Tlb tklif v hkumt siyasti 6 Dr Eln
Tələb, təklif və hökumət siyasəti 6 Dr. Elşən BAĞIRZADƏ “Mikro iqtisad” dərsi Azərbaycan Universiteti Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Təklif, Tələb və Hökumət Siyasətləri • Tənzimlənməyən bazar sistemində, tarazlıq qiyməti və həcmini bazar gücləri müəyyən edir. • Tarazlıq şərtləri səmərəli olmasına baxmayaraq, bu halda belə bəzi kəsimlər məmnun olmaya bilər. • İqtisadçıların rolu nəzəriyyələrdən istifadə edərək siyasət formalaşdırmaqdır. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
QİYMƏT TƏNZİMLƏMƏLƏRİ • Siyasətçilər alıcı və satıcıların bazar qiymətindən məmnun olmadıqlarını düşündükləri halda bazara müdaxilə edirlər. • Nəticədə hökumət döşəmə və tavan qiymət mexanizmi tətbiq edir. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
QİYMƏT TƏNZİMLƏMƏLƏRİ • Tavan Qiyməti • Bir əmtəənin satıla biləcəyi maksimum qiymət qanunla müəyyən edilir. • Döşəmə Qiyməti • Bir əmtəənin satıla biləcəyi minimum qiymət qanunla müəyyən edilir. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Tavan qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər • Hökumət tavan qiyməti tətbiq etdikdə bunun iki mümkün nəticəsi olar bilər: • Əgər tavan qiyməti, tarazlıq qiymətindən yüksək müəyyən edilmişdirsə təsirli olmayacaqdır. • Əgər tavan qiyməti tarzalıq qiymətindən aşağı müəyyən edilmişdirsə, təsirli olacaqdır və tələb artıqlığına (təklif çatışmazlığına və ya qıtlığıa) səbəb olacaqdır. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Qrafik 1: Tavan qiyməti şəraitində bazar (a) Tavan qiyməti təsirli deyilsə. . . Dondurma qiyməti Təklif $4 Tavan qiyməti 3 Tarazlıq qiyməti Tələb 0 100 Tarazlıq həcmi Dondurma miqdarı Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Qrafik 1: Tavan qiyməti şəraitində bazar (b) Tavan qiyməti təsirlidirsə. . . Dondurma qiyməti Təklif Tarazlıq qiyməti $3 2 Tavan qiyməti Qıtlıq Tələb 0 75 Təklif miqdarı 125 Tələb miqdarı Dondurma miqdarı Copyright © 2004 South-Western/Thomson Copyright© 2003 Southwestern/Thomson. Learning
Tavan qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər • Tavan qiymətinin təsirləri • Təsirli tavan qiyməti aşağıdakılara səbəb olur: • qıtlıq, çünkü QD > QS. • Məsələn: 1970 -ci illərdəki benzin qıtlığı • qeyri-qiymət mexanizmləri • Məsələn: Uzun növbələr, satıcılar tərəfindən həyata keçirilən diskrimnasiyalar Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
NÜMUNƏVİ HADİSƏ: Benzin stansiyalarındakı növbələr • 1973 -cü ildə OPEC dünya bazarlarında xam neftin qiymətini yüksəldir. Bununla da, xam neft benzinin əsas xammalı olduğundan yüksək neft qiymətləri benzin təklifini azaltmağa başlamışdır. • Bəs uzun benzin növbələrinə nə səbəb oldu? • İqtisadçılar inanır ki, bunun səbəbkarı hökumətdir. Çünkü o neft şirkətlərinin benzin qiymətlərini dəyişmə imkanlarını məhdudlaşdırır. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Qrafik 2: Tavan qiyməti şəraitində benzin bazarı (a) Tavan qiyməti təsirli deyilsə. . . Benzin qiyməti Təklif, S 1 1. İlkin olaraq, tavan qiyməti təsirli deyildir. . . Tavan qiyməti P 1 Tələb 0 Q 1 Benzin miqdarı Copyright © 2004 South-Western/Thomson Copyright© 2003 Southwestern/Thomson. Learning
Qrafik 2: Tavan qiyməti şəraitində benzin bazarı (b) Benzinin tavan qiyməti təsirlidir. . . Benzin qiyməti S 2 2. . təklif azaldıqda. . . S 1 P 2 Tavan qiyməti 3. . tavan qiyməti təsirli olur. . . P 1 4. . nəticədə qıtlıq yaranır. Tələb 0 QS QD Q 1 Benzin miqdarı Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
NÜMUNƏVİ HADİSƏ: Qısa və uzun müddətli dövrdə kirayə haqqları üzrə tənzimləmələr • Kirayə haqqları üzrə təsbit edilən tavan qiymətidir. • Kirayə haqqlarının tənzimlənməsi siyasətlərinin məqsədi yoxsul xalqın evlərdən istifadə edə bilməsinə kömək etməkdir. • Bir iqtisadçıya görə kirayə haqqlarının tənzimlənməsi “şəhəri bombalamadan dağıtmanın ən yaxşı yoludur. ” Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Qrafik 3: Qısa və uzunmüddətli dövrdə kirayə haqqları üzrə tənzimləmələr (a) Qısamüddətli dövrdə kirayə haqqlarının tənzimlənməsi (təklif və tələb qeyri-elastikdir) Kirayə mənzil qiyməti Təklif Tənzimlənmiş kirayə haqqı Qıtlıq Tələb 0 Kirayə mənzil miqdarı Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Qrafik 3: Qısa və uzunmüddətli dövrdə kirayə haqqları üzrə tənizmləmələr (b) Uzunmüddətli dövrdə kirayə haqqlarının tənzimlənməsi (təklif və tələb elastikdir) Kirayə mənzil qiyməti Təklif Tənzimlənmiş kirayə haqqı Qıtlıq 0 Tələb Kirayə mənzil miqdarı Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Döşəmə qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər • Hökumət döşəmə qiyməti tətbiq etdikdə, bunun 2 mümkün nəticəsi ola bilər: • Əgər döşəmə qiyməti tarazlıq qiymətinin altında müəyyən edilmişdirsə təsirli deyildir. • Əgər döşəmə qiyməti tarazlıq qiymətinin üstündə müəyyən edilmişdirsə təsirlidir və təklif artıqlığı ortaya çıxarır. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Qrafik 4: Döşəmə qiyməti şəraitində bazar (a) Döşəmə qiyməti təsirli deyildir. . . Dondurma qiyməti Təklif Tarazlıq qiyməti $3 Döşəmə qiyməti 2 Tələb 0 100 Tarazlıq həcmi Dondurma miqdarı Copyright © 2004 South-Western/Thomson Copyright© 2003 Southwestern/Thomson. Learning
Qrafik 4: Döşəmə qiyməti şəraitində bazar (b) Döşəmə qiyməti təsirlidir. . . Dondurma qiyməti Təklif Artıqlıq $4 Döşəmə qiyməti 3 Tarazlıq qiyməti Tələb 0 80 120 Tələb həcmi Təklif həcmi Dondurma miqdarı Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Döşəmə qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər • Döşəmə qiyməti təklif və tələbin tarazlıq qiyməti və həcminə doğru hərəkətinə mane olur. • Bazar qiyməti döşəmə qiymətinə çatdıqda, daha aşağı düşə bilməz və bazar qiyməti döşəmə qiymətinə bərabər olur. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Döşəmə qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər • Təsirli döşəmə qiyməti aşağıdakılara səbəb olur. . . • Təklif artıqlığına. Çünkü QS > QD. • Qeyri-qiymət mexanizminə. Bu ayrı-seçkilik kriteriyasından istifadəyə əsaslanan alternativ mexanizmdir. • Məsələn: Minimum əmək haqqı, aqrar qiymət yardımları. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Minimum əmək haqqı • Minimum əmək haqqı döşəmə qiymət mexanizminə ən yaxşı nümunədir. • İşə götürənin daha aşağı əmək haqqı ödəməsinə mane olur. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Qrafik 5: Mimimum əmək haqqı əmək bazarına necə təsir göstərir? Əmək haqqı Əmək təklifi Tarazlıq əmək haqqı səviyyəsi Əmək tələbi 0 Tarazlıq məşğulluq həcmi Əmək miqdarı Copyright © 2004 South-Western/Thomson Copyright© 2003 Southwestern/Thomson. Learning
Qrafik 5: Mimimum əmək haqqı əmək bazarına necə təsir göstərir? Əmək haqqı Əmək artıqlığı (işsizlik) Əmək təklifi Minimum əmək haqqı Əmək tələbi 0 Tələb miqdarı Təklif miqdarı Əmək miqdarı Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
VERGİLƏR • Hökumətlər dövlət layihələrində istifadə edəcəkləri gəliri artırmaq üçün vergi qoyurlar. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Alıcılar və ya Satıcılar üzərinə qoyulan vergilər bazar nəticələrinə necə təsir göstərir? • Vergi bazar fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. • Bir əmtəəyə vergi qoyulduqda həmin əmtəənin alqı-satqısı aşağı düşür. • Alıcılar və satıcılar vergi yükünü bölüşdürürlər. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Elastiklik və Vergi İnikası • Vergi inikası bazar iştirakçıları arasında vergi yükünün bölüşdürülməsi yoludur. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Elastiklik və Vergi İnikası • Vergi inikası vergi yükünün kimin çiyninə düşəcəyini müzakirə edir. • Vergilər bazar tarazlığında dəyişmə doğurur. • Vergilərin kimə tətbiq edilməsinə baxmayaraq, istehlakçılar daha çox ödəyir, satıcılar isə daha az qazanır. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Qrafik 6: Alıcılar üzərinə vergi tətbiqi Dondurma qiyməti Alıcıların ödədiyi qiymət $3. 30 3. 00 Vergisiz 2. 80 qiymət Satıcıların əldə etdiyi qiymət Təklif, S 1 Vergisiz bazar tarazlığı Vergi ($0. 50) Vergi ilə bazar tarazlığı Alıcıların üzərinə qoyulan bir vergi tələb əyrisini vergi miqdarı qədər aşağı sürüşdürür($0. 50) D 1 D 2 0 90 100 Dondurma miqdarı Copyright © 2004 South-Western/Thomson Copyright© 2003 Southwestern/Thomson. Learning
Elastiklik və Vergi İnikası • Vergi bazar fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. • Bir əmtəəyə vergi qoyulduqda həmin əmtəənin alqı-satqısı aşağı düşür. • Alıcılar və satıcılar vergi yükünü bölüşdürürlər. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Qrafik 7: Satıcılar üzərinə vergi tətbiqi Dondurma qiyməti Alıcıların Vergi ilə ödədiyi tarazlıq qiymət $3. 30 Vergi ($0. 50) 3. 00 Vergisiz 2. 80 qiymət S 2 S 1 Satıcılar üzərinə qoyulan bir vergi təklif əyrisini vergi miqdarı qədər yuxarı sürüşdürür ($0. 50). Vergisiz tarazlıq Satıcıların Əldə etdiyi qiymət Tələb, 0 90 100 D 1 Dondurma miqdarı Copyright © 2004 South-Western/Thomson Copyright© 2003 Southwestern/Thomson. Learning
Qrafik 8: Məşğulluq vergisi Əmək haqqı Əmək təklifi Firmaların ödədiyi əmək haqqı Vergisiz əmək haqqı İşçilərin aldığı əmək haqqı Əmək tələbi 0 Əmək miqdarı Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Elastiklik və Vergi İnikası • Vergi yükü hansı nisbətlərdə bölüşdürülür? • Vergilər alıcıların üzərinə qoyulduğu halla müqayisədə satıcıların üzərinə qoyulduqda təsirləri necə olur? • Bu sualların cavabı tələb elastikliyi və təklif elastikliyindən asılıdır. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Qrafik 9: Vergi yükü necə bölüşdürülür (a) Elastik Təklif, Qeyri-elastik Tələb Qiymət 1. Təklif tələbdən daha elastik olduqda. . . Alıcıların ödədiyi qiymət Təklif Vergisiz qiymət Satıcıların əldə etdiyi qiymət 2. . vergi yükü istehlakçılara daha çox inikas edir. . 3. . . istehsalçıların Tələb ödədikləri. 0 Miqdar Copyright © 2004 South-Western/Thomson Copyright© 2003 Southwestern/Thomson. Learning
Qrafik 9: Vergi yükü necə bölüşdürülür (b) Qeyri-elastik təklif, Elastik tələb Qiymət 1. Tələb təklifdən daha yüksək olduqda. . . Alıcıların ödədiyi qiymət Vergisiz qiymət Təklif 3. . . istehlakçıların ödədiyi vergi. Tax Satıcıların əldə etdiyi qiymət 0 2. . . Vergi yükü istehsalçılara daha çox inikas olunur. . . Tələb Miqdar Copyright © 2004 South-Western/Thomson Copyright© 2003 Southwestern/Thomson. Learning
ELASTİKLİK VƏ VERGİ İNİKASI Onda vergi yükü necə bölüşdürülür? • Bazarda daha az elastik olan tərəfin vergi yükü daha çox olur. Tələb Elastikliyi> Təklif elastikliyi, onda istehsalçının Təklif elastikliyi > Tələb elastikliyi, onda istehlakçının VERGİ YÜKÜ DAHA ÇOXDUR! Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Xülasə • Qiymət tənzimləmələri tavan və döşəmə qiymətlərini əhatə edir. • Tavan qiyməti əmtəə və xidmətin maksimum qanuni qiymət səviyyəsini göstərir. Məsələn, kirayə haqqlarının tənzimlənməsi. • Döşəmə qiyməti əmtəə və xidmətin qanuni minimum qiymət səviyyəsini göstərir. Məsələn, minimum əmək haqqı səviyyəsi. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Xülasə • Dövlət ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə vergi gəlirləri yüksəldilir. • Nə vaxt hökumət əmtəənin üzərinə vergi qoyur, o zaman da həmin əmtəənin bazar tarazlığı həcmi aşağı düşür. • Əmtəə üzərinə qoyulan vergi alıcılarn ödədiyi qiymət ilə satıcıların əldə etdiyi qiymət arasındakı fərqdir. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
Xülasə • Vergi dərəcəsi vergi yükünün kim tərəfindən ödəniləcəyi ilə əlaqəlidir. • Vergi dərəcəsi verginin alıcılar və satıcılardan toplanılması ilə əlaqəli deyildir. • Vergi dərəcəsi təklif və tələbin qiymət elastiklikləri ilə əlaqəlidir. • Vergi yükü daha çox bazarın az elastik olan gücü üzərinə düşür. Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning
- Slides: 37