trzeci Sektor dąży natomiast do (samo) zabezpieczenia ludzi według kryteriów opartych o osobiste i rzeczywiste ich potrzeby, kierując się zakorzenionymi w świadomości społecznej zasadami i wartościami; zasady działania: dobro wspólne, solidaryzm społeczny. 9

Co to jest społeczeństwo obywatelskie? Współczesne społeczeństwa obywatelskie oparte są na: idei dobra wspólnego i zasadzie solidaryzmu społecznego. Relacje społeczeństwa obywatelskiego i państwa wyznaczają: zasada subsydiarności, szeroko rozumiany dialog społeczny, sprawiedliwość społeczna oraz idea nowego zarządzania publicznego. 10

Co to jest społeczeństwo obywatelskie? Społeczeństwo obywatelskie to dwa nierozerwalne składniki: różne formy samoorganizacji obywateli oraz kapitał społeczny. Kapitał społeczny to ogół norm, sieci wzajemnego zaufania, lojalności, poziomych sieci zależności w danej grupie społecznej. Oznacza to umiejętność współpracy międzyludzkiej w obrębie grup i organizacji w celu realizacji własnych interesów /prof. J. Czapiński/ 11

Co to jest społeczeństwo obywatelskie? Kapitał społeczny to sieć powiązań i związane z nimi normy społeczne, które przyczyniają się do współdziałania osób dla poprawy indywidualnej sytuacji życiowej oraz rozwiązywania problemów społecznych. Z punktu widzenia rozwoju społecznego za szczególnie pożądaną postać kapitału społecznego uważa się jego typ „pomostowy” (bridging social capital). Określa on poziom współpracy między osobami o różnorodnych charakterystykach społeczno-ekonomicznych. „Pomostowe” powiązania są więc podstawą współdziałania między osobami z różnych grup wiekowych, dochodowych, różnych środowisk zawodowych czy przedstawicieli różnych orientacji politycznych. Źródło: „STOWARZYSZENIOWO-OBYWATELSKI KAPITAŁ SPOŁECZNY”, CBOS, Warszawa 2008 12

Co to jest społeczeństwo obywatelskie? Kapitał ludzki jest decydującą przesłanką wzrostu dobrobytu krajów słabiej rozwiniętych, a kapitał społeczny jest decydującą przesłanką rozwoju ekonomicznego krajów wyżej rozwiniętych. Analiza empiryczna trendów w porównaniach międzynarodowych sugeruje, że progiem tym jest 8 -10 tys. dolarów PKB per capita w dolarach z 2000 r. Polska przy wzroście średnio rocznie 3, 5 -4, 5 proc. osiągnie ten próg za 3 -5 lat. Jeśli w tym okresie nie wzrośnie w naszym kraju poziom kapitału społecznego, dalszy rozwój gospodarczy Polski zostanie zahamowany lub znacznie spowolniony niezależnie od stopnia inwestycji w kapitał ludzki /prof. J. Czapiński/ 13

Jakie pożytki płyną ze społeczeństwa obywatelskiego? 14

Jakie płyną z niego pożytki? Społeczeństwo obywatelskie jest odpowiedzią na niedomagania państwa i rynku. Po pierwsze, państwo i rynek nie są w stanie zaspokajać wszystkich potrzeb społecznych, tworzą się tak zwane nisze, które wypełnia społeczeństwo obywatelskie (teoria odmowy). Po drugie, demokracja pośrednia nie daje możliwości artykułowania wszystkich interesów społecznych. Społeczeństwo obywatelskie tworzy alternatywne dla istniejących, legalne formy artykułowania interesów. 15

Jakie płyną z niego pożytki? Ü zaspokajanie potrzeb obywateli, w sposób uwzględniający ich indywidualne potrzeby i możliwości, Ü reprezentowanie interesów i potrzeb różnych grup społecznych, Ü edukacja, krzewienie wartości, Ü tworzenie przestrzeni dla realizacji ludzkich pasji, Ü integrowanie ludzi wokół wspólnych celów, dawanie poczucia afiliacji i akceptacji, Ü kuźnia kadr dla państwa i rynku, Ü kontrolowanie poczynań państwa i rynku, Ü redystrybucja dóbr i usług, Ü wprowadzanie innowacji. 16

Jakie płyną z niego pożytki? Z punktu widzenia państwa społeczeństwo obywatelskie to: Ü skuteczny i efektywny sposób zaspokajania potrzeb społecznych, Ü zmniejszenie biurokracji, Ü wentyl bezpieczeństwa, Ü sposób na poprawę jakości decyzji publicznych i włączanie obywateli w ich realizację. 17

Jakie płyną z niego pożytki? Z punktu widzenia rynku społeczeństwo obywatelskie to: Ü obniżenie ryzyka prowadzenia działalności gospodarczej, Ü redukcja kosztów poprzez bezpośrednie sieci powiązań, Ü przeciwwaga dla państwa, także w sprawach gospodarczych, Ü aktywni konsumenci. 18

Jaki jest stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce? 19

Jaki jest stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce? Polska ma bardzo niski poziom kapitału społecznego i to jest największy problem i przyczyna słabości społeczeństwa obywatelskiego. Kapitał społeczny Polaków mierzony poziomem wzajemnego zaufania jest jednym z najniższych w Europie. 20

Jaki jest stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce? Odsetek osób ufających innym ludziom Źródło: European Social Survey 2002 21

Jaki jest stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce? Pełne lub duże zaufanie do swej dalszej rodziny deklaruje ponad cztery piąte Polaków (83, 0%), do sąsiadów i znajomych – ponad dwie trzecie (69, 3%), a do władz lokalnych w swoim mieście lub gminie – jedna czwarta (25, 6%). Źródło: „STOWARZYSZENIOWO-OBYWATELSKI KAPITAŁ SPOŁECZNY”, CBOS, Warszawa 2008 22

Jaki jest stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce? Udział Polaków w wyborach: Ü 49, 7% (prezydenckie 2005), Ü 40, 6% (parlamentarne 2005), Ü 46% (samorządowe 2006), Ü 21% (euro parlamentarne 2004). 23

Jaki jest stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce? 24

Jaki jest stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce? Ü 15% Polaków jest członkami organizacji, stowarzyszeń, partii, komitetów, rad, związków lub grup religijnych /Diagnoza Społeczna 2007/ Ü 14% Polaków podjęło działalność na rzecz swojej wspólnoty /Diagnoza Społeczna 2007/ Ü 13, 2% Polaków poświęciło w 2007 roku czas (nie pobierając za to wynagrodzenia) na rzecz organizacji pozarządowych, grup, związków lub ruchów społecznych i religijnych /„Wolontariat, filantropia i 1%, 2007” Klon/Jawor, SMG/KRC i Stowarzyszenie Centrum Wolontariatu/ 25

Jaki jest stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce? W pierwszym kwartale 2008 r. w rejestrze podmiotów gospodarki narodowej REGON zarejestrowanych było: 58 237 stowarzyszeń (nie licząc Ochotniczych Straży Pożarnych, mających formę prawną stowarzyszeń, będących organizacjami szczególnego typu), 9 106 fundacji. Z czego faktycznie działa około 40 tysięcy. Źródło: „Najważniejsze pytania – podstawowe fakty. Polski sektor pozarządowy 2008”, Stowarzyszenie Klon/Jawor 2008 26

Jaki jest stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce? Źródło: „Najważniejsze pytania – podstawowe fakty. Polski sektor pozarządowy 2008”, Stowarzyszenie Klon/Jawor 2008 27

Jaki jest stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce? Źródło: „Najważniejsze pytania – podstawowe fakty. Polski sektor pozarządowy 2008”, Stowarzyszenie Klon/Jawor 2008 28

Jaki jest stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce? W ostatnim raporcie Transparency International (TI) z 2008 Polska z znalazła się na miejscu 58 na 180 krajów. Ranking jest tworzony na podstawie tzw. wskaźnika CPI czyli Corruption Perceptions Index (wskaźnik postrzegania korupcji), którego wartość oznaczana jest pomiędzy 0 (kraj wysoko skorumpowany) a 10 (co oznacza kraj wolny od korupcji). Polska uzyskała wskaźnik 4, 6. 29

Jaki jest stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce? 30

Jaki jest stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce? Wskaźnik wrażliwości na dobro publiczne /Diagnoza Społeczna 2005/: średnia wartość wskaźnika dla Polski wyniosła 2, 17, osoby do 24 roku życia: 1, 91, mieszkańcy wsi: 2, 09, mieszkańcy województwa opolskiego: 1, 89, osoby mające dochód mniejszy niż 299 złotych miesięcznie: 1, 91, Ü osoby z wykształceniem podstawowym lub niższym: 1, 99. Ü Ü Ü 31

Jaki jest stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce? Problemy: Ü Ü Ü Ü niski poziom zaufania społecznego, niski poziom angażowania się we wspólne działania, korupcja, upaństwowienie samorządów terytorialnych, etatyzacja i klientelizm organizacji pozarządowych, słabość autorytetu kościoła, zbyt mało liderów. 32

Jaki jest stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce? Skutki: brak akceptacji dla decyzji władz, trudności w realizacji decyzji publicznych, rozrost biurokracji, pogłębiające się różnice społeczne i rozwojowe, pogłębiające się sfery wykluczenia społecznego, niewykorzystanie dla wspólnych celów kapitału fizycznego i ludzkiego, Ü zahamowanie rozwoju społecznego i gospodarczego. Ü Ü Ü 33

Jakie są warunki potrzebne dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego? 34

Jakie są warunki potrzebne dla jego rozwoju? Ü wzrost kapitału fizycznego, tworzenie infrastruktury (w tym także społecznej) podnoszącej jakość życia i ułatwiającej aktywność obywateli, Ü wzrost gospodarczy, wzrost zamożności społeczeństwa, Ü wzmacnianie kapitału ludzkiego, Ü niwelowanie różnic rozwojowych, Ü rozwój różnych form dialogu społecznego, Ü budowanie społecznego zaufania, 35

Jakie są warunki potrzebne dla jego rozwoju? Ü określanie wspólnych celów rozwojowych, Ü decentralizacja podejmowania decyzji, Ü zwalczanie korupcji, Ü tworzenie sprawnej, partnerskiej administracji, Ü tworzenie warunków formalnych dla rozwoju różnych form aktywności obywatelskiej, Ü edukacja obywatelska. 36

Jakie znaczenie dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce mogą mieć fundusze strukturalne? 37

Jakie znaczenie dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce mogą mieć fundusze strukturalne? Fundusze strukturalne to najistotniejszy mechanizm stymulujący długo i średnio okresowe planowanie rozwoju kraju oraz wspierający finansowo wdrażanie tych planów. To także mechanizm wiążący krajowe środki publiczne. 38

Jakie znaczenie dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce mogą mieć fundusze strukturalne? Zasada partnerstwa stanowi jedną z podstawowych zasad regulujących działania związane z procesem realizacji NSRO. Główne obszary partnerstwa to: przygotowanie, finansowanie, monitorowanie i ocena pomocy. Istotna jest także zasada zrównoważonego rozwoju czyli równoczesnego inwestowania w kapitał fizyczny, ludzki i społeczny. 39

Jakie znaczenie dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce mogą mieć fundusze strukturalne? NSRO 2007 -2013: Cele horyzontalne, m. in. : Ü poprawa jakości funkcjonowania instytucji publicznych oraz rozbudowa mechanizmów partnerstwa, Ü poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej, Ü wyrównywanie szans rozwojowych. 40

Jakie znaczenie dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce mogą mieć fundusze strukturalne? Funkcje partnerów społeczno – ekonomicznych w systemie realizacji NSRO: Ü aktywny udział w pracach Komitetów Monitorujących oraz Komitetów Sterujących programami operacyjnymi, Ü udział w Komitecie Koordynującym NSS/NSRO, Ü wpływ na ostateczny kształt i treść dokumentów programowych, w tym na obowiązujący zakres kryteriów wyboru projektów, Ü aktywny udział w procesie konsultacji projektów wytycznych Ministra Rozwoju Regionalnego, Ü reprezentacja różnorodnych interesów społecznych w celu uwrażliwienia obowiązujących przepisów na specyficzną charakterystykę i oczekiwania wszystkich podmiotów uczestniczących w systemie wdrażania, Ü rola opiniotwórcza. 41

Jakie znaczenie dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce mogą mieć fundusze strukturalne? Stymulowanie i wspieranie rozwoju społeczeństwa obywatelskiego przez fundusze strukturalne (FS) wymaga: Ü włączania obywateli i ich organizacji w planowanie i realizację działań finansowanych przez FS, Ü równomiernego inwestowania w kapitał fizyczny, ludzki i społeczny, Ü niwelowania różnic w poziomie aktywności społecznej, zwłaszcza w wymiarze miasto-wieś i wymiarze regionalnym, Ü przejrzystości, jawności i spójnych zasad dostępu do środków FS, 42

Jakie znaczenie dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce mogą mieć fundusze strukturalne? Ü otwartości i sprawności administracji w zarządzaniu i wdrażaniu programów i projektów finansowanych z EFS, Ü koordynacji wdrażania programów operacyjnych finansowanych z EFS oraz innych instrumentów krajowych i zagranicznych, Ü uspołecznieniu kontroli wykorzystania środków FS, Ü współpracy pomiędzy partnerami społecznymi. 43

Jaka w tym może być rola komitetów monitorujących? 44

Jaka w tym może być rola komitetów monitorujących? Ü Co można zrobić, aby lepiej wykorzystać FS dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce? Ü Jak to można osiągnąć? – pomysły na konkretne działania 45

Dziękuję za spotkanie 46