The Physical World Y Byd Ffisegol 3 Living

The Physical World Y Byd Ffisegol 3 Living in an Active Zone Byw mewn cylchfa weithredol Why are plate margins hazardous? Pam fod ymylon platiau’n beryglus? 1. 1 What are plate margins and how does plate movement generate a variety of landforms? Beth yw ymyl plat, ac sut mae symudiadau platiau yn cynhyrchu amrywiaeth o dirffurfiau?

All natural hazards – can you get what they show? Maent i gyd yn beryglon naturiol. Beth ydynt?

A thin crust - 10 -100 km thick and not very dense Cramen denau 10 -100 km o drwch – dim yn ddwys iawn The Structure of the Earth Strwythur y Ddaear A mantle – extends almost halfway to the centre, hot and dense Mantell – yn ymestyn bron hanner ffordd i’r canol, poeth a dwys A core – made of molten nickel and iron. Outer part is liquid and inner part is solid. Gets hot due to radioactive decay. Craidd – wedi’i wneud o nicel a haearn tawdd. Rhan allanol yn hylif a rhan fewnol yn solet. Yn boeth oherwydd ymhelydredd The Earth is believed to be 4500 million years old Y Ddaear – 4500 miliwn mlwydd oed

The structure of the Earth Strwythur y Ddaear • The inner core is in the centre of the earth and is the hottest part of the earth. The inner core is solid. It is made up of iron and nickel with temperatures of up to 5500°C. With its immense heat energy, the inner core is like the engine room of the Earth. Craidd mewnol – canol a rhan boethaf y Ddaear. Mae’n solet oherwydd y gwasgedd yno. Mae’n cynnwys haearn a nicel gyda thymheredd o 5500°C. Dyma injan y Ddaear. • The outer core is the layer surrounding the inner core. It is a liquid layer, also made up of iron and nickel. It is still extremely hot here, with temperatures similar to the inner core. Craidd allanol – yr haen sy’n amgylchynu’r craidd mewnol. Mae’n hylifol – hefyd wedi’i wneud o haearn a nicel. Mae’r tymhereddau yma bron yr un mor boeth â’r canol.

The structure of the Earth Strwythur y Ddaear • The mantle is the widest section of the earth. It has a diameter of approximately 2900 km. The mantle is made up of semimolten rock called magma. In the upper parts of the mantle the rock is hard, but lower down, nearer the inner core, the rock is soft and beginning to melt. Y fantell ydy’r rhan fwyaf trwchus o’r Ddaear gyda trwch ar gyfartaledd o 2900 km. Mae’n cynnwys craig led-dawdd gyda’r enw magma. Yn agos at y wyneb mae’n galed ond yn ddyfnach i’r Ddaear, yn agos at y craidd mae’n feddal ac yn symud. • The crust is the outer layer of the earth. It is a thin layer between 0 -60 km thick. The crust is the solid rock layer upon which all land oceans rest. Y gramen ydy haen allanol y Ddaear. Mae’n denau – rhwng 5 – 60 km o drwch (fel arfer yn deneuach o dan y môr).

Plate Tectonics Tectoneg platiau • The Earth’s crust is divided into 12 major plates which are moved in various directions. Mae cramen y Ddaear yn cynnwys 12 rhan (plât) mawr sy’n symud mewn cyfeiriadau amrywiol. • This plate motion causes them to collide, pull apart, or scrape against each other. Mae’r symudiadau hyn yn achosi iddynt gwrthdaro, tynnu ar wahân neu grafu heibio ei gilydd. • Each type of interaction causes a characteristic set of Earth structures or “tectonic” features. Mae pob math o symudiad yn achosi mathau gwahanol o dirffurfiau tectoneg. • The word, tectonic, refers to the *deformation of the crust as a consequence of plate interaction. Mae tectoneg yn golygu dadffurfio (newid siâp) y gramen oherwydd pwysau’r platiau. • * deform = change shape

World Plates Prif platiau’r Byd 7

Plate Movement Symudiad y platiau • “Plates” of crust are moved around by the underlying hot mantle convection cells Mae platiau o gramen yn cael eu symud oherwydd ffrithiant o’r celloedd darfudol poeth oddi tanynt.

Three types of plate movements Y tri math o symudiad plât Constructive Adeiladol Dargyfeiriol Tuag i ffwrdd o’i gilydd Dinistriol Cydgyfeiriol Tuag at ei gilydd What happens at the margins of plates moving in this way? Beth sy’n digwydd pan fo platiau yn symud y ffordd hyn? Ceidwadol Trawsffurfiol Heibio ei gilydd Destructive Conservative

Ymyl adeiladol Divergent or constructive boundaries occur in two main places – in the middle of the sea at a MID-OCEAN RIDGE and underneath a continent at a RIFT VALLEY Mid-ocean ridges have many submarine volcanoes where pillow lavas are erupted, a central rift valley, hydrothermal vents and black smokers. Mae ffiniau/ymylon adeiladol yn digwydd mewn dau brif lle yng nghanol y môr fel CEFNEN CANOL Y CEFNFOR ac o dan cyfandir fel DYFFRYN HOLLT Mae cefnennau canol y cefnfor gyda llawer o llosgfynyddoedd tanfor ble ceir lafau clustog, dyffryn hollt yn y canol, agorfeydd hydrothermol a ‘black smokers’.

The Atlantci Ocean is a classic example of a constructive boundary. Enghraifft clasurol o ffin adeiladol ydy Cefnfor yr Iwerydd.

The Mid-Atlantic Ridge Cefnen Canol yr Iwerydd

Pillow lavas Lafâu clustog Lava is squeezed out of a lava tube like toothpaste. It solidifies immediately forming pillow-like shapes. Local examples dating from 450 mya can be found at Ynys Llanddwyn. Mae lafa yn cael ei ollwng o diwb lafa fel pâst dannedd. Mae’n troi’n solet yn syth gan ffurfio siapiau fel clustogau, e. e. Ynys Llanddwyn 450 miliwn mlwydd oed.

Black smokers Water from the seafloor had seeped into the rock, become heated and dissolved minerals from the rock. When meeting deep ocean water at 2°C the minerals precipitate into a chimney. Mae dŵr o waelod y môr yn treiddio i’r graig ac yn poethu, gan hydoddi mwynau o’r graig. Pan yn cyfarfod dŵr dyfn y môr ar dymheredd o 2°C mae’r mwynau yn dyddodi i ffurfio simdde o graig. In 1977 a deep sea submarine of the East Pacific Rise discovered chimneys of superheated steam at 300°C escaping from hydrothermal vents, along with whole ecosystems of animal and plant life associated with the minerals in the water. Cawsant eu darganfod gyntaf yn 1977 gan llong tanfor yn Nwyrain y Môr Tawel, ble roedd simneau o stêm ar 300°C yn llifo i’r môr.

Shield and fissure volcanoes Llosgfynyddoedd tarian a hollt Shield volcanoes are found where the midocean ridge breaks the surface of the sea, e. g. Iceland. They are built up from layer upon layer of fluid basaltic lava. Ceir llosgfynydd tarian ble mae’r cefnen canol y cefnfor yn codi uwchben y môr, e. e. Gwlad yr Iâ. Mae haen ar ôl haen o lafa basalt yn ei adeiladu dros y blynyddoedd Fissure volcanoes, e. g. Krafla in Iceland are very flat and occur where the crust opens up in a line. Lava is basaltic and fluid. These volcanoes are effusive, i. e. material flows rather than explodes from them. Mae llosfynyddoedd hollt yn wastad iawn ac yn digwydd ble mae’r gramen yn agor mewn llinell. Mae’r lafa yn llifol iawn.

Mid-continental rift valleys Dyffryn hollt canol y cyfandir In East Africa is located the largest rift valley system on land. The continent is opening apart and the two sides leave a central area lower than the sides. Yn Nwyrain Affrica lleolir y dyffryn hollt mwyaf ar y tir. Mae’r cyfandir yn agor allan ac mae’r ddwy ochr yn gadael darn yn y canol sy’n is na’r ochrau.

Ymyl dinistriol Mae ffiniau dinistriol yn digwydd mewn tri lle [1] rhwng dau blât cefnforol [2] rhwng un plât cefnforol ac un cyfandirol [3] rhwng dau blât cyfandirol Yn [1] a [2] mae uin plât yn suddo o dan un arall oherwydd bod craig cefnforol mor drwm. Mae Convergent boundaries occur in three places, daeargrynfeydd yn between one ocean plate and another (an island arc) digwydd yn fwy dyfn between an ocean plate and a continental plate yn y fantell. Ffurfir ffos between two continental plates (a collision zone) cefnforol. Mae rhywfaint o graig yn ymdoddi gan In the first two subduction can take place because oceanic rock is heavy, so a slab of cold oceanic crust is thrust down into the mantle. godi i ffurfio llosgfynyddoedd Earthquakes occur at increasing depths (the Benioff Zone). An ffrwydriadol. ocean trench is formed. Some material melts and rises to crate explosive volcanoes.

Ar bob ochr i’r Cefnfor Tawel mae platiau yn cael eu tansugno o dan cyfandiroedd. Felly mae’r Cefnfor Tawel wedi’i amgylchynu gan llosgfynyddoed – y Cylch Tân.

The Benioff Zone Y Gylchfa Benioff On destructive margins, where an ocean plate is subducted beneath another oceanic or a continental plate, a line of earthquakes can be detected, getting progressively deeper away from the ocean trench. The two seismologists who first discovered this feature were Egyptians Wadati and Benioff. Ble mae un plât yn cael ei dansugno o dan y llall mae’r ffrithiant yn achosi daeargrynfeydd sy’n mynd yn fwyfwy dyfn. Mae’r llinell yma wedi cael ei enwi ar ôl seismoloegydd o’r Aifft – Benioff.

Fold mountain range Mynyddoedd plŷg When oceanic crust is subducted under continental crust an ocean trench, e. g. Peruvian Trench is formed. The rising magma causes explosive volcanoes. The pressure forms folds and fault in the rock, hence a fold mountain range. Pan fo cramen cefnforol yn cael ei dansugno o dan cyfandir ffurfir ffos cefnforol, e. g. Ffos Periw. Mae magma yn codi yn ffurfio llosgfynyddoedd ffrwydriadol. Mae’r gwasgedd anferth yn plygu a ffawtio’r graig, felly yn ffurfio mynyddoedd plŷg.

Stratovolcanoes Strato-losgfynyddoedd As magma from the melting of the oceanic crust forces its way through to the surface through continental crust a wide variety of material can reach the open air. This can vary from steam and gases to ash and dust, lava and the blasted material of pyroclastic flows. Fel mae magma o’r plât cefnforol yn mynd trwy greigiau’r cyfandir mae amrywiaeth o ddeunyddiau yn cyrraedd y wyneb, e. e. stêm, nwyon, llwch lafa a cymylau poeth (llifau pyroclastig). Volcanoes on destrcutive margins are often stratovolcanoes. These are composed of alternate layers of lava, ash and pyroclastic material (clouds of molten rock droplets and steam). The central vent often falls in to form a crater. Secondary vents may occur on the slopes. These volcanoes are much more explosive than shield volcanoes and often represent a significant hazard to life and property. Mae llosgfynyddoed ar ymylon dinistriol yn aml yn stratolosgfynyddoed. Mae ganddynt haenau o lafa a llwch bob yn ail. Mae’r canol yn syrthio i fewn i ffurfio crater. Maent yn ffrwydriadol iawn ac yn beryglus tu hwnt.

Pyroclastic flows Llifau pyroclastig Many volcanoes in the Ring of Fire, around the Pacific, such as this one, Semeru, in Indonesia, are prone to pyroclastic eruptions. Mae llawer o losgfynyddoed yn y Cylch Tân fel hwn, Semeru yn Indonesia , yn dioddef ffrwydriadau pyroclastig.

Collision zones Cylchfaoedd gwrthdaro Pan fo dau blât cyfandirol yncyfarfod mae’r ddau ohonynt rhy drwchus ac ysgafn fel nad ydynt yn cael eu tansugno. Mae cylchfa gwrthdaro yn ganlyniad. Mae mynyddoedd plŷg yn cael eu ffurfio oherwydd y gwasgedd. Mae’r plât rhy drwchus i ganiatau i llosgfynyddoedd ffurfio. When two continents meet both plates are light and thick and cannot be subducted. A collision zone results. Fold mountains are created by the pressure and although earthquakes may occur, volcanoes are much less common.

India and the Himalayas India a’r Himalaya The Indo-Australian Plate moved northwards and collided with the Eurasian Plate, creating the Himalayas over the last 50 million years. Mae’r plât Indo-Awstralia wedi symud tuag i’r gogledd gan daro’r Plât Ewrasia, gan greu Mynyddoedd y Himalayas dros y 50 miliwn mlynedd diwethaf.

Ymylon ceidwadol Transform margins, or conservative plate boundaries may occur under the ocean or on land. . No volcanoes are found on these boundaries. An excellent example is the San Andreas fault in California. Mae ymylon ceidwadol neu trawsffurfiol yn gallu digwydd o dan y môr neu ar y tir. Does dim llosgfynyddoed gyda’r ymylon hyn. Mae enghraifft enwog yn Ffawt San Andreas yng Nghaliffornia.

An cliff along a fault line. Clogwyn ar hyd ffawt. A fault pond on the San Andreas Fault in California. Llyn ffawt ar Ffawt San Andreas, Califfornia.