TDE 1000 Trk Dil BilgisiII Prof Dr A

TDE 1000 Türk Dil Bilgisi-II Prof. Dr. A. Mevhibe COŞAR Arş. Gör. Aysun KANMAZ Edebiyat Fakültesi Trabzon 2020

TEKRAR GRUBU

Tekrar Grubu İkileme Bir nesneyi, bir niteliği, bir hareketi karşılamak için bir araya getirilen isim soylu eş görevli kelimelerin oluşturduğu kelime grubuna tekrar grubu (ikileme) denir. Tekrar grubunu oluşturan kelimeler eş görevlidir ve genellikle aralarında belirli bir ses düzeni bulunur. Bu nedenle tekrar grubunun birçoğunda unsurların yeri değiştirilemez. • eğri büğrü, çoluk çocuk, er geç, senli benli, deli dolu, içli dışlı, şırıl… • eğri büğrü X büğrü eğri • iş güç X güç iş… Bu grubu meydana getiren kelimelerin şekil, işlev ve vurguları aynıdır.

Tekrar Grubu Özellikleri Tekrar grubu tamlama biçiminde oluşturulabilir • yıllar yılı, güzeller güzeli, iyinin iyisi… Söz diziminde isim, sıfat, zarf görevlerinde kullanılabilen tekrar grupları, ek alıp çekime girerek nesne, zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılabilir. • Muayenehanesi sahiden de pırıl aletlerle doluydu. (sıfat/zarf tümleci) • Cerrahlık yavaş maziye karışacak. (zarf tümleci) • Ahmet, daha düne kadar bize gelip giderdi. (yüklem) • Ayşe hanımlar iflas edince evi barkı sattılar. (nesne) Sayı bildiren kelimelerle de kurulabilir. • Üç dört yaşlarındaki bir çocukla geldi. • Sınıfta on beş yirmi kişi vardı.

Tekrar Grubu Özellikleri Grubu oluşturan unsurlar hâl eki taşıyabilir. • Evi barkı dağıtmış. • Onunla sağa sola baka gidiyorduk. • Ayşe’yle oradan buradan konuştuk. Ünlemler de tekrara elverişli kelimelerdir. • Ah vah çekip duruyordu. • Oh ohh, ne güzel bir sofra. Tekrar grubunu oluşturan kelimelerden biri zamanla kullanımdan düşmüş olabilir. Bunlara fosil kelimeler denir. • yorgun argın, boy pos, soy sop, ev bark… Bağlama ve çekim edatları dışında tüm kelimelerle tekrar grubu kurulabilir.

Tekrar Grubu Özellikleri • Tekrar gruplarının temel görevi, devamlılık, kuvvetlendirme, • çokluk, beraberlik ifadesi vermektir. • • Her tür kelime ile tekrar grubu kurulabilir. İsimler, sıfatlar, zarf fiiller tekrara en uygun kelimelerdir. Bazen çekimli fiiller de tekrarlanabilir. Mini mini elleri vardı. (kuvvetlendirme) Şehir şehir gezdim. (çokluk) Bekleye bekleye usandı. (süreklilik) İyi kötü bir şeyler kazanıyor. (beraberlik) • bir, ince, koşa, çok, • bilsen, konuştu Zamirlerle ünlemler de az da olsa tekrarlanabilir. seni, senli benli; vah, tüh

Tekrar Grubu AYNEN TEKRARLAR Yapılarına göre türleri • mışıl, ağır, güle, koşa… EŞ ANLAMLI TEKRARLAR • doğru dürüst, kılık kıyafet, bağıra çağıra, dayalı döşeli, güle oynaya… ZIT ANLAMLI TEKRARLAR • alt üst, bata çıka, içli dışlı, uyur uyanık, büyük küçük… PEKİŞTİRMELİ TEKRARLAR • Bunlar Türkçede ses, hece ve bağlaç kullanımı ile iki yolla yapılır.

Tekrar Grubu Yapılarına göre türleri PEKİŞTİRMELİ TEKRARLAR 1 - İlave Yolu ile Yapılan Pekiştirmeli İkilemeler Kelime başına ses veya hece ilavesi ile yapılır. Tekrarlanacak kelimenin başına tel başına msesi ya da p-, r-, s-, pa/pe, rıl/ril, seslerinden biri kullanılarak oluşturulan hece ilavesiyle yapılırlar: yol mol, iş miş, para mara… Sapa sağlam yeşil, çırıl çıplak… 2 - Bağlaçlarla Yapılan Pekiştirmeli İkilemeler Kuvvetlendirme bağlaçları ile oluşturulanlar: evse ev, para da para, işse iş… Cümle başı bağlacı ve soru eki ile oluşturulanlar: Güzel mi güzel, çok ama çok, yıllarca ve yıllarca…

FİİL ŞEKİLLERİNE DAYALI KELİME GRUPLARI 1. İSİM-FİİL GRUBU 2. SIFAT-FİİL GRUBU 3. ZARF-FİİL GRUBU

Fiil Şekillerine Dayalı Kelime Grupları Cümlede çekimli fiil (yüklem) olarak kullanılmayan fiil şekilleri, yargı ifadesi taşımayan yapılardır. Fiilimsi denilen bu yapılar grup kurarken tıpkı bir çekimli fiil gibi hareket eder. Fiilin gerektirdiği bütün unsurları alabilirler. İsim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiiller şeklinde adlandırılan bu fiil şekilleri, kendilerini tamamlayan unsurlarla birlikte cümle değil, kelime grubu oluştururlar. Fiil şekillerine dayalı bu kelime grupları; isim-fiil grubu, sıfat-fiil grubu ve zarf -fiil grubu olarak adlandırılır.

Fiil Şekillerine Dayalı Kelime Grupları Fiilin gerektirdiği unsurlar + fiilimsi [özne-nesne- yer tamlayıcısı- zarf tümleci] + [isim fiil- sıfat fiil- zarf fiil] Fiil şekillerine dayalı bu kelime grupları; fiilimsinin türüne göre adlandırılır. Fiilin gerektirdiği unsurlar + fiilimsi [özne-nesne- yer tamlayıcısı- zarf tümleci] + [isim fiil] = isim fiil grubu [özne-nesne- yer tamlayıcısı- zarf tümleci] + [sıfat fiil] = sıfat fiil grubu [özne-nesne- yer tamlayıcısı- zarf tümleci] + [zarf fiil] = zarf fiil grubu

İSİM-FİİL GRUBU

İsim-fiil Grubu Benim daha fazla şeyler söylememe meydan vermeden, sözümü kesti. Bir isim unsuru ile onu anlamca tamamlayan bir isim fiilden oluşan kelime grubudur. Bu kelime grubu, mastar ekleri olan “-m. Ak, m. A, Iş/Uş” ekleri ile kurulur. Bir eylül sabahı üç ressam rıhtımda birbirleriyle göze gelmekten kaçınarak dolaşıyorlardı. Bir haftadır bekliyor, her kapı açılışında yüreği oynuyordu.

İsim-fiil Grubu İsim fiil grubunda ana unsur isim fiildir ve sonda bulunur. Ortak bir isim fiille kurulmuş gruplarda, isim fiil tekrar edilmez. • Göçebelikten yerleşik yaşama, Şamanlıktan İslamiyet’e geçiş gerçekleşti. • Davranışlarına heyecanlı bir üslup, sesine ve bakışlarına tatlı bir ahenk verebilmek için uğraşıyordu. Bu kelime grubunun vurgusu, isim fiilden önceki unsur üzerindedir.

İsim-fiil Grubu Fiile dayalı bütün gruplarda olduğu gibi bu grupta da yüklem görevi yapan hareket isminin anlamı, özne, nesne, yer tamlayıcısı ve zarf adı verilen ögelerle tamamlanır. Burada isim-fiil, yargı bildirmez. Cümlede bu kelime grubu özne, nesne, yer tamlayıcısı, zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılabilir. • Hiç durmadan / koşmak = isim fiil grubu zarf isim fiil • Onu / biraz sonra duyacağı habere / alıştırmak = isim fiil grubu blin yer tamlayıcısı isim fiil

SIFAT-FİİL GRUBU

Sıfat-fiil Grubu Bir isim unsuru ile bir sıfat fiilden oluşan kelime grubuna sıfat fiil grubu denir. Açık denizleri, etrafında duvar olmayan uçsuz bucaksız yerleri arıyordum. Mehmet’in bu vukuatı incir çekirdeğini doldurmaz bir meseleden çıkmış. Diğer fiilimsi grupları gibi yargı bildirmeyen sıfat-fiil grubunun asıl unsuru olan sıfat-fiil sonda bulunur.

Sıfat-fiil Grubu Bu romanı tamamlayabilmek için ne kadar çabaladığını bilemezsiniz. (isim -özne) Sıfat fiil grubu cümle içerisinde isim, sıfat ve zarf olarak görev yapabilir. Geminin iskele tarafına vuran dalgalar yükselip güverte yolcularını ıslatıyordu. (sıfat -özne) Etraftan koşup gelenler , hırsızı polise teslim etmişlerdi. (özne) Grup olarak tek bir kelime gibi özne, nesne, tümleç ve yüklem gibi görevlerde kullanılabilir. O, soyguncunun başta gidenidir. (yüklem) Ama yine de bir anlayanına sormaya karar verdi. (yer tamlayıcısı)

Sıfat-fiil Grubu Ortak bir sıfat fiille kurulan bazı sıfat fiil gruplarında birden çok isim unsuru bir sıfat-fiile bağlanabilir: • Yemeği çok, meyveyi az yiyen insanlar dengesiz beslenir. • Sinemaya sık, tiyatroya ara sıra giden gençlerimiz var. Sıfat fiil grubunda vurgu, sıfat-fiilden önceki unsur üzerindedir.

ZARF-FİİL GRUBU

Zarf-fiil Grubu Bir zarf fiil ile onu anlam bakımından tamamlayan, niteleyen veya belirten isim unsurunun oluşturduğu kelime grubuna zarf fiil grubu denir. Bol bol hayaller kurup bunların her zaman boşa çıktığını görmeye alışmış bütün insanlar gibi, o da kaderine çabuk boyun eğenlerdendi. Ahmet dayı, bizi çok bekletmeden içeri aldı. Bu kelime grupları cümlede genellikle zarf görevinde bulunurlar. Grubunun vurgusu, zarf fiilden önceki unsur üzerindedir.

Zarf-fiil Grubu Hâl ekleriyle çekime girmiş bazı sıfat fiiller, cümlede zarf görevi yapar. Bu sıfat fiillerle kurulan gruplar da birer zarf fiil grubudur. -ken ve –s. A eki ile kurulan ve yana sıralanan birden fazla zarf-fiil grubunda zarf fiil eki sadece sondaki grupta bulunur. • Ders başladığında bütün sınıf birden sessizliğe büründü. • Seninle konuşur, beni çağırırsa hemen bana haber ver. • Bir yandan çay içer, bir yandan uzun uzadıya olayı anlatırken odaya komutan girdi. Grubun ana unsuru olan zarf fiiller genellikle sonda bulunur.

Zarf-fiil Grubu Zarf-fiil grubu, söz dizimi içinde zaman, tarz, sebep, şart, bağlama, karşılaştırma vb. işlevlerle zarf görevi yapar. Ayşe, dargınlığını unutup, onunla barışmak istiyor. Ayaklarının altında ezilen papatyalara dikkat etmeden yürüyorlardı. İsim-fiil ve sıfat-fiil gruplarında olduğu gibi zarf-fiil grubunda da yüklem görevi yapan zarf-fiilin anlamı, özne, nesne, yer tamlayıcısı ve zarf adı verilen ögelerle tamamlanır. Merdivenleri teker, fakat sabırsızlıktan boğulacak gibi kalpleri çarparak çıktılar. (zarf tümleci) Yüklem olan zarf-fiil yargı bildirmez. lemde gündüz gönlümüze işkencedir Bence bayram ufukta gün bitincedir.

Metindeki Fiilimsi Gruplarını Gösteriniz Düşünmek, çevremizdeki nesne veya hareketleri ya da kavramları kodladığımız dille gerçekleşen bir süreç olduğu için insanlar ana dillerinde düşünüyor demektir. Her dil, onu kullanan toplumun duygu ve düşünce yapısına, dünyayı algılayış biçimine göre şekillenmektedir… Colorado bölgesindeki Kızılderililerin Hopi dilinde geçmiş, şimdiki ve gelecek olmak üzere üç farklı zaman diliminin bulunmaması, her türlü anlatımın geniş zamanda yapılması; Bantu dillerinde eylemlerin zaman kavramından soyutlanarak aktarılması gibi örnekler de dillerin zaman kavramı konusundaki farklılıklarını gösteren ilgi çekici örneklerdir(G. Karaağaç 2004: 17 -18). Hintli bir ermiş öğrencileri ile gezinirken Ganj nehri kenarında birbirlerine öfke içinde bağıran bir aile görmüş. Öğrencilerine dönüp «İnsanlar neden birbirlerine öfke ile bağırırlar? » diye sormuş. Öğrencilerden biri, «Çünkü sükûnetimizi kaybederiz. » deyince ermiş «ama öfkelendiğimiz insan yanı başımızdayken neden bağırırız? O kişiye söylemek istediklerimizi daha alçak bir ses tonu ile de aktarabilecekken niye bağırırız? » diye tekrar sormuş. M. Karataş, Her Yönüyle Türk Dili, Kimlik, Ocak 2019.

Metindeki fiilimsi gruplarını gösteriniz. Düşünmek, çevremizdeki nesne veya hareketleri ya da kavramları kodladığımız dille gerçekleşen bir süreç olduğu için insanlar ana dillerinde düşünüyor demektir. Her dil, onu kullanan toplumun duygu ve düşünce yapısına, dünyayı algılayış biçimine göre şekillenmektedir… Colorado bölgesindeki Kızılderililerin Hopi dilinde geçmiş, şimdiki ve gelecek olmak üzere üç farklı zaman diliminin bulunmaması, her türlü anlatımın geniş zamanda yapılması; Bantu dillerinde eylemlerin zaman kavramından soyutlanarak aktarılması gibi örnekler de dillerin zaman kavramı konusundaki farklılıklarını gösteren ilgi çekici örneklerdir(G. Karaağaç 2004: 17 -18). Hintli bir ermiş öğrencileri ile gezinirken / Ganj nehri kenarında birbirlerine öfke içinde bağıran bir aile görmüş. Öğrencilerine dönüp «İnsanlar neden birbirlerine öfke ile bağırırlar? » diye sormuş. Öğrencilerden biri, «Çünkü sükûnetimizi kaybederiz. » deyince ermiş, «ama öfkelendiğimiz insan yanı başımızdayken neden bağırırız? O kişiye söylemek istediklerimizi daha alçak bir ses tonu ile de aktarabilecekken niye bağırırız? » diye tekrar sormuş. M. Karataş, Her Yönüyle Türk Dili, Kimlik, Ocak 2019.

KISALTMA GRUPLARI

Kısaltma Grupları Kelime grupları ve cümlelerin kısalması veya kalıplaşması sonucu ortaya çıkan kelime gruplarına kısaltma grupları denir. • Demirci (2017), kısaltma gruplarını «dilbilimde eksilti «ellipsis» adı verilen dil olayının gerçekleşmesi ve bunun sonucunda da derin yapıda olduğu halde yüzey yapıda gösterilmeyen dil unsurlarının oluşturduğu grup» olarak ifade etmektedir. • Bu yapıların da çoğunlukla isim ve sıfat olarak kullanıldığını dile getirmektedir. • Ailesine bağlı adam = ailesine bağlı olan adam • Başına buyruk işler yapıyor. = başına buyruk olarak işler yapıyor. • İşe başvuru gerekli = işe başvuru yapmak gerekli.

Kısaltma Grupları Kısaltma grupları genellikle isim-fiil, sıfat-fiil ya da zarf-fiil gruplarının kısalarak kalıplaşmasından oluşmuştur. • Karnı tok, açın hâlinden anlamaz. (karnı tok olan, aç olanın = sıfat-fiil) • Kavgayı duyunca başı açık (olarak) koşup geldi. (zarf-fiil) • Müdür gelir gelmez okulu teftişe koyuldu. (teftiş etmeye = isim-fiil)

Kısaltma Grupları “Muharrem Ergin, kısaltma gruplarının kelime gruplarının ve cümlelerin kısalması, yıpranması neticesinde ortaya çıktığını söyler. Bir kısmı kısalmış, daha geniş bir gruptan kısalmış veya klişeleşmiş gruplardır. günaydın, ileri marş, hâşâ huzurdan, baş üstüne, hoşça kal gibi isnat, yükleme, yönelme, bulunma, uzaklaşma, vasıta ve eşitlik grupları ise kurallıdır. Genellikle vurguları başta bulunur.

Kısaltma Grupları İsnat Grubu isim [Ø; -I / -s. I] + isim [sıfat işlevinde ] İsnat: Bir düşünceyi, bir konuyu, bir kişi veya sebebe dayandırma, yükleme, atfetme (TDK). İsnat Grubu: Sıfatların addan sonra gelmesiyle oluşan ve genellikle deyim olarak kullanılan kelime grubu (TDK). Unsurlarında çekim eki bulunmayan ya da sadece birinci unsurunda çekim eki bulunan kısaltma gruplarına isnat grubu denir (Karahan). İsnat grubu, biri diğerine isnat edilen iki isim unsurunun meydana getirdiği kelime gurubudur (Ergin).

Kısaltma Grupları İsnat Grubu İsnat grubunda isnat edilen unsur, kendisine isnat olunandan sonra gelir. • ayak yalın, gözü kara, eli uzun, başı açık, canı tez, alnı ak, cebi dolu, eli sıkı, gözü tok, sütü bozuk… Birleşik kelime oluşturmaya çok yatkındır. • baldırıçıplak, gelişigüzel, karnıyarık gibi. İsnat grubu ile deyimler de oluşturulabilmektedir. • eli sıkı, başı bağlı, gözü tok, ağzı bozuk, ağzı dili yok gibi. İsnat grubunda vurgu ikinci unsur üzerindedir.

Kısaltma Grupları İlgi Grubu Kısalmış bir iyelik grubudur. İyelik grubu veya belirtili isim tamlamalarında tamlanan kısmında bulunan iyelik ekinin düşmesiyle oluşur. • Bizim kız size gelecekti. (bizim kızımız) • Sizin av köpeği bizim bahçeye saklanmış. (sizin av köpeğiniz, bizim bahçemiz) • Bu işi ancak senin kız halleder. (senin kızın) İsim [İlgi hali -/n/-n. In] + isim [yalın]

Kısaltma Grupları Yaklaşma Grubu Birinci unsuru yaklaşma hâlinde olan kelime grubudur. İsim [-A] + isim [yalın] cana + yakın Bu grubun vurgusu son unsur üzerindedir. • cana yakın, başa bela, oyuna düşkün, içe dönük, evine bağlı, sözüne güvenilir. . . • Bugün ateş pahasına / bir akşam yemeği yedik. • Eve yakın / bir manav açıldı.

Kısaltma Grupları Bulunma Grubu Birinci unsuru bulunma hâlinde olan kelime grubudur. İsim [-DA] + isim [yalın] devede + kulak = devede kulak Bu grubun vurgusu son unsur üzerindedir. • Dam üstünde saksağan, işinde usta, • Tarihte bu gün önemli bir gündür. Türkçede bütün kesir sayı kelimeleri bulunma grubu ile ifade edilir. • İkide bir aynı şeyi söylüyordu. • Bu konuda yüzde yüz haklıydı.

Kısaltma Grupları Uzaklaşma Grubu Birinci unsuru uzaklaşma hâlinde olan kelime grubudur. İsim[-DAN] + isim [yalın] camdan + keskin = camdan keskin Bu grubun vurgusu son unsur üzerindedir. • candan arkadaş, kıldan ince, ateşten gömlek, içten pazarlıklı… • Ahmet, oğluna tahtadan at almıştı. • Kar yağınca çocuklar kardan adam yaptı.

Kısaltma Grupları Vasıta Grubu Birinci unsuru vasıta hâli eki taşıyan kelime grubudur. İsim[-l. A] karla + isim[yalın] + kaplı • konuyla ilgili, iple bağlı, kuş sesleriyle dolu… • Ayşe, annesiyle kırgın gitmişti. • Bahçe bülbül sesleri ve serçe cıvıltılarıyla doluydu.

Kısaltma Grupları Eşitlik Grubu Birinci unsuru eşitlik hâl eki taşıyan kelime grubudur. İsim [-CA] sayıca + + isim [yalın] az • akılca üstün (çocuklar), düşmanca davranan (insanlar), güzelce konuşan (öğretmen), kendince haklı (kişiler)… • Benim yıllarca çalıştığım, emek verdiğim kurumdu. • .

Kısaltma Grupları Konuyla İlgili Kaynaklar Abdurrahman ÖZKAN (2004) «Türkiye Türkçesinde Kısaltma Grupları» İnsan Bilimleri Araştırmaları, Sayı: 11, ss. 127 -144. Abdurrahman ÖZKAN (2001) «İsnat Grubunun Yapısı ve Görevleri» İnsan Bilimleri Araştırmaları, Sayı: 5 -6, ss. 1 -18. Mehmet Vefa Nalbant (2002) «Kutadgu Bilig’de Kısaltma Grupları» Türkbilig, Sayı: 3, ss. 53 -62. Aslı Zengin (2015) «Karahanlı Türkçesinde İyelik Ekli Kısaltma Grupları Üzerine» İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Sayı: 52, ss. 127 -145.