tepav trkiye ekonomi politikalar aratrma vakf Trkiye Un

tepav türkiye ekonomi politikaları araştırma vakfı Türkiye Un Sektörü Vizyonunda Değer Zinciri Yaklaşımı Sibel Güven Antalya, 14 Mart 2014

Gündem n Mevcut durum değerlendirmesi: Dünyada ve Türkiye’de üretim, tüketim, dış ticaret ve fiyat trendleri èBuğday èUn n Türkiye için tespitler n Un sektör konum ve vizyonunun belirlenmesinde değer zinciri yaklaşımı: Çalışma çerçevesi önerisi

Mevcut Durum - Buğday n Türkiye temelde hala bir tarım ülkesi è 2012 yılında dünya toplam üretiminden aldığı pay değer olarak yüzde 1. 1 iken, tarımsal üretimin payı %1. 9 n Buna rağmen tahıl ve yağlı tohumlarda net ithalatçı konumunda

Türkiye buğday ithalatını en hızlı arttıran ülke 2012 yılında en çok buğday ithal eden 10 ülkenin ithalat payı değişimleri miktarı yurtiçi tüketimini karşılayacak düzeyde n Üretilen buğday kalitesi un ve unlu mamul üretimi için yeterli değil n İthalatın büyük kısmı DİR kapsamında 2012 yılı ithalat payı n Buğday üretim Not: Balon büyüklükleri ülkelerin 2012 yılındaki ithalat değerini göstermektedir. Kaynak: UN Comtrade

Dünyada buğday ekim alanı düşerken verimlilik ve üretim artıyor Buğday ekim alanı (milyon ha) Ortalama buğday verimliliği (ton/ha) 235 3. 8 230 3. 6 225 3. 4 3. 2 220 3 215 2. 8 210 Kaynak: FAO n Buğday üretimi artıyor ancak tahminler bu artışın yavaşlayacağı yönünde è Geçtiğimiz 10 yılda dünya buğday üretimi ortalama %2 arttı è Önümüzdeki 10 yıl için bu rakamın % 1 olacağı tahmin ediliyor 12 20 10 20 08 20 06 20 20 04 02 20 00 20 98 19 96 19 19 94 2 19 195 19 2. 2 90 200 19 92 19 94 19 96 19 98 20 00 20 02 20 04 20 06 20 08 20 10 20 12 2. 4 19 90 205 92 2. 6 Kaynak: FAO

Dünya buğday üretimi artarken buğday fiyatları da artıyor n Spekülasyonlar nedeniyle üretim artışlarının yaşandığı yıllarda bile fiyat artışlarıyla karşılaşmak mümkün Dünya buğday arzı (milyon ton) Dünya aylık buğday fiyatları endeksi (1980=100) 750 500. 00 450. 00 700 400. 00 350. 00 650 300. 00 600 250. 00 200. 00 550 150. 00 100. 00 50. 00 450 400 90 19 19 92 94 19 6 9 19 98 19 00 20 02 20 04 20 06 20 20 08 10 20 12 20 Kaynak: USDA 19 8 19 0 M 0 8 1 19 2 M 0 8 2 19 4 M 0 8 3 19 6 M 0 8 4 19 8 M 0 9 5 19 0 M 0 9 6 19 2 M 0 9 7 19 4 M 0 9 8 19 6 M 0 9 9 20 8 M 1 0 0 20 0 M 1 0 1 20 2 M 1 0 2 20 5 M 0 0 1 20 7 M 0 0 2 20 9 M 0 1 3 20 1 M 0 13 4 M 05 0. 00 Kaynak: IMF Hammadde Endeksi

Türkiye’de buğday ekim alanı da üretimi de düşüyor – üretim düşüşü çok daha az Türkiye’de buğday ekimine ayrılan alanın büyüklüğü ve buğday üretimi (milyon hektar ve milyon ton)

Türkiye’de buğday verimi artıyor ama istenilen düzeyde değil n Türkiye en büyük buğday üreticileri arasında verim sıralamasında 6. sırada yer almakta n En verimli ülkeler ise farklı coğrafyalarda bulunmakta: è En büyük üreticiler arasından sadece Çin verimlilik sıralamasında ilk 10’da yer alıyor En büyük 10 buğday üreticisinin buğday verimi, 2011 (kg/ha) Çin Kanada Hindistan ABD Pakistan Türkiye Rusya Avustralya İran Kazakistan En verimli 10 buğday üreticisinin buğday verimi, 2011 (kg/ha) 487 296 295 294 272 261 226 209 199 164 0 200 400 600 Kaynak: FAO Not: Buğday veriminde dünya ortalaması 313 kg/ha’dır (2011). Yeni Zelanda Zambiya Mısır İsviçre Şili Meksika S. Arabistan Hırvatistan Çin Özbekistan 769 718 630 576 560 541 500 487 450 0 200 400 600 800 1000 Kaynak: FAO

Türkiye’nin buğday ithalatı hem miktar hem de değer olarak son yıllarda hızla artıyor n Yüksek kalite buğday ithal edilerek, un ya da unlu mamulleri ihraç ediyoruz Kaynak: UN Comtrade

Buğday ithal birim değer artışındaki dalgalanmalar ihracat birim değer artışındaki dalgalanmalara göre daha yumuşak 0. 8 0. 7 0. 6 0. 5 0. 4 0. 3 0. 2 0. 1 0 2001 İhracat birim değer ($/kg)) 2002 2003 2004 2005 2006 İthalat birim değer ($/kg) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Kaynak: UN Comtrade

Buğday ithalatında gümrük vergi oranları ülke buğday arzına göre değişiyor n Gümrük vergileri arzın yetersiz olduğu dönemlerde düşürülürken yüksek olduğu dönemlerde yükseltiliyor

Buğday tüketiminde gelişmekte olan ülkeler ilk sıralarda 250 Seçilmiş ülkelerde kişi başına buğday tüketimi (kg) 200 150 100 50 Fa be s k Ta ist cik a ist an Su riy Be e lçi Po ka rte ki Fr z an s No a Da rve ç ni m ar İn ka Lü gilt ks er em e bu rg İs vi ç İs re pa ny Ka a na Sw da ed en Dü ny a Öz Az er ba yc an Tu nu Ce s za yi Tü Tü r rk rki y m en e ist an Li by a 0 Kaynak: FAO n Yüksek nüfuslu ülkeler zenginleştikçe tüketim alışkanlıkları zengin ülkelere benziyor è Çin’de kentli yoksul gelirinde yüzde 1’lik artış, hububat talebini yüzde 0, 01 arttırırken, et talebinde ise on kat daha fazla artışa neden oluyor.

Adi ve Kaplıca Buğday n Toplam buğday ithalatı içerisindeki payı %90 seviyesinde n Yurtiçi kullanımı ve un ihracatı artan üretim ve ithalatla desteklenmekte 8, 000 7, 000 6, 000 5, 000 4, 000 3, 000 2, 000 1, 000 0 2004 2005 2006 Adi ve Kaplıca Buğday İthalatı (ton) Adi ve Kaplıca Buğday İhracatı (ton) 20, 000 18, 000 16, 000 14, 000 12, 000 10, 000 8, 000 6, 000 4, 000 2, 000 0 2007 2008 2009 2010 2011 Adi ve Kaplıca Buğday Unu İhracatı (bin ton) Adi ve Kaplıca Buğday Üretimi - sağ eksen (bin ton) Kaynak: TÜİK

Durum buğdayı: Yükselen ithalat, yüksek katma değerli makarna ihracatına dönüşüyor n Durum buğdayı üretimi düşüş eğiliminde n Artan makarna üretimi ise durum buğdayı talebini arttırıyor n Makarna iç tüketimi sabit kalırken, ihracat çok hızlı artıyor è İthal edilen buğday yüksek katma değerli üretimde kullanılıyor 600 6, 000 5, 000 4, 000 3, 000 2, 000 1, 000 0 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Durum buğdayı ithatı (bin ton) Durum buğday unu ihracatı (bin ton) Makarna ihracatı (bin ton) Durum buğdayı üretimi - sağ eksen (bin ton) Kaynak: TÜİK

Mevcut Durum – Un Dünya un dış ticareti buğdaya kıyasla oldukça sınırlı n 2012 yılı verilerine göre buğday ticareti 90 milyar dolarken, un ticareti 8 milyar dolar n Buğdayın yetiştiği ve sınırlı da olsa sanayi altyapısı olan ülkelerin tümünde un üretilebiliyor n Unun raf ömrü buğdaydan kısa n Ülkelerin una uyguladıkları gümrük vergisi oranları buğdayınkinden daha yüksek

Un ticaretinin değeri, miktarından daha hızlı artıyor n Küresel ısınma, artan gıda talebi ve tarım ürünlerinin enerji üretiminde kullanılması un fiyatlarında artışa neden oluyor n Buğday fiyatlarında görülen artış un fiyatlarına da yansıyor è Un üretim maliyetinin en büyük kısmını buğday maliyeti oluşturuyor • Ukrayna’da yüzde 81’i • Konya’da yaklaşık yüzde 70’i 10. 00 6. 00 5. 00 Milyon ton 8. 00 4. 00 6. 00 3. 00 4. 00 Milyar dolar 2. 00 1. 00 0. 00 Toplam ihracat (milyar dolar) Toplam ağırlık (milyon ton) 12. 00 0. 00 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Kaynak: UN Comtrade

Türkiye dünya un ihracatındaki yüksek payı ve artış hızı ile dikkat çekiyor 2012 yılında en çok un ihraç eden ülkelerin ihracat payı değişimleri Not: Balon büyüklükleri ülkelerin 2012 yılındaki ihracat değerini göstermektedir. Kaynak: UN Comtrade

Dünyanın en büyük un ithalatçıları 2012 yılında en çok un ithal eden ülkelerin ithalat payı değişimleri Not: Balon büyüklükleri ülkelerin 2012 yılındaki ithalat değerini göstermektedir. Kaynak: UN Comtrade

Un ticaretinde coğrafi konum önemli n Ülkeler, kendilerine yakın pazarlarlardan un ithal etmekte è Çin: Kore (%30), Rusya (%27), Tayland (%22) è Brezilya: Arjantin (%93) n Türkiye’nin ihracat pazarlarında un talebinin artması beklenmektedir Bölgelere göre ekmek ve unlu mamuller ürünleri tüketimi, 2006=100 170 160 150 140 130 120 110 100 90 2006 2007 2008 2009 Avrupa 2010 D. 2011 Avrupa 2012 MENA 2013 Kaynak: 2014 Business 2015 Monitor ve 2016 TEPAV hesaplamaları

Yüksek ihracat rakamları birim fiyata yansımıyor n Türkiye 2012 rakamlarına göre, toplam ihracat değeri en yüksek olan ülke èAncak ortalama birim fiyatı aynı performansı göstermiyor Un ihracatı (milyon $) Un birim ihracat fiyatı ($/kg)

Tesis sayısı ve kapasite kullanımı birim satış fiyatında belirleyici n Dünyada tesis sayılarının düşük olduğu ülkelerde kapasite kullanım oranı görece daha yüksek è AB’de ortalama kapasite kullanım oranı %65 è Konsolide pazarlarda ise %80 – 90 seviyesinde n Tesis sayısının azaldığı büyük ve modern işletmelerde katma değeri daha yüksek ürünlerin maliyeti daha düşük, satış fiyatı daha yüksek 0. 6 800 700 0. 5 600 0. 4 478 500 422 0. 3 400 300 0. 2 165 0. 1 200 47 0 Türkiye Üretim tesis sayısı (sağ eksen) Almanya Fransa 100 0 İhracat birim. ABD değer ($/kg) İngiltere Kaynak: UN Comtrade ve ilgili ülkelerin üretici birlikleri

Türkiye’de üretim tesisleri buğdayın üretildiği yerde n AB’de üretim tesisleri nüfusun yoğun olduğu bölgelerde toplanmışken, Türkiye’de (Marmara ve Akdeniz bölgesi dışında) buğday üretiminin yoğun olduğu bölgelerde 9000 è Lojistik maliyetler un üretiminde önemli bir kalem (Konya‘da %9) 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 İç Anadolu Toplam (milyon ton) Marmara. Kapasite Güneydoğu Buğday Üretimi (ton) Karadeniz Ege Akdeniz Doğu Anadolu Kaynak: TOBB Sanayi Veri Tabanı ve TÜİK

Tespitler (I) n Un ihracatında Türkiye ilk sıralarda èİhracattaki artış yüksek verimli buğday üretimi ve/veya buğday ithalatıyla karşılanabilir èBuğdayda yüksek verim ve kalite için Ar-Ge çalışmaları, tohum ıslahı ve bölgelerin özelliklerine uygun ürünlerin desteklenmeleri gerekli • Kaliteli ürün üretimi ürün borsalarının aktifleştirilmesiyle çekici hale getirilebilir: ürün kalitesine göre fiyatlama • Havza bazlı destekleme modelleri hayata geçirilmeli èKaliteli buğday ihtiyacı, artan dünya fiyatlarıyla karşılanıyor • Fiyat dalgalanmalarından korunmak için lisanslı depoculuk önemli

Tespitler (II) n İhracat yapılmayan ülkelere erişim, lojistik maliyetler ve altyapı eksikliği nedeniyle yakın gelecekte zor görünüyor. n Un ihracatında hedef, miktarı arttırmak yerine, ürün kalitesini ve çeşitliğini arttırarak birim satış ve ihracat fiyatını arttırmak olmalı. n Tespit edilen sorunların çözümü aranırken è Değer zinciri yaklaşımı içerisinde è Tüm aktör ve paydaşların çıkarları göz önünde bulundurulmalı

Un sektör vizyonu değerlendirilmesinde bütüncül bakış açısı önemli n Buğday üretiminden, ürünlerin son tüketiciye iletilmesine kadar tüm aşamalar göz önünde bulundurulmalı n Hedeflerin oluşturulmasında ve hedeflere ulaşmada tüm aktörlerin çıkar ve davranışları hesaba katılmalı èYüksek katma değerli üretim için aktörlerin çıkarları doğrultusunda birlikte hareket etmesi önemli

Un üreticileri, değer zinciri içerisindeki aktörlerden sadece biri

İleriye dönük çalışma çerçevesi - I 1. Un ve unlu mamul üreticilerinden başlanarak değer zincirindeki tüm aktörlerin pozisyonları ve birbirleri ile ilişkileri tanımlanmalı è Çiftçiler • göreli getirisi en yüksek ürünleri üretmek, girdi maliyetlerini en aza indirmek è Un, makarna ve unlu mamul ve yem è üreticileri • kaliteli ürünleri, mümkün olan en düşük maliyetle ve yüksek getiriyle iç ve dış pazarlarda pazarlamak è Tüketiciler • en sağlıklı ürünü en ucuza almak è Dış Dünya • Ürünlerini en yüksek fiyatla satarken kaliteli ürünleri mümkün olan en düşük fiyattan ithal etmek è Kamu, • Ülke tarım ve gıda politikaları çerçevesinde • Üreticilerin girdi temininde aşırı fiyat dalgalanmalarından mümkün olan en az şekilde etkilenecekleri düzenlemeleri yapmayı • katma değeri yüksek ürünlerin ihracatını teşvik edecek • Gıda güvenliğini sağlayacak teşvikleri, destekleri ve düzenlemeleri yapmak 2. Değer zincirinde tanımlanmış olan her bir aktörün mevcut durum değerlendirmesi yapılmalı

İleriye dönük çalışma çerçevesi - II 3. Farklı gelir grupları ve tüketici gruplarına göre yurtiçi ve yurtdışı talep eğilimleri incelenmeli è è 4. Hammadde ve yurtiçi/yurtdışı pazarlara erişimde en uygun lojistik alternatifin belirlenmesine ilişkin bir çalışma yapılmalı è è è 5. Mevcutta kullanılmakta olan lojistik yöntemler ortaya çıkarılmalı Alternatif lojistik yöntemlerin elverişliliği ve maliyeti belirlenmeli En uygun alternatif belirlenmeli Yurtdışı örnekler incelenerek iyi uygulama örnekleri ortaya çıkarılmalı è è 6. Farklı tüketici grupları: hanehalkları, catering, turizm, ekmek ve unlu mamul üreticileri Farklı gelir grupları: yüksek, orta ve düşük gelirli hanehalkları Üretim (kapasite kullanımı, tesis sayısı ve maliyet yapısı) ve Tüketim eğilimleri açısından farklı ülkelerin gelişim patikaları ve uyguladıkları politikalar incelenmeli Türkiye’nin un ve unlu mamul ticaretinde rekabet gücünü arttırabilmesi için yeni bir strateji geliştirilmeli, değer zincirindeki aktörlerin tamamını ve zincirin her aşamasını ilgilendiren politika ve düzenlemeler tasarlanmalı.

Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı Söğütözü Cad. No: 43 TOBB-ETÜ Yerleşkesi TEPAV Binası 06560 Söğütözü – Ankara Tel: 312 – 292 5500 Fax: 312 – 292 5555 www. tepav. org. tr